فراز 3 از دعای 30 ( دعا برای حفظ از ولخرجی )

بار خدايا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از اسراف و زياده‌روى (در صرف مال) بازدار، و به بخشيدن و ميانه‌روى (در زندگى) مستقيم ساز (كه اعوجاج و كجى در آن راه نداشته از حد تجاوز ننمايم) و روش نيكو در معيشت و زندگى (صرف مال به اندازه‌ى توانائى) را به من بياموز (در دل من انداز طورى كه شايسته است رفتار نمايم، حضرت باقر عليه‌السلام فرموده: علامت و نشانه‌ى مومن سه چيز است: حسن تقدير و نيك اندازه گرفتن در معيشت، و شكيبائى بر مصيبت و سختى، و آموختن احكام دين) و مرا به لطف (پرورش) خود از بيجا خرج كردن بازدار- (گفته‌اند: اسراف زياده‌روى در صرف مال است در آنچه شايسته است، و تبذير زياده‌روى در صرف مال است در آنچه پسنديده نيست) و روزيهاى مرا از وسائل حلال روان گردان، و انفاق و خرج كردنم را در راههاى خير و نيكى بگردان (حضرت صادق- عليه‌السلام- فرموده: خير و نيكى نيست در كسى كه نخواهد گردآوردن دارائى از حلال را كه به آن آبروى خود را از گدائى كردن نگاه دارد و وامش را بپردازد و به خويشانش ببخشد) و آن دارائى را كه براى من گردنكشى و خودبينى آورد، يا به ظلم و ستم بكشاند، يا در پى آن گرفتار طغيان و سركشى گردم از من بگير

اقتصاد و اسراف‌

نعمت‌ها و بركات خداوندى براى جهان آفرينش و گل سرسبد آن آدم و آدميان به اندازه كفايت تقدير شده است. اما به شرط اين كه بيهوده به هدر داده نشود و با زياده روى يا كوتاهى در درست مصرف كردن، به مواهب آسيب وارد نشود و پروردگار در اين برنامه فايده و خير و بركت قرار داده است.

امير المؤمنين (عليه السلام) در اهميّت ميانه‌روى بدون مصرف گرايى مى‌فرمايد:

إِذا أَرادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً أَلْهَمَهُ الْاقتِصادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِيرِ وَ جَنَّبَهُ سُوْءَ التَّدْبيرِ وَ الْاسْرافَ.«1»

هر گاه خداوند خوبى بنده‌اى را بخواهد به او صرفه‌جويى و نيك‌انديشى عطا كند و از بد انديشى و زياده‌روى، دور سازد.

حضرت صادق (عليه السلام) در فضيلت اعتدال در زندگى مى‌فرمايد:

ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لايَفْتَقِرَ وَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ﴿يَسَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ﴾«2»وَ الْعَفْوُ الوَسَطُ وَ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: ﴿وَ الَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًا﴾«3»وَ الْقَوامُ الْوَسَطُ.«4»

من براى كسى كه ميانه روى كند ضمانت مى‌كنم كه فقير نشود. خداوند عزوجل فرموده است: «از تو مى‌پرسند: چه چيز انفاق كنند؟ بگو: از آنچه افزون بر نياز است؛ مراد از زيادتى رعايت حد وسط است. و نيز خداوند عزوجل فرموده است: «و آنان كه وقتى انفاق مى‌كنند، نه از حدّ معمول [و متعارف‌] مى‌گذرند و نه تنگ مى‌گيرند، و [انفاقشان‌] همواره ميان اين دو در حدّ اعتدال است قوام به معناى اعتدال و حدّ متوسط است.

امام على (عليه السلام) مى‌فرمايد:

الْاقْتِصادُ يُنْمِى الْقَليلَ.«5»

ميانه‌روى، مال اندك را رشد مى‌دهد.

الْإِسْرافُ يُفْنِى الْجَزِيلَ.«6»

اسراف مال زياد را نابود مى‌سازد.

ميانه‌روى، كفاف زندگى را تأمين كرده و هزينه امور را بيمه مى‌كند. و موجب فقر و فلاكت هم نمى‌شود، در غير اين صورت نخست براى انسان فقر مادى و نيازمندى مالى پديد مى‌آيد و سپس انسان به فقر معنوى كه تهى شدن از ارزش دينى و درونى است؛ دچار مى‌گردد كه از مهمترين آنها از بين رفتن عزّت نفس است.

اسراف و تبذير و فرق آن‌

فرق اسراف و تبذير در لغت اين است كه: اسراف به معنى خارج شدن از حدّ اعتدال بدون آنكه انسان چيزى را به ظاهر ضايع كرده باشد و يا غذاى خود را آنچنان گران قيمت تهيه كند كه با قيمت آن بتوان عده زيادى را آبرومندانه يارى رساند.

امّا تبذير آن است كه مصرف به صورت ريخت و پاش و بى‌رويه باشد، مثل اينكه براى دو نفر ميهمان غذاى ده نفر را تهيه كنيم كه اين عادت بعضى نابخردان است كه به سادگى و كم‌چرب بودن آن ابراز شرمندگى مى‌كنند و باقيمانده را در زباله‌دان مى‌ريزند و به سخاوت خويش افتخار مى‌كنند.

مولا اميرمؤمنان (عليه السلام) كه سرآمد عدالت پيشگان جهان است، آنگاه كه به ايشان گفتند: چرا در تقسيم بيت المال ميان همه مساوات مى‌كنى و شرافت ما را در نظر نمى‌گيرى؟ فرمود:

الا وَ انَّ اعْطاءَ الْمالِ فى‌ غَيْرِ حَقِّهِ تَبْذِيرٌ وَ اسْرافٌ وَ هُوَ يَرْفَعُ صاحِبَهُ فى‌ الدُّنْيا وَ يَضَعُهُ فِى الآخِرَةِ وَ يُكْرِمُهُ فِى النَّاسِ وَ يُهينُهُ عِنْدَ اللَّهِ. وَ لَمْ‌يَضَعِ امْرُؤٌ مالَهُ فى‌ غَيْرِ حَقِّهِ وَ لا عِنْدَ غَيْرِ اهْلِهِ الَّا حَرَمَهُ اللَّهُ شُكْرَهُمْ، وَ كانَ لِغَيْرِهِ وُدُّهُمْ فَانْ زَلَّتْ بِهِ النَّعْلُ يَوْماً فَاحْتاجَ الى‌ مَعُونَتِهِمْ فَشَرُّ خَدِينٍ وَ الْامُ خَليلٍ.«7»

بدانيد كه پرداخت مال در غير موردش تبذير و اسراف است، و اين كار شخص را در دنيا سربلندى مى‌دهد ولى در آخرت موجب سرشكستگى است، او را در ديده مردم با ارزش اما نزد خداوند خوار مى‌كند. كسى مالش را در برنامه غير حق و نزد غير مستحق صرف نكرد، مگر اينكه خداوند او را از سپاسگزارى همان مردم محروم كرد، و محبّتشان متوجّه غير او گشت، و اگر روزى قدمش بلغزد و به يارى آنان نيازمند شود همان مردم، بدترين دوست و پست‌ترين رفيق خواهند بود.

در دنياى امروز كه هزاران كودك و مردمان گرسنه، در انتظار پاره‌اى نان و غذا در صف‌ها مى‌نشينند و براى كاميابى خود مانند بردگان كار مى‌كنند، چگونه بشر به خود اجازه مى‌دهد كه منابع طبيعى و نعمت‌هاى الهى را به هدر دهد و براى رسيدن به شهوات نامحدود خود امكانات و سرمايه‌ها را بى‌حدّ و اندازه مصرف كند.

آيا دور ريختن نان و خوراك و مصرف بى‌رويّه آب و برق و گاز و ولخرجى‌هاى خودسرانه كه همه آنها با تلاش‌ها و سرمايه‌هاى مردمى و ملّى يك كشور در حال توسعه به دست مى‌آيد؛ اسراف و تبذير نيست و ما هميشه بايد منتظر بلا و حادثه‌اى سهمگين باشيم تا گروهى در غفلت‌ها نابود شوند و عدّه كمى عبرت بگيرند.

دو حكايت در اسراف‌

بشر بن مروان از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‌كند كه: ما بر حضرت وارد شديم و ايشان دستور داد براى ميهمانانش مقدارى خرماى تازه بياورند، بعضى رطب را مى‌خوردند و هسته آن را به دور مى‌افكندند، حضرت فرمود: اين كار را نكنيد كه اين مصرف بى‌رويّه است؛ خدا فساد را دوست ندارد.«8»

پيامبر عزيز اسلام (صلى الله عليه و آله) از راهى عبور مى‌كرد، يكى از يارانش به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود و آب زياد بر اعضايش مى‌ريخت، حضرت فرمود: چرا اسراف مى‌كنى اى سعد!

عرض كرد: آيا در آب وضو نيز اسراف است؟

حضرت فرمود: بله، هر چند در كنار نهر آب باشى.«9»

______________________________

(1)- غرر الحكم: 353، حديث 8057.

(2)- بقره (2): 219.

(3)- فرقان (25): 67.

(4)- من لايحضره الفقيه: 2/ 64، حديث 1721.

(5)- غرر الحكم: 353، حديث 8062؛ مستدرك الوسائل: 13/ 53، حديث 14724.

(6)- غرر الحكم: 359، حديث 8118.

(7)- نهج البلاغه: خطبه 126.

(8)- بحار الأنوار: 72/ 303، باب 77، حديث 5؛ تفسير العياشى: 2/ 288، حديث 58، ذيل آيه 26 سوره اسراء.

(9)- تفسير الصافى: 3/ 187، ذيل آيه 26 سوره اسراء؛ مسند احمد بن حنبل: 2/ 221.