پرسشها و پاسخها، ص: 46

است كه خداوند را موجود زمانی بدانيم در حالی كه همه حكما و متكّلمين اتّفاق دارند كه خداوند منزّه از زمان است. در حقيقت اين تفسير ناشی از نگرشی سطحی درباره وجود خداوند و از ناحيه ضيق بيان است. و الّا چون وجود خداوند فراسوی حركت و زمان است هيچ يك از مختصّات زمان از قبيل آغاز، انجام، گذشته، حال، آينده، تدريج، تقدم، تأخّر و... به هيچ وجه به خدا نسبت داده نمی شود.

در قرآن كريم «1» و روايات اهل بيت «2» عليهم السلام نيز اين دو وصف از اوصاف خداوند به چشم می خورد كه در اين جا به ذكر چند مورد می پردازيم:

«هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ» «3».

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن، و او به همه چيز داناست.

منظور از اوّل بودن همان ازليّت و آخر بودن همان ابديّت است. چون همان گونه كه تصوّر آغاز و ابتدا او را محدود می سازد همان طور تصوّر غايت و پايان مخالف بی نهايت بودن است و محدوديّت خداوند مستلزم نقص او است در حالی كه هيچ نقصی در ذات مقدّس او راه ندارد. در حديثی از پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله و امام صادق عليه السلام نيز می خوانيم:

«اللّهُمَّ أَنْتَ الْاوَّلُ فَلَيسَ قَبْلَكَ شَی ءٌ وأنْتَ الآخِرُ فَلَيسَ بَعْدَكَ شَی ءٌ» «4»

. خداوندا تو آغازگری و پيش از تو چيزی نبوده و تو آخری و بعد از تو

______________________________
(1) الرّحمن (55): 26 و 27؛ طه (20): 73؛ قصص (28): 88.

(2) نهج البلاغه: خطبه 95، 100، 162؛ الكافی: 1/ 115، باب معانی الاسماء، حديث 5.

(3) حديد (57): 3.

(4) صحيح مسلم: 8/ 78؛ الكافی: 2/ 504 باب 6.