فراز 4 از دعای 30 ( ارزش هم‌نشینی با تهی‌دستان )

اى خداى من صحبت و رفاقت فقيران را محبوب من گردان و مرا بر دوستى و رفاقتشان با حسن (اخلاق و حلم و) صبر مويد و موفق بدار (تا اگر بر من امرى شاق و كارى مشكل در راه رفاقت ايشان پيش آيد و رنج و زيانى و خرج و اعانه‌اى بر آنها لازم شد تحمل كنم و رنج و خرج بر آنان را دخل و راحت شمارم و دست از رفاقتشان برندارم)

همنشينى با فقيران و رفتار نيكو با آنان‌

از سيره‌هاى زيبا و الگو دهنده انبياى الهى و معصومان (عليهم السلام) ارتباط نزديك با بندگان نيازمند و فقيران بوده است. اين همزبانى و همنشينى با آنان، اسباب نزديكى به خداوند و قدرشناسى و سپاس از نعمت‌هايى مانند سلامتى، ثروت مالى، عزّت نفس، مقاومت در برابر حوادث، تقويت ايمان و پرهيزكارى و صبر و گسترش عدالت در بين انسان‌ها و اخلاق نيك با مردم در همه زواياى زندگى فراهم‌ مى‌آورد.

خداوند منّان براى يادآورى آداب معاشرت با ضعيفان و مستمندان مى‌فرمايد:

﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ * وَ أَمَّا السَّآئِلَ فَلَا تَنْهَرْ * وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبّكَ فَحَدّثْ﴾«1»

و اما [به شكرانه اين همه نعمت‌] يتيم را خوار و رانده مكن* و تهيدست حاجت خواه را [به بانگ زدن‌] از خود مران* و نعمت هاى پروردگارت را بازگو كن.

از جمله نكاتى كه از اين آيات استفاده مى‌شود:

1- در هنگام قدرت جسمى و مالى، از زمان ضعف خود و ديگران ياد كنيد كه الطاف الهى به واسطه‌هاى زيادى مانند مهربانى پدر و مادر در كودكى و نوجوانى، و آموزش ادب و دانش معلّم در مدرسه، يارى و تشويق دوستان و آشنايان در كارهاى زندگى به انسان مى‌رسد.

2- پناه دادن به بى‌سرپرست و نيازمندان و رسيدگى به وضع حالى و مالى آنان به دليل شرايط سنّى و روحى و اجتماعى بايد در اولويّت باشد. اگر گذشته تلخ و سخت خود را ياد كنيد؛ محرومان را طرد نمى‌كنيد و به نعمت‌هاى حق مغرور نمى‌شويد.

3- نعمت‌ها محصول دانش و تخصص و زرنگى آدميان نيست، بلكه لطف پروردگار است. ياد نعمت‌هاى الهى انسان را از نااميدى و خودباختگى نجات داده و ايستادگى او را در برابر حوادث و آزمايش‌ها افزون مى‌كند. نعمت‌هاى حق بايد در مسير رشد و تربيت انسان باشد نه غفلت و طغيانگرى.

4- خداوند فقير را غنى مى‌كند ولى از انسان نمى‌خواهد فقير را توانا كنيم، بلكه‌ مى‌فرمايد: فقير را از خود مران و يتيم را با تندى سرزنش مكن.

توجّه به فقرا در روايات‌

در اين زمينه‌ها روايات و حكايات بسيارى از درياى معارف اهل بيت (عليهم السلام) به ما رسيده است:

حضرت على (عليه السلام) مى‌فرمايد:

جالِسِ الْفُقَراءَ تَزْدَدْ شُكْراً.«2»

با نيازمندان همنشين باش تا سپاسگزاريت زياد گردد.

ما احْسَنَ تَواضُعَ الْأَغْنياءِ لِلْفُقَراءِ طَلَباً لِما عِنْدَ اللَّهِ سُبْحانَهُ وَ ما أَحْسَنَ تِيَهُ الْفُقَراءِ عَلَى الْأَغْنياءِ اتِّكالًا عَلَى اللَّهِ سُبْحانَهُ.«3»

چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر نيازمندان براى به دست آوردن پاداشى كه نزد خداوند پاك است. و چه نيكوست، بى‌اعتنايى فقيران در برابر توانگران به سبب توكّل كه به خداوند دارند.

مُلُوكُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ الْفُقَراءُ الرَّاضُونَ.«4»

پادشاهان دنيا و آخرت؛ فقيرانِ خشنود به حال خود هستند.

به همين جهت اميرمؤمنان على (عليه السلام) در نهج البلاغه به مالك اشتر سفارش مى‌فرمايد كه:

هرگز ثروتمندان بى‌درد را گرد خود جمع مكن؛ زيرا در وجود هر يك از آنان چنين است كه پرخرج‌تر در آسايش، و كم يارتر در مشكلات، ناخشنودتر در انصاف، با التماس‌تر در خواسته‌ها، كم سپاس‌تر در بخشش‌ها، دير پوزش‌پذير در لطف‌ها و بى‌صبر در حوادث روزگار هستند.«5»

ولى نسبت به طبقه ضعيف جامعه به قاطعيّت هشدار فرموده است:

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى‌ مِنَ الَّذينَ لا حيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَساكينِ وَ الْمُحْتاجينَ وَ اهْلِ الْبُؤْسى‌ وَ الزَّمْنى‌، فَانَّ فى هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً وَ مُعْتَرّاً ... وَاجْعَلْ لِذَوِى الْحاجاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فيهِ شَخْصَكَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عامّاً، فَتَتَواضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذى خَلَقَكَ.«6»

خدا را خدا را! در طبقه پايين اجتماع، از آنان كه راه چاره ندارند، و از كارافتادگان و نيازمندان و دچار شدگان به زيان و سختى و صاحبان امراضى كه از پا درآمده‌اند، در ميان اينان كسانى هستند كه روى سؤال و اظهار حاجت دارند و كسانى كه عفّت نفسشان مانع از سؤال است ....از جانب خود وقتى را براى آنان كه به شخص تو نيازمندند قرار ده و در آن وقت وجود خود را براى آنان از هر كارى فارغ كن، و جلوست براى آنان در مجلس عمومى باشد، و براى خداوندى كه تو را آفريده تواضع كن.

از سيره عملى و رفتارى معصومان (عليهم السلام) كه بسيار بر اين روش اصرار مى‌ورزيدند، اين كه خويش را در مقام يك نيازمند حقيقى قرار دهند و با پروردگار مناجات نمايند تا بتوانند در حضور فقيرى كه در كنار كوچه يا مسجد نشسته به آسانى همنشين و مهربان باشند.

طاووس فقيه يمانى گويد:

نيمه شبى غرق در سكوت به كنار كعبه رفتم در آنجا امام سجّاد (عليه السلام) را ديدم كه‌ وارد حجر اسماعيل شد و نماز خواند و آنگاه به سجده رفت.

با خود گفتم: او مردى پاك سرشت از خاندان بزرگوارى است؛ چه نيكوست كه نزديك او شوم و دعاهايش را بشنوم.

پس شنيدم كه در سجده‌اش مى‌فرمود:

عُبَيْدُكَ بِفِنائِكَ مِسْكينُكَ بِفِنائِكَ فَقيرُكَ بِفِنائِكَ سائِلُكَ بِفِنائِكَ.

بنده كوچك تو در آستانه توست؛ بنده بيچاره‌ات در بارگاه توست؛ بنده نيازمندت به در خانه توست؛ بنده درخواست كننده‌ات در درگاه توست.

سپس طاووس گويد: دعاهاى امام را در هنگام گرفتارى و پريشانى مى‌خواندم، به سرعت اندوهم برطرف مى‌شد.«7»

______________________________

(1)- ضحى (93): 9- 11.

(2)- غرر الحكم: 430، حديث 9808.

(3)- نهج البلاغه: حكمت 406؛ غرر الحكم: 366، حديث 8242.

(4)- غرر الحكم: 366، حديث 8243.

(5)- نهج البلاغه: نامه 53.

(6)- نهج البلاغه: نامه 53.

(7)- بحار الأنوار: 46/ 75، باب 5، حديث 66؛ كشف الغمة: 2/ 80.