خطبه 1 - خطبه در ابتدای‌ آفرينش آسمان و زمين و آدم

خدا را سپاس که گویندگان به عرصۀ ستایشش نمی‌رسند و شماره‌گران از عهدۀ شمردن نعمت‌هایش برنیایند و کوشندگان حقّش را ادا نکنند؛

خدایی که اندیشه‌های بلند او را درک ننمایند و هوش‌های ژرف به‌حقیقتش دست نیابند؛

خدایی که اوصافش در چهارچوب حدود نگنجد و به ظرف وصف درنیاید و در مدار زمان معدود و مدّت محدود قرار نگیرد.

با قدرتش موجودات را آفرید و با رحمتش بادها را وزیدن داد و اضطراب زمینش را با کوه‌ها مهار نمود.

آغاز دین شناخت اوست و کمال شناختش باور کردن او و نهایت از باور کردنش یگانه دانستن او، غایت یگانه دانستنش اخلاص به او و حدّ اعلای اخلاص به او نفی صفات (زائد بر ذات) از اوست، چه اینکه هر صفتی گواه این است که غیر موصوف است و هر موصوفی شاهد بر این است که غیر صفت است.

پس هر کس خدای سبحان را با صفتی وصف کند او را با قرینی پیوند داده و هر که او را با قرینی پیوند دهد دوتایش انگاشته و هر که دوتایش انگارد، دارای اجزایش دانسته و هر که او را دارای اجزاء داند، حقیقت او را نفهمیده و هر که حقیقت او را نفهمد، برایش جای اشاره پنداشته و هر که برای او جای اشاره پندارد محدودش شمرده و هر که محدودش بداند چون معدود به حسابش آورده

و کسی که گوید: در چیست؟ حضرتش را در ضمن چیزی درآورده و آن‌که گفت: بر فراز چیست؟ آن را خالی از او تصوّر کرده.

ازلی است و چیزی بر او پیشی نجسته و نیستی بر هستی‌اش مقدّم نبوده؛ با هر چیزی است ولی منهای پیوستگی با آن و غیر هر چیزی است اما بدون دوری از آن؛ پدیدآورندۀ موجودات است بی‌آنکه حرکتی کند و نیازمند به‌کارگیری ابزار و وسیله باشد؛ بیناست بدون احتیاج به منظرگاهی از آفریده‌هایش، یگانه است چراکه او را مونسی نبوده تا به آن انس گیرد و از فقدان آن دچار وحشت شود.

اول: آفرینش جهان

بی‌سابقۀ ماده و موادْ، موجودات را لباس هستی پوشاند و آفرینش را آغاز کرد، بدون به‌کارگیری اندیشه و سود جستن از تجربه و آزمایش و بی‌آنکه حرکتی از خود پدید آورد و فکر و خیالی که تردید و اضطراب در آن روا دارد.

مخلوقات را پس از به وجود آمدن به مدار اوقاتشان تحویل داد و بین اشیاء گوناگون ارتباط و هماهنگی ایجاد کرد، ذات هر یک را اثر و طبیعتی معیّن داد و آن اثر را لازمۀ وجود او نمود،

درحالی‌که به تمام اشیاء پیش از به وجود آمدنشان دانا و به حدود و انجام کارشان محیط و آگاه و به اجزاء و جوانب همۀ آن‌ها عالم و آشنا بود.

سپس خدای سبحان جَوها را شکافت و اطراف آن را گشود و فضاهای خالی در آن ایجاد کرد. آنگاه آبی را که امواجش درهم‌شکننده و خود انبوه و متراکم بود، در آن فضای بازشده روان ساخت.

آن را بر پشت بادی سخت وزان و جنباننده و برکننده و شکننده بار کرد؛ به آن باد فرمان داد تا آب را از جریان بازدارد و آن را بر نگهداری آب چیره کرد و باد را برای حفظ حدود و جوانب آب قرین گماشت. فضا در زیر باد نیرومندْ، گشاده و باز و آب جهنده بالای سر آن در جریان؛

سپس باد دیگری به وجود آورد که منشأ وزش آن را مهار کرد و پیوسته ملازم و تحریک آبش قرار داد و آن را به تندی وزانید و از جای دورش برانگیخت؛ آن را به بر هم زدن آب متراکم و برانگیختن امواج دریا فرمان داد.

بادِ فرمان یافته آب را همچون مشک شیر که برای گرفتن کره بجنبانند به حرکت آورد و آن‌گونه که در فضای خالی می‌وزد، بر آن سخت وزید؛ اولش را به آخرش و ساکنش را به متحرکش برمی‌گرداند تا آنکه انبوهی از آب به ارتفاع زیادی بالا آمد و آن مایۀ متراکم، کف کرد؛

آنگاه خداوند آن کف را در هوای گشاده و فضای فراخ بالا برد و آسمان‌های هفتگانه را از آن کف ساخت؛ پایین‌ترین آسمان را به‌صورت موجی نگاه داشته شده و بالاترین آن را به‌صورت سقفی محفوظ و طاقی برافراشته قرار داد، بدون ستونی که آن‌ها را بر پا دارد و بی میخ و طنابی که نظام آن‌ها را حفظ کند.

آنگاه آسمان را به زیور ستارگان و روشنی کواکب درخشان آرایش داد و آفتاب فروزان و ماه تابان را در آن فلکی که گردان و سقفی روان و صفحه‌ای جنبان بود روان ساخت.

دوم: شگفتی آفرینش فرشتگان

سپس میان آسمان‌های بلند را از هم گشود و از فرشتگان گوناگون خود پر کرد.

گروهی در سجده‌اند و آنان را رکوعی نیست، برخی در رکوع‌اند بدون قدرت بر قیام و جمعی بدون حرکت از جای خود در حال قیاماند و شماری خالی از ملالت و خستگی در تسبیح‌اند، خواب در دیده، بیهوشی در عقل، سستی در کالبد و غفلتِ فراموشی به آنان راه ندارد

و برخی امین وحی خداوند و زبان گویا به‌سوی پیامبران و واسطۀ اجرای حکم و فرمان حق‌اند.

گروهی محافظان بندگان از حوادث و دربانان درهای بهشت‌هایند.

بعضی قدم‌هایی ثابت در قعر زمین‌ها و گردن‌هایی بالاتر از برترین آسمان و هیکل‌هایی از پهن‌دشت هستی گسترده‌تر و دوش‌هایی مناسب پایه‌های عرش دارند؛

دیدگانشان در برابر عظمت عرش به زیر افتاده و در زیر آن جایگاه در بال‌های خود پیچیده‌اند؛ بین آنان و موجودات مادونشان حجاب‌هایی از عزّت و پرده‌هایی از قدرت افکنده شده؛

در خیال خود برای خداوند صورتی تصویر نسازند و صفات او را چون اوصاف مخلوقات نینگارند و به مکان‌ها محدودش نسازند و او را به همانند و نظایر اشاره نکنند.

سوم: شگفتی آفرینش آدم(علیه‌السلام) و ویژگی‌های انسان کامل

سپس خداوند سبحان از بخش‌های سخت و نرم و شیرین و شورِ زمین، خاکی را جمع کرد و بر آن آب پاشید تا پاک و خالص شد، آنگاه آن مادّۀ خالص را با رطوبت آب به‌صورت گل چسبنده درآورد، سپس‌ازآن گِل، صورتی پدید آورد دارای جوانب گوناگون و پیوستگی‌ها و اعضای مختلفه و گسیختگی‌ها. آن صورت را خشکاند تا خود را گرفت و محکم و نرم ساخت تا خشک و سفالین شد و او را تا زمان معیّن و وقت مقرّر به حال خود گذاشت.

سپس از دَم خود بر آن مادّۀ شکل‌گرفته دمید تا به‌صورت انسانی زنده درآمد، دارای اذهان و افکاری که در جهت نظام حیاتش به کارد بَرَد و اعضایی که به خدمت گیرد و ابزاری که به‌وسیلۀ آن‌ها زندگی را به گردش آورد و آگاهی‌اش داد تا بین حق و باطل تمیز دهد و مزه‌ها و بوها و رنگ‌ها و جنس‌های گوناگون را از هم بازشناسد،

درحالی‌که این موجود معجونی بود از طینت رنگ‌های مختلف و همسان‌هایی نظیر هم و اضدادی مخالف یکدیگر و اخلاطی متفاوت باهم، از گرمی و سردی و رطوبت و خشکی و ناخوشی و خوشی.

از فرشتگان خواست برای ادای امانتی که نزد آنان داشت و وفا به پیمانی که به آنان سفارش کرده بود در انجام سجده بر آدم و فروتنی برای اکرام به او اقدام کنند؛

در آن‌وقت به فرشتگان گفت: «برای آدم سجده کنید، همۀ فرشتگان سجده کردند مگر ابلیس» که غرور و تکبّر او را گرفت و بدبختی بر او چیره شد و به خاطر آفریده شدنش از آتشْ احساس عزّت و برتری کرد و به وجود آمده از خاک خشکیده را پست و بی‌مقدار شمرد.

خداوند هم او را برای مستحق شدنش به خشم خود و به کمال رساندن آزمایش و به انجام رسیدن وعده‌اش مهلت داد؛ به او گفت: «تو از مهلت‌یافتگانی،‌ تا روز [آن] زمان معیّن».

آنگاه آدم را در سرایی که عیشش بدون رنج و زحمت در اختیار بود، ساکن کرد و جایگاهش را به امنیت آراست و او را از ابلیس و دشمنی او ترساند؛

اما دشمنش به جایگاه زیبای او و هم‌نشینی‌اش با نیکان رشک برد و او را بفریفت. آدم (به وسوسۀ دشمن) یقین را به تردید و عزم استوار را به دودلی و شادی را به ترس، جابجا کرد و ندامت را به خاطر فریب خوردن به جان خرید.

آنگاه خداوند سبحان راه توبه را به رویش گشود و کلمۀ رحمت را به او تلقین کرد و بازگشت به بهشت را به او وعده داد، سپس او را به این دنیا که محلّ آزمایش و ازدیاد نسل است فرود آورد.

فلسفۀ بعثت پیامبران

خداوند سبحان پیامبرانی از فرزندان آدم برگزید که در مسئلۀ وحی و امانت‌داری در ابلاغ رسالت، از آنان پیمان گرفت، آن زمان‌که بیشتر انسان‌ها، عهد خدا را به امور باطل تبدیل کرده و به ‌حقّ او جهل ورزیدند و برای او از بتان همتا گرفتند و شیاطین آنان را از معرفت به خداوند بازداشتند و رابطۀ بندگی ایشان را با حق بریدند.

پس خداوند رسولانش را برانگیخت و پیامبرانش را به دنبال هم به‌سوی آنان گسیل داشت تا ادای پیمان فطرت الهی را از مردم بخواهند و نعمت‌های فراموش‌شدۀ او را به یادشان آرند و با ارائۀ دلایل بر آنان اتمام حجّت کنند و نیروهای پنهان عقول آنان را برانگیزانند و نشانه‌های الهی را به آنان بنمایانند: از این بلند آسمان که بالای سرشان افراشته و زمین که گهواره زیر پایشان نهاده و نعمت‌ها و رزق‌هایی که آنان را زنده می‌دارد و اجل‌هایی که ایشان را به دست مرگ می‌سپارد و ناگواری‌هایی که آنان را به پیری می‌نشاند و حوادثی که به دنبال هم بر آنان هجوم می‌آورد.

خداوند سبحان بندگانش را بدون پیامبر یا کتاب آسمانی یا حجّتی لازم یا نشان دادن راه روشن رها نساخت.

پیامبرانی که کمیِ عددشان و فراوانی تکذیب کنندگانشان، آنان را از تبلیغ باز نداشت؛ از پیامبر گذشته‌ای که او را از نام پیامبر آینده خبر دادند و پیامبر آینده‌ای که پیامبر گذشته او را معرفی کرد.

فلسفۀ بعثت پیامبر اسلام(صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله)

بر این صورت و وضع قرن‌ها گذشت و روزگار سپری شد، پدران درگذشتند و فرزندان جای آن‌ها را گرفتند. تا خداوند محمّد رسول اللّه(صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) را برای انجام رساندن وعده‌اش و به پایان بردن مقام نبوّت برانگیخت، درحالی‌که پیمان پذیرفتن رسالت او را از همۀ پیامبران گرفته بود؛ نشانه‌هایش روشن و میلادش با عزّت و کرامت بود.

در آن روزگار اهل زمین جوامعی پراکنده، دارای خواسته‌هایی متفاوت و روش‌هایی مختلف بودند؛ گروهی خدا را تشبیه به مخلوق کرده، عدّه‌ای در نام او از حق منحرف بوده و برخی غیر او را عبادت می‌نمودند. چنین مردمی را به‌وسیلۀ پیامبر از گمراهی به هدایت رساند و به سبب شخصیت او از چاه جهالت به در آورد.

آنگاه لقایش را برای محمّد(صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) اختیار کرد و جوار خود را برای او پسندید؛ با فراخواندنش از این دنیا او را مورد اکرام قرار داد و برای وی فردوس اعلا را به‌جای قرین بودن به ابتلائات و سختی‌ها برگزید و او را کریمانه به‌سوی خود برد (درود خدا بر او و خاندانش باد).

و آن حضرت (به‌وقت انتقال به آخرت) هر آنچه را انبیاء گذشته در امّت خود به ودیعت نهادند، در میان شما به ودیعت نهاد؛ آری پیامبرانْ، امّت‌ها را بدون راه روشن و نشانۀ پابرجا، سرگردان و رها نگذاشتند.

ویژگی‌های قرآن و احکام شرعی

این ودیعتْ، کتاب پروردگارتان در میان شماست که حلال و حرامش، واجب و مستحبّش، ناسخ و منسوخش، امر آزاد و غیر آزادش، خاصّ و عامش، پندها و امثالش، مطلق و مقیّدش و محکم و متشابهش را بیان کرد؛ مبهمش را تفسیر نمود و مشکلاتش را توضیح داد.

برابر با پیمانی که از بندگان گرفته، تحصیل آگاهی به قسمتی از قرآن واجب و دانستن رموز برخی دیگر از آیات لازم نیست؛ وجوب احکامی در قرآن معیّن می‌باشد و نسخ آن در حدیث روشن است و بخشی از تکالیف، اجرایش بنا بر سنّتْ واجب و ترکش بنا بر قرآن آزاد، وجوب برخی از احکام تا زمانی معیّن پابرجا و پس‌از انقضاء مدّتْ زایل شدنی است.

بین گناهان کبیره که بر آن وعدۀ عذاب داده و معاصی صغیره که امید مغفرت در آن است تفاوت گذاشته و میان آنچه اجرای اندکش مقبول و ترک بسیارش آزاد است فرق نهاده.

فلسفه و ره‌آورد حج

زیارت خانۀ خود را که قبلۀ مردم قرار داده بر شما واجب کرده که مشتاقان چون چهارپایان به آب رسیده به آن هجوم می‌کنند و همانند کبوتران به آن پناه می‌برند.

حج را نشانۀ خاکساری در برابر عظمت و اعتراف به عزّت خداوندی‌اش قرار داد. شنوندگانی از بندگانش را برگزید که دعوتش را لبیک گفتند و سخن او را باور کردند و در جایگاه‌هایی که پیامبران او به عبادت اقدام کردند، ایستادند و بین خود و فرشتگانی که گرداگرد عرش می‌گردند شباهت ایجاد کردند؛ در تجارتخانۀ عبادت او سودها تحصیل می‌کنند و به وعده‌گاه مغفرت او شتابان روی می‌آورند.

خدای سبحان کعبه را نشانۀ اسلام و حرم امن پناهندگان قرار داد. زیارتش را فرض و حقّش را لازم و رفتن به سویش را بر شما واجب ساخت، پس خداوند سبحان فرمود: «خداوند را بر عهدۀ مردم حقّی لازم است که [برای ادای مناسک حج] آهنگ آن خانه کنند، [البتّه وجوب آن برای] کسانی [است] که [با برخورداری از سلامت جسمی و توان‌مندی مالی] بتوانند به‌سوی آن راه یابند و هرکس منکر [وجوب آن] شود [و از فرمان خدا در مورد این تکلیفِ لازم روی برتابد به خداوند زیان نمی‌رساند؛ زیرا] خداوند از جهانیان [و اعمال نیک آنان] بی‌نیاز است‌».