ŞAQULI SISTEM
Şaquli quruluşdan məqsəd, səbəb-nəticə, şeylərin yaradılma tərtibi, necə deyərlər, Allahın əşyalara nisbət failliyi və şeylərin ondan yaranma tərtibidir. Ilahi zatın ucalığı və müqəddəsliyi varlıqların Ona nisbətdə mərtəbə-mərtəbə, bir-birinin ardınca yerləşmələrini, yə`ni birinci, ikinci, üçüncü və bu cür tərtiblə olmaları və bir-birlərindən sonra yaranaraq hər birinin özündən qabaqkının nəticəsi olmasını tələb edir. Әlbəttə məqsəd, zaman baxımından birinci, ikinci, üçüncü və sairə olmaq deyil. Orada, zaman məsələsi yoxdur, zamanın özü də məxluqlardan biridir.
Dini teriminologiyada mələk, ilahi qoşun, Allahın şəriəti deyil, yaradılış elçiləri, işlərin bölücü və tədbirçisi kimi gəlmiş ifadələr və Allahın bir sıra ilahi və mə`nəvi təşkilatının olmasını göstərən ərş, kürsi, lövhə və qələm kimi məfhumların hamısı, bu həqiqəti başa salmaq üçündür ki, Allah-taala yaradılışı xüsusi quruluş və müəyyən tərtiblə idarə edir. Filosoflar bu mətləbi fəlsəfədə xüsusi terminlərlə, İslam maarifində isə başqa ifadələrlə bəyan ediblər. Biz burada həmin məfhumların, İslamın daha şirin və sadə dili ilə ifadə olunmasına üstünlük veririk.
Bu quruluşda, Allahın zatı bütün varlıqların fövqündə dayanır və mələklər Onun fərmanının icraçılarıdır. Mələklərin öz arasında da silsiləvi mərtəbələr mövcuddur. Onlardan bə`ziləri başçı və fərman verən, bə`ziləri isə köməkçi sayılırlar. Mikail ruzi üçün, Әzrail can və ruhun alınması üçün tə`yin edilmiş mələkdir. Bu iki mələyin hər birinin köməkçiləri də vardır. Hər bir mələyin müəyyən vəzifə və yeri vardır.
وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ
«...Bizdən (mələklərdən) elə birisi yoxdur ki, onun (səmada Allaha ibadət üçün) müəyyən bir yeri olmasın.» (Saffat-164).
Yaddan çıxarmamalıyıq ki, Allahın varlıqlarla olan nisbəti yaratmaq və icad etməkdir və Onun təşkilatını ictimai təşkilat və insan cəmiyyətlərində olan şərti əlaqələr kimi təsəvvür etmək olmaz. Allahla mələklər arasındakı fərman vermək və itaət quruluşu, şərti və e`tibari deyil, həqiqi və inkaredilməz xarakter daşıyır. Allahın fərmanı söz deyil, «icad»dır və mələklərin ona tabeçilikləri də ona uyğun bir şeydir. Bizim «Allah mələklərə filan şey etmələri fərmanını verdi» deməyimizin mə`nası budur ki, O, onları elə yaradıb ki, onlar müəyyən iş və nəticə üçün fail olsunlar. Mələklərin itaət etmələrinin mə`nası da həmin təkvini səbəb və nəticədir. Qeyd edilən təşkilat təkvini bir quruluşun nümunəsidir.
Buna görə də, Qur`ani-kərim yaradılışın tədbiri və idarəsini bə`zən Allaha, bə`zən isə mələklərə nisbət verir. Bə`zən deyir:
يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَى الْأَرْضِ
«O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir...» (Səcdə-5).
Bə`zən isə belə deyir:
فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا
«And olsun işə əncam çəkənlərə (Allahın əmri ilə dünyanın işlərini idarə edən mələklərə)...» (Naziat-5).
Bə`zən ölən insanların canlarının alınmasını mələklərə, bə`zən xüsusi ölüm mələyinə, bə`zən isə Özünə nisbət verir.
Vəhy çatdırılmasını bə`zən bir mələyə nisbət verərək belə buyurur:
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ
«Onu Cəbrail (Ruhul-Əmin) endirdi.» (Şuəra-193).
Bə`zən isə Öz müqəddəs zatına nisbət verir:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنزِيلًا
«...Həqiqətən, Biz Qur`anı sənə tədriclə (ayə-ayə, surə-surə) nazil etdik.» (Insan-23).
Məsələnin sirri budur ki, Allahın işi müəyyən nizam və tərtibə malikdir, Onun, dünyanı yaradıb idarə etmə quruluşu, iradə etməsinin eynidir.
Varlıqlar arasında müəyyən quruluşun olmaması, hər bir varlığın hər bir şeyin mənşəyi olmasını və həmçinin, hər bir şeyin hər bir şeydən yaranmasının mümkünlüyünü tələb edir. Məsələn, kiçik bir qüvvədən böyük bir qüvvəyə münasib olan böyük partlayışın yaranması və bunun əksinə olaraq, böyük qüvvənin kiçik qüdrət göstərməsi mümkün olmalıdır. Həmçinin bir kibrit şö`ləsinin tə`siri dünyanı işıqlandıran günəşlə bərabər olmalıdır. Yaxud nəticə, öz səbəbinin yerini tutmalı, səbəb isə onun yerində durmalıdır. Bu hesabla gərək Allahın məxluq, məxluqun isə Allah olması da mümkün olsun.
Vacibin vacib, mümkünün isə mümkün olması, onların zati xüsusiyyətləridir, yə`ni vücudu mümkün olan, vacibul-vücud, vücudu vacib olan isə mümkünül-vücud ola bilməzdi. Başqa sözlə desək, məsələ belə deyil ki, vücuda gəlməsi mümkün olan varlıq vacibul-vücud və ya bunun əksi ola bilərdi. Amma təsadüfən və ya xarici bir amilin tə`siri ilə biri vacib, digəri isə mümkün olub. Xeyr, mümkünul-vücud vacibul-imkan, vacibul-vücud isə vacibul-vücuddur.
Mümkünlərin dərəcələri də belədir. Mümkünlərin hər bir dərəcəsi, varlığın hansı məqamındadırsa, həmin hala da malikdir. Məsələn, canlılara ruzi vermək və ya onların canlarını almaq vəzifəsinə tə`yin edilmiş varlığa verilmiş məqam, ona əta edilmiş vücud mərtəbəsinin zərurətlərindəndir. Yə`ni belə deyil ki, məsələn ağcaqanad bir göstərişlə Mikailin, qarışqa Әzrailin, insan isə Cəbrailin yerini tuta bilərmiş.
Kamilin naqisin, naqisin isə kamilin yerində oturması fərzindəki bütün səhvlər, insan varlıqlarının əlaqə zatiliyi, zərurilik və qətiliyini dərk etməmələri və onların varlıq aləmindəki, mərtəbələrini insanların cəmiyyətdəki, şərti və fərzi əlaqələri kimi fərz etmələrindən yaranır. Bütün səhvlər Allahı insana oxşatmaq və dünyanın zati quruluşunu şərti insan cəmiyyətləri ilə müqayisə etməkdən yaranır. Belə adamlar öz-özlərində fikirləşirlər ki, sabah filan rəisin adi işçi, adi işçinin rəis olmasına heç bir maneə olmadığı kimi, nə üçün qoyun insanın, insan isə qoyunun yerində ola bilməsin? Nə üçün Allah onu qoyun, bunu isə insan yaradıb?
Amma onlar bu işin qeyri-mümkünlüyünü bilmirlər. Çünki, hər hansı bir səbəbin müəyyən nəticə üçün səbəb olması və həmçinin hər bir nəticənin müəyyən səbəb üçün nəticə olma qanunu şərti deyildir. Әgər «A» «B» üçün səbəbdirsə, bu səbəb onun zati xüsusiyyətlərinə görədir. Həmçinin əgər «B» «A»-nın nəticəsidirsə, bu ona görədir ki, o, bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir və ona görə də «A» üçün nəticə olub və həmin xüsusiyyət onların vücudlarının necəliyindən başqa bir şey deyil. Buna görə də həmin xüsusiyyət şərti, aksidensal (arizi) və başqasına ötürülmək qabiliyyətinə malik deyil, gerçək bir həqiqətdir. Deməli, hər bir səbəbin öz nəticəsi və hər bir nəticənin öz səbəbi ilə əlaqəsi, səbəb və nəticənin zatından yaranır. Nəticə özünün tam zatı ilə səbəbə bağlıdır və səbəb bütün zatı ilə nəticənin yaranma mənşəyidir.
Әvvəldə dediyimiz kimi, buradan belə mə`lum olur ki, hər bir varlığın vücud məqamı, onun zatının eynidir və bu, düz ədədlərin mərtəbələri barəsində olduğu kimi dəyişməz bir şeydir. Avtobus növbəsində dayanmış insanları dala-qabağa çəkərək onların yerlərini dəyişmək mümkündür, amma ədədlərin yerlərini dəyişərək onları arxaya və ya qabağa çəkmək mümkün deyil. Rütbəsi dörddən sonra olan beş rəqəminin dörddən qabaq yerləşməsi mümkün deyil. Dörddən qabaq üçdən başqa heç bir ədəd ola bilməz, hətta onu beş adlandırsaq belə, yalnız ad dəyişmiş oluruq və onun həqiqətini dəyişdirmək qeyri-mümkündür.
Dünyanın bütün varlıqları arasında, belə zati və köklü bir sistem mövcuddur. Qur`ani-kərimin «Bizdən (mələklərdən) elə birisi yoxdur ki, onun müəyyən bir yeri olmasın» ayəsi bütün varlıqlar barəsində düz gəlir. Hər bir şeyin öz yeri var və onu öz yerindən başqa bir yerdə fərz etmək onun zatını əldən verməklə bərabərdir.
EN DAIRӘSI VӘ YA ÜFÜQI SISTEM
Təbiət aləmində varlıqların faillik, yaradılış və icad olma baxımından yerlərini müəyyənləşdirən şaquli sistemdən əlavə, digər bir sistem də hakimdir ki, o hər hansı bir şeyin maddi şəraitini tə`yin edir. (Maddi və zəmani səbəblərə misal olaraq, ata-ananın uşağın yaranması üçün səbəb olmalarını göstərmək olar. Filosofların fikrincə, bu qism səbəblər yaratma və icadi deyil, maddi və e`dadi səbəblər hesab olunur. Bu səbəblər həmin şeylərin yaranma və icadi deyil, keçid xarakterli səbəbləridir və onlar yalnız yarananda fail tərəfindən yaradılacaq şeyin mövcud olmasına şərait yaradırlar. Filosoflar vücudlarının mərtəbəsi baxımından öz nəticələrinin en dairəsində yerləşən və nəticələri bə`zən zaman baxımından arxada olmalarına baxmayaraq, dərəcə baxımından öz səbəblərindən daha ali və kamil dərəcədə olan bu səbəbləri «ərzi və üfiqi səbəblər», vücud dərəcəsi baxımından daha ali mərtəbədə olan və bu dünyaya tam əhatə və hakimliyi olan yaradan, səbəbləri isə «tuli» və ya «şaquli səbəblər» adlandırırlar.) Bu sistem üfüqi quruluş adlanır və dünya tarixi, həmin quruluşa əsasən qəti və müəyyən forma alır. Hər bir şey müəyyən zaman və məkanda yaranır və hər bir müəyyən zaman və məkan, müəyyən hadisələrin zərfi olur.
Biz adətən hər hansı bir hadisə barəsində sual soruşaraq onun barəsində şəkk-şübhə yaradanda, yalnız həmin hadisənin özünə diqqət edir və onun, varlıq aləmində hansı yer və şəraitdə olmasını nəzərə almırıq. Halbuki, hər bir hadisə yaxşı və pisliyindən asılı olmayaraq, bir sıra xüsusi amillərin nəticəsidir və müəyyən şəraitə bağlıdır. Yanğın heç vaxt digər amil və hadisələrlə əlaqəsiz baş vermir və həmçinin onun baş verməsinin qarşısının alınması da maddi və ya mə`nəviliyindən asılı olmayaraq, bir sıra səbəb və amillərdən ayrı deyil. Dünyada heç bir hadisə digər hadisələrdən «ayrı» və «müstəqil» deyil. Dünyanın bütün hissələri bir-birinə bağlı və bir-biri ilə əlaqəlidirlər. Bu bağlılıq və əlaqə, dünyanın bütün hissələrini əhatə edir, ümumi və hərtərəfli bir vəhdət yaradır. Әşyaların bir-birlərinə bağlılığı prinsipi, başqa sözlə desək, dünyanın gerçək vəhdət prinsipi (əndamvari vəhdət) ilahi fəlsəfənin çox əsaslandığı əsalətlərdəndir. Әşyaların vəhdəti prinsipi ilahi fəlsəfədə daha ciddi mə`na tapır və o, dünyanın «parçalanmazlığı»dır. Bu barədə sonra daha geniş şəkildə söhbət açacağıq.
Fəlsəfədə deyilir ki, «hər bir hadisə müəyyən zaman və məkan çərçivəsində baş verir». Hər bir hadisənin müəyyən zaman və məkanı var. Bütün zaman və məkanların bir hadisənin baş verməsi üçün fərq etməməsi mümkün deyildir.
Bizim həyati müşahidələrimiz də həmin mətləbi təsdiqləyir. Məsələn, dünyanın bir yerində yanğın baş verəndə həmin hadisə müəyyən zaman, məkan və maddədə baş verir. Yanğının baş verməsi, zaman və məkanın tə`yin etdiyi şəraitdən asılıdır. Həmin şəraitin özü də öz növbəsində müəyyən zaman və məkana malikdir və bir sıra səbəb və amillərdən asılıdır. Әgər bu müşahidəmizi davam etdirsək, belə nəticəyə gələcəyik ki, hadisələr silsiləsi zəncir halqaları kimi bir-birlərinə bağlıdır. Hər bir hadisə, özündən əvvəlki və sonrakı hadisə ilə, başqa sözlə desək, hər bir şey öz keçmiş və gələcəyinə bağlıdır və bu bağlılıq əzəli və əbədi bir silsilə yaradır.
Maraqlı burasıdır ki, bir-biri ilə üfüqi xətt boyunca və bir zamanda baş vermiş hadisələrdə daha dərin araşdırma aparanda, onlar arasında əlaqə və bağlılıq kəşf edirik.
Məsələn, bir yamaqçının xalçanı tə`mir etməsini və bir cərrahın xəstə üzərində cərrahiyyə əməliyyatı aparmasını fərz edək. Səthi baxışda bu iki iş arasında heç bir əlaqə görünmür. Amma bir yanğın hadisəsinin həmin xəstə və xalçanın yanmasına səbəb olmasını biləndə, cərrahla yamaqçının hər ikisinin işinin bir kökdən yarandığını təsdiqləyirik. Әgər həmin hadisə baş verməsəydi, indi bu iki nəfərin heç biri bu işlə məşğul olmazdı.
Bir babadan yaranmış bütün insanların işləri həmin babanın müəyyən zaman və məkanda olmasına bağlıdır və nəticədə həmin insanların işlərinin hamısı bir-birinə bağlı olur.
Yerin günəşdən ayrılması, yer üzündə baş verən bütün işlərin müştərək nöqtəsidir. Әgər həmin hadisə baş verməsəydi, yer üzündə olan işlərin heç biri də olmazdı. Həmin hadisənin baş verməsi onun arxasınca digər hadisələrin baş verməsinə səbəb olub.
Fəlsəfədə «vücube bil-qiyas» və «imkane bil-qiyas» adlı terminlər var. Bu terminlər o deməkdir ki, biz, bir hadisəni digər bir hadisə ilə müqayisə edəndə, birinci hadisənin olması fərzi ilə digərinin vücudunun zəruri olmasını görəndə, ikinci hadisənin birinci hadisəyə nisbətdə «vücube bil-qiyas» olmasını deyirik. Amma birinci hadisənin olmasını fərz etməklə, ikinci hadisənin olub-olmamasının hər ikisinə bərabər olmasını görəndə deyirik ki, ikinci hadisə birinciyə nisbətdə «imkan bil-qiyas»dır. (Müqayisə ilə vacib və ya mümkün olması başa düşülən hallar. Red.)
Səthi baxışda bə`zi hadisələr arasında «vücube bil-qiyas», bə`zən isə hadisələr arasında heç bir əlaqə olmaması və «imkane bil-qiyas» olması düşünülür. Amma dəqiq nəzər salanda görürük ki, hər iki hadisə arasında «vücube bil-qiyas» hakimdir və «imkane bil-qiyasın» xarici nümunəsi yoxdur. Çünki, bütün hadisələr axırda «son hədəf» və «baş səbəb»də müştərəkdirlər və hər bir səbəb və nəticə arasında zəruri əlaqə olduğu üçün bütün hadisələr arasında zəruri əlaqə də hakimdir.
Bu ümumi və zəruri bağlılığın əsaslandığı prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir:
1-Ümumi səbəb-nəticə qanunu;
2-Səbəb-nəticənin zəruriliyi;
3-Səbəb-nəticənin bir-birinə uyğunluğu;
4-Varlıq aləminin illətul-iləldə, yə`ni bütün səbəblərin son və baş səbəbdə sona çatması.
Birinci prinsip bütün elmlərin əsaslandığı əsas və aşkar qanundur, onu inkar etmək bütün şeylərin inkarı və səfsətəçilik burulğanında qərq olmağı tələb edir.
Ikinci prinsip bu həqiqəti bəyan edir ki, hər bir nəticə yalnız səbəbin mövcud olması ilə deyil, əksinə səbəbin olması baxımından zərurət məqamında yaranır. Nəticənin, öz səbəbi tərəfindən zəruri olmayınca vücuda gəlməsi qeyri-mümkündür. Bunun əksi də belədir. Yə`ni hər bir şeyin «tam səbəb»inin mövcud olması, nəticənin vücuda gəlməsini zəruri edir və bu halda nəticənin mövcud olmaması qeyri-mümkündür. Buradan belə bir nəticə əldə edilir ki, mövcud olan hər bir şeyin vücuda gəlməsi və habelə mövcud olmayan hər bir şeyin isə vücuda gəlməməsi zəruri olub.
Üçüncü prinsip səbəb-nəticənin müəyyən əlaqəsinə zəmanət verir. Həmin prinsipdən belə bir nəticə əldə edilir ki, heç bir səbəb öz nəticəsinin yerinə başqa bir nəticə yarada bilməz və həmçinin heç bir nəticənin öz səbəbindən başqa digər bir səbəbdən yaranması mümkün deyil.
Bu üç prinsipdən belə bir nəticə əldə edilir ki, dünya qəti və dəyişməz bir quruluşa malikdir və «mənşə birliyi» olan dördüncü prinsipi buna əlavə etməklə, dünyanın bütün hadisələri arasında ümumi və sarsılmaz bağlılıq və əlaqə olması nəticəsi əldə edilir.
Üçüncü fəsldə «tutumların fərqi» başlığı altında bu mətləb barəsində başqa izahlar da verəcəyik.
ILAHI QANUN
Fəlsəfədə, «dünyanın quruluşu» və «səbəblər qanunu» adlandırılan şey, dini terminalogiyada «ilahi sünnə» adlandırılır. Qur`ani-kərim bir neçə yerdə belə buyurub:
وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا
«...Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda əsla dəyişiklik görməzsən.» (Әhzab-62).
Məqsəd budur ki, Allahın işləri xüsusi üsluba, sabit və dəyişməz formula malikdir. Bu mə`na Fatir surəsində bir neçə dəfə tə`kidlə təkrarlanıb.
فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا
«...Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda heç bir dəyişiklik tapmazsan.» (Fatir-43).
Allahın sünnəsində heç vaxt dəyişiklik olduğunu görməzsən. Yə`ni ilahi sünnə, ləğv edilərək başqa birisi ilə əvəz olunan qanun kimi deyildir və sən heç vaxt Allahın sünnəsində dəyişiklik tapmazsan. Belə ki, Allahın sünnəsi bə`zi maddələr artırılaraq, bir hissəsi ləğv edilən və ya əsli ləğv edilmədən dəyişdirilən şərti qanunlar kimi deyil.
Bu, ilahi kitabın çox maraqlı və heyrətləndirici cümlələrindəndir. Qur`an nə qədər böyükdür! O doğrudan da elmlərin qabaqcılı və pərhizkarların dostudur! Filosoflar dərin elmi axtarışlarda illərlə çalışaraq səbəb-nəticə və yaradılış qanununu əldə etdikdən sonra, böyük bir qanun və sirr kəşf etdikləri üçün öyünmək istəyəndə, bu sirri yetərli ifadə və eyni halda sadə dillə bəyan etmiş Qur`anı öz qarşılarında görürlər: «Sən Allahın qoyduğu qayda-qanunda heç bir dəyişiklik tapmazsan».
Kim bundan aydın bir şey deyə bilər? Hansı cümlə bundan yetərli və möhkəm mə`nalı ola bilər? Allahın sünnəsi heç vaxt dəyişmir.»
Qur`ani-kərim təkcə yaradılışın qanun və sünnəyə əsaslanmasını xatırlatmır, hətta bə`zi xüsusi sünnələrin adlarını da çəkir.
O, cəmiyyətlərin xoşbəxtlik və bədbəxtlikləri barəsində belə buyurur:
إِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ
«...Hər hansı bir tayfa öz tövrünü dəyişmədikcə (pozmadıqca), Allah da onun tövrünü dəyişməz...» (Rə`d-11).
Bu ayə, xalqların tərəqqi və tənəzzüllərinin sirlərini bəyan edir.
Heç bir xalq, bədbəxtlik amillərini özündən uzaqlaşdırmayınca, bədbəxtlikdən xoşbəxtliyə çata bilməz. Həmçinin Allah, heç bir xoşbəxt xalqı onlar özləri öz bədbəxtliklərinə şərait yaratmayınca bədbəxt etmir.
Biz nalə edirik ki, Allah nə üçün Amerikaya darğalıq edən bir ovuc yəhudini yeddi yüz milyon müsəlmana hərbi, siyasi, əqli və iqtisadi cəhətlərdən hakim edib? Nə üçün yüz milyon ərəb, beş iyun müharibəsində məğlub oldu? Allah nə üçün müsəlmanlara izzət vermir? Nə üçün təbiətin qanunlarını müsəlmanların xeyirləri istiqamətində dəyişmir? Әsəbiləşir, gecələr yuxusuz qalır, əziyyət çəkir, nalə edir, dua və razi-niyaz edərək kömək diləyirik, amma heç biri müstəcab olmur. Qur`anın bizə verdiyi cavab bu cümlədir:
«Hər hansı bir tayfa öz tövrünü dəyişmədikcə, Allah da onun tövrünü dəyişməz.»
Allah öz qanununu dəyişdirmir. Biz özümüzü dəyişdirməliyik. Biz cəhalətdə qərq olmuşuq, əxlaq pozğunluqlarında çabalayırıq, heç bir vəhdət və birliyimiz yoxdur, amma bununla belə Allahın bizim yardımçı və hamimiz olmasını istəyirik. Biz kiçik bir hadisə üçün min cür şayiə düzəldirik, yalançılıq və əyriliyi özümüzə peşə etmişik, bütün fəzilətlərdən uzaqlaşmışıq və eyni halda dünyaya ağalıq etmək istəyirik. Bu mümkün olan iş deyil!!!
Yəhudi xalqına murdarlıq və çirkinliklərinə görə bütün xalqlardan çox peyğəmbər göndərilib. Çünki, onların tərbiyəçiyə daha çox ehtiyacları olub. Keçmiş səmavi kitablarda onlar üçün iki ictimai dəyişiklik və iki inqilab proqnozu verilmişdi ki, onların hər ikisi gerçəkləşdi. Qur`an yəhudi tarixində, həmin proqnozların cərəyanlarını və onların gerçəkləşməsini nəql edib. Orada deyilir ki, onlar yer üzündə iki dəfə fəsad törədəcəklər və Allah onları məhv edəcək.
Qur`an, sonra ümumi bir formulu xatırladıb buyurur ki, hər bir fəsad, məğlubiyyət və bədbəxtliyin müqəddiməsi və hər bir özünəqayıdış və islah xarakterli fikir isə ilahi rəhmətin zəminəsidir. Ayənin mətni belədir:
وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا
«Biz Israil oğullarına Tövratda: «Siz yer üzündə iki dəfə fitnə-fəsad törədəcək və çox dikbaşlıq (yaxıd zülm) edəcəksiniz!» - deyə bildirdik.
(Yəni istismarçılar öz müstəmləkələrinə etdikləri kimi camaata qarşı zorakılıq edəcək, başqalarının hüquqlarını pozacaqsınız.)
فَإِذَا جَاء وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُوْلِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُواْ خِلاَلَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً
Onlardan (o fitnə-fəsadın) birincisinin (cəza) vaxtı gələndə üstünüzə çox güclü qullarımızı (Büxtünnəsri, yaxud Calutu orduları ilə birlikdə) göndərdik. Onlar (sizi öldürmək, əsir almaq və qarət etmək üçün) evlərinizin arasında gəzib dolaşır, sizi tə`qib edirdilər. Bu və`d artıq yerinə yetirildi...
ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا
(Bundan) sonra sizə onların üzərində təkrar zəfər çaldırdıq, (yenidən) var-dövlət, oğul-uşaq verməklə kömək göstərdik və sayca sizi (əvvəl olduğunuzdan və ya düşmənlərinizdən) daha çox etdik.
إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاء وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْاْ تَتْبِيرًا
Yaxşılıq da etsəniz, özünüzə etmiş olursunuz, pislik də! Ikinci fitnə-fəsadınızın (cəza) vaxtı gəldikdə üzünüzü qara etmək (sizi xəcil etmək), məscidinizə birinci dəfə girdikləri kimi girmək və ələ keçirdikləri hər şeyi məhv etmək üçün (Fars və Rum padşahlarını) üstünüzə göndərdik...
عَسَى رَبُّكُمْ أَن يَرْحَمَكُمْ وَإِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيرًا
(Tövbə edəcəyiniz təqdirdə), ola bilsin ki, Rəbbiniz sizə rəhm etsin! Әgər siz (yaramaz əməllərinizə qayıtsanız, biz də sizə yenidən cəza verərik.) (Bizim qanununmuz budur ki, siz yüz dəfə də fəsad etsəniz sizi yüz dəfə əzişdirək və əgər özünüzü yaxşı istiqamətdə dəyişdirsəniz, Biz də sizə qarşı rəftarımızı dəyişdirək.) Biz Cəhənnəmi kafirlərdən ötrü bir zindan etdik. (Isra 4-8).
Bu ayələr, əslində həmin ayənin, yə`ni «Hər hansı bir tayfa öz tövrünü dəyişmədikcə, Allah da onun tövrünü dəyişməz» ayəsinin genişləndirilmiş formasıdır.
QANUN NӘDIR?
Bura qədər söylədiklərimizdən mə`lum oldu ki, dünyada baş verən hadisələr bir sıra sabit qanunlar və dəyişməz ilahi sünnələr çərçivəsindədir. Başqa sözlə desək, Allahın dünyada bir sıra iş üsulları var və O öz işlərini heç vaxt həmin üslublardan xaricdə həyata keçirmir.
Indi isə qanunun nə olmasına baxaq. Qanun nədir? Sünnə nə deməkdir? Görəsən ilahi qanun və sünnə, şərti düzəldilən qanunlar, ictimai öhdəçiliklər və əqli zərurətlər qismindəndir? Bəlkə onlar Allahın yaratdığı xüsusi bir məxluqdurlar? Yoxsa bu iki ifadə, ilahi qanun və sünnə barəsində düzgün deyil? Nə isə, görəsən Allahın öz sünnəsini yaratmaması mümkündürmü? Nə üçün Allahın qanun və sünnəsinin dəyişməsi qeyri-mümkündür?
Sualın cavabında qeyd etməliyik ki, sünnə və qanun xüsusi və ayrı bir yaradılışa malik ola bilən bir şey deyil. Qanun ümumi və zehndən ayrılan bir məfhumdur və xarici aləmdə külliyyat və qanun şəklində bir şey yoxdur. Xaricdə mövcud olan şey, həmin səbəb-nəticə sistemi və varlığın dərəcə və məqamlarıdır ki, onlar bizim zehnimizdə abstraklaşaraq qanun kimi əks olunur. Varlığın dərəcələri və onun hər bir dərəcəsinin sabit və müəyyən bir mövqeyi var. Səbəbin öz xüsusi yerini başqasına tapşırması və ya nəticənin öz yerini dəyişməsi təsəvvüredilməzdir. «Dünyanın qanunu var» ifadəsi həmin həqiqət barəsindədir:
Deməli, yaradılış qanunu şərti və e`tibari deyil. Çünki o, şeylərin necəliyindən yaranıb və həmin səbəbdən, onun dəyişməsi qeyri-mümkündür.
ISTISNALAR
Görəsən yaradılış qanunları istisnalara malikdirmi? Görəsən mö`cüzə və qeyri-adi işlər ilahi sünnənin ziddinədirmi?
Hər iki sualın cavabı mənfidir. Nə yaradılış qanunlarının istisnaları var və nə də xariqüladə işlər yaradılış qanunlarından istisna şeylərdir.
Әgər dünyanın sünnələrində dəyişikliklər müşahidə olunursa, həmin dəyişikliklər şəraitin dəyişməsinin nəticəsidir. Aydındır ki, hər bir sünnə xüsusi şəraitdə icra olunur və şəraitin dəyişməsi ilə o əvəz edilir və yeni şəraitdə digər bir sünnə həyata keçirilir və həmin yeni sünnə də yalnız özünün xüsusi şəraitində ümumi hal daşıyır. Deməli, qanun və sünnənin dəyişməsi də qanun və sünnənin hökmü ilədir. Amma bu, qanunun qanun ilə ləğv edilməsi demək deyildir. Onun mə`nası budur ki, bir qanunun şəraiti dəyişir və yeni şərait yaranır və yeni şəraitdə yeni qanun hakim olur.
Dünyada dəyişməz qanun və sünnələrdən başqa bir şey yoxdur. Әgər ölü, möcüzəvi olaraq dirilirsə, onun öz şərait və qanunu var. Həmçinin əgər Isa ibni Məryəm kimi bir uşaq atasız doğulursa, bu heç də ilahi sünnənin ziddinə deyil.
Sadəcə olaraq bəşəriyyət, yaradılışın bütün qanun və sünnələrini bilmir. Buna görə də öz nəzərində olan qanun və sünnəyə zidd bir şey görən kimi, onun qanun və sünnəyə zidd olmasını, istisnanın baş verməsi və səbəb-nəticə qanununun pozulmasını güman edir. Çox vaxt da, onun qanun kimi nəzərdə tutduğu şey həqiqi qanun deyil, qanuna oxşar bir şey olur. Məsələn, biz belə güman edirik ki, yeni nəsil yaranmasının qanunu canlıların erkək və dişi cütləşməsi ilə hasil olur. Amma unutmaq olmaz ki, bu, sünnənin özü deyil, zahiridir. Isanın qeyri-adi yaradılışı da sünnənin özündə deyil, zahirində dəyişikliklə təzahür edir. Həqiqi yaradılış qanunlarının dəyişməzliyi bir məsələ, bizim tanıdığımız qanunların dünyanın həqiqi qanunları olub-olmaması isə başqa bir məsələdir.
Mö`cüzənin mə`nası onun qanunsuz olması və ya qanundan xaric və üstün bir şey olması deyil. Materialistlər belə bir səhvə yol veriblər. Onlar dünyanın elm vasitəsi ilə kəşf edilmiş təbii qanunlarının bir hissəsini gerçək və yeganə qanunlar fərz edərək möcüzələri qanuna zidd hadisələr adlandırıblar. Biz deyirik ki, elmin bəyan etdiyi şeylər xüsusi və məhdud şəraitdə düzdür, amma peyğəmbər və ya övliyaların birinin iradəsi ilə xariqüladə bir iş həyata keçəndə şərait dəyişir, yə`ni yenilməz ilahi qüdrətə birləşmiş güclü və pak bir iradə şəraiti dəyişdirir. Başqa sözlə desək, meydana xüsusi bir amil və ünsür daxil olur. Mə`lumdur ki, yeni amil, yə`ni Haqq övliyasının güclü və səmavi iradəsindən yaranmış yeni şəraitdə başqa bir qanun hakim olur.
Dua və sədəqənin bəlaların uzaqlaşdırılmasındakı tə`siri də belədir. Hədislərdən birində deyilir ki, Peyğəmbərdən (s), dünyada baş verən hər bir hadisənin ilahi təqdir və qəzası ilə olmasına baxmayaraq, dua və dava-dərmanın nə tə`siri ola bilməsi barəsində soruşurlar və o həzrət cavabında buyurur ki, duanın özü də qəza-qədərdəndir.
Digər bir rəvayətdə deyilir ki, Әli (ə) bir divarın dibində oturubmuş. O həzrət divarın çartlaq olmasını və onun aşıb dağılmaq ehtimalını başa düşən kimi tez ayağa durur və oradan uzaqlaşır. Bir nəfər ona e`tiraz edərək deyir ki, Allahın qəzasından qaçırsanmı? Yə`ni əgər sən ölməlisənsə, uçuq divarın kənarından qaçıb-qaçmamağından asılı olmayaraq öləcəksən, amma əgər sənə ziyan dəyməli deyilsə, hər necə olsa salamat qalacaqsan. Buna görə də divarın altından qaçmağının nə mə`nası var? Әli (ə) onun cavabında belə buyurur: «Mən Allahın qəzasından Onun qədərinə doğru qaçıram».
Bu cümlənin mə`nası budur ki, dünyada qarşıya çıxan hər bir hadisə, ilahi qəza-qədər çərçivəsindədir. Birinin özünü təhlükəyə atıb zərər görməsi Allahın qəza və qanunudur. Həmçinin təhlükədən qaçaraq nicat tapması da Allahın qanun və qədəridir. Insanın mikroblu yerə daxil olaraq xəstələnməsi və müalicə olunaraq xəstəlikdən qurtarması da qanundur. Buna görə də əgər insan uçuq divarın altından durub kənara çəkilirsə, Allahın qanun və qəzasına zidd bir iş görməyib və bu şəraitdə Allahın qanunu onun ölümdən qorunmasıdır. Әgər divarın altında oturursa və divarın uçması ilə məhv olursa, bu da yaradılışın qanunudur.
Qur`ani-kərim bu həqiqəti çox gözəl ifadə ilə bəyan edib. Təlaq surəsində belə oxuyuruq:
وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا
«...Kim Allah qarşisinda təqvalı olsa, Allah ona (hər çətinlikdən) bir çıxış yolu əta edər. Və ona gözləmədiyi yerdən ruzi verər. Kim Allaha təvəkkül etsə, Allah ona kifayət edər. Allah Öz buyurduğunu yerinə yetirəndir. Allah hər şey üçün bir ölçü (hədd, müddət) tə`yin etmişdir.» (Təlaq 2-3)
Bu ayədə, sanki bütün qanunlardan üstün və onların hamısına hakim olan bir qanun bəyan edilib və o, təqva və təvəkkül qanunudur.
Həmin ayədən belə bir nəticə əldə edilir ki, təvəkkülün ardınca Allahın inayət və lütf göstərməsi qaçılmaz bir işdir. Kim həqiqətən Allaha təvəkkül etsə, Allahın inayət və lütfünə nail olacaqdır. Bu bütün şəraitlərdə hakim olan bir qanundur. Eyni zamanda, ilahi işlərin də müəyyən qayda-qanun çərçivəsində olmasının yaddan çıxmaması üçün buyurub:
«Allah hər şey üçün bir ölçü (hədd, müddət) tə`yin etmişdir». Həmçinin buyurub: «Kim Allahdan qorxsa, Allah ona (hər çətinlikdən) bir çıxış yolu əta edər». Yə`ni Onun işi qanunsuz və vasitəsiz deyil, hərçənd ki, həmin vasitənin adi və hamı üçün mə`lum olan vasitə və üsullardan olmaması, «Və ona gözləmədiyi yerdən ruzi verər» formasında olması da mümkündür.
