Əməvilər
MÜAVİYƏNİN HAKİMİYYƏTİ
Müaviyə Nuxeylədə bir xütbə oxuyaraq qəlbində gizlətdiyi sözlərin hamısını aşkar edib dedi: Mən sizinlə namaz, oruc, zəkat, həcc və bu kimi işlərə görə vuruşmadım, siz onsuz da bu işləri yerinə yetirirsiniz. Mən hakimiyyət uğrunda və sizə hakim olmaq üçün vuruşdum.
İmam Həsən (ə) Mədinəyə dönmək qərarına gələn zaman Müaviyə onun yanına adam göndərib Hosərə (xarici) ilə döyüşməyini istəyir. Bu şəxs Əli (ə)-ın şəhadətindən sonra Nuxeyləni özü üçün mərkəz seçib xəvaricləri başına toplamışdı. İmam Həsən (ə) cavab verdi ki, mən müsəlmanların qanı tökülməsin deyə səninlə sülh müqaviləsi bağladım. Müaviyə məcbur olub qoşun toplayaraq (onların əksəriyyətini Kufəlilər təşkil edirdi) Hosərə ilə döyüşə yola saldı. Sonra Hosərinin atasını onun yanına göndərərək dedi: Get, oğlunun şərrini bizdən uzaq et! O, oğlunun yanına gedib nə qədər çalışdısa oğlunu Müaviyə ilə müharibədən çəkindirə bilməyib dedi: Mən gedib oğlunu sənin yanına gətirəcəm, bəlkə ona ürəyin yana və müharibədən əl çəkəsən. Hosərə dedi: Ata! And olsun Allaha, iti nizələr ucuna sancılmağı oğlumu görməkdən daha artıq sevirəm. Kufə əhalisinin onunla vuruşmağa hazır olduqlarını görərək dedi: Ey Allahın düşmənləri, dünənə qədər Müaviyəni qüdrət taxtından salmaq uğrunda vuruşduğunuz halda, bu gün hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün onun kənarında durub vuruşursunuz. Müharibənin qızğın vaxtında Teyy qəbiləsindən olan bir nəfər hücum edib onu öldürdükdən sonra səcdədən qabarmış alnını görüb peşiman olur. Bu əhvalat iraqlıların necə də dəyişkən əhali olmalarına gözəl bir nümunə sayıldığından onu burada söyləmək məcburiyyətindəyik. Elə bu tərəddüd, sür’ətli dəyişkənlik daha dəqiq desək ikitirəlik imam Həsən (ə) qarşısında çətinlik yaratdı. İraqlılar həmişə – həzrət Əlinin hakimiyyət dövründə, oğlanları imam Həsən və Hüseynin zamanında, Muxtar və Müs’əbin, qiyamçılardan Süleyman ibni Sərdin, həm də Zeydin dövründə də bu minvalla hərəkət etmişlər. Fürsət düşdükdə birinin ətrafına toplaşmış ona yardım edəcəklərini və’d etmişlər, lakin rəqibin müqavimətinə rast gəldikdə onu öz azadlıqlarına qurban vermişlər.
MÜAVİYƏ VƏ İRAQLILAR
Səbirli olması ilə şöhrət tapmış Müaviyə, İraq əhalisindən çox narazı idi, ürəyində bəslədiyi kini üzə çıxarmasa da hərdən öz e’tirazını bildirirdi. Çünki Süffeyn müharibəsində ona ağır zərbələr endirən Əli (ə)-ın ətrafına toplaşmış iraqlılar idi.
41-ci ildə (hicri-qəməri) İraq rəsmi surətdə Şamın hakimiyyəti altına keçdi. Elə həmin il Müaviyə Kufəyə gələrək öz hakimiyyətini e’lan etdi.
Qeyd etdiyimiz kimi, Müaviyə elə ilk başlanğıcdan hakimiyyət iddiasında idi, bu arzusuna çatmaq üçün Osmanın intiqamını, sonra isə islam xilafəti məsələsini əldə bəhanə tutmuşdu. Hakimiyyətin Əbu Süfyan ailəsinin əlinə keçməsi ilə, bu məqamtələb tayfanın üzvləri öz istəklərinə çatdılar. Müaviyənin şəxsi həyat tərzi, Şam əhalisi, həmçinin bütövlükdə islam hakimiyyəti altında yaşayan xalqlara qarşı olan münasibəti və rəftarı, Əbu Bəkrin, Ömərin, hətta Osmanın dövründəki rəftardan artıq dərəcədə fərqli idi.
Müaviyə Ömər tərəfindən Şama hakim tə’yin olunan gündən, dövlət quruluşunda Rum imperatorlarının üslubundan istifadə etmiş, öz şəxsi həyatını da onların həyat tərzinə oxşatmışdır. Sadə islam hakimiyyətini kənara qoyub özü üçün cah-cəlallı bir idarə üsulu yaratmışdı. Ömərlə Əbdürrhəman ibni Ouf Şama səfər edən zaman onlar hər ikisi ulaqla yol gedərkən Müaviyə böyük bir təntənə ilə xəlifəni tanımadan onun yanından gəlib keçir. O, ulağa minən şəxsin xəlifə olduğunu bildikdən sonra tez geri dönüb atdan düşür, lakin Ömər ona əhəmiyyət vermir. Müaviyə onun yanıyla piyada yol gedir. Nəhayət Əbdürrəhman dedi: Müaviyəni yordun! Bu vaxt Ömər üzünü çevirib dedi: Böyük təntənə, nökər və qulluqçularla yol gedirsən? Eşitmişəm camaatı sarayın qapısında gözlətdirirsən və sən rüxsət verməyincə heç kəs içəri daxil olmur?
Bəli, ya əmirəl-mö’minin, belədir!
Nəyə görə?
Biz elə bir ölkədə yaşayırıq ki, düşmənin casusları bizə daim nəzarət edir. Gərək elə davranaq ki, onlar bizdən qorxsunlar. Əgər sən istəsən, mən belə davranmaqdan əl çəkərəm.
Ömər dedi: Əgər düz desən ağıllı cavabdır, yox əgər yalan desən ağıllı fırıldaqdır.
O, təkcə Şamda hakim olanda belə rəftar edirdisə, İraq, Misir, İran, Afrika və digər fəth olunmuş ölkələr də onun hakimiyyəti altına keçdikdən sonra hansı üslubda rəftar edəcəyi mə’lum idi.
Müaviyə və atası Əbu Süfyan hər ikisi vəzifəpərəst, təntənə və cah-cəlal aşiqi idilər. Qeyd etdiyimiz kimi, Əbu Süfyan çıxılmaz vəziyyətdə qalıb müsəlman olmuşdu. Bildiyiniz kimi, o, Peyğəmbərin əmisi Abbasın vasitəçiliyi ilə özünə imtiyaz qazandı. Hətta Hüneyn müharibəsinin qənimətlərindən ona da pay düşdü. Lakin onun gözü hakimiyyətdə idi. Mə’lumata əsasən, Peyğəmbər (s) onu Nəcrana hakim tə’yin etmiş, həmçinin Taifin gəlirini toplamağı ona tapşırmışdı. Ömər Müaviyəni Şama hakim tə’yin edən gün o, anası Hindin yanına gedir və Hind ona deyir: Bu kişi (Ömər) sənə vəzifə veribsə, çalış o deyən kimi rəftar et, öz istədiyin kimi davranma. Aldığı vəzifə barədə Əbu Süfyana xəbər verdikdə o, dedi. Mühacirlər bizdən əvvəl müsəlman olublar, biz isə onlardan sonra dini qəbul etmişik. İndi onlar öz mükafatlarını alırlar, onlar rəis, biz isə adi adamlarıq. Sənə mühüm olan bir iş veriblər. Çalış onların əleyhinə bir iş görməyəsən, çünki heç bir şeyin sonunu bilmək olmaz.
Bu söhbətlər göstərir ki, ata və oğul mal-dövlət və hakimiyyət əldə etmək üçün müsəlmanlıqdan bir vasitə kimi istifadə etmişlər.
ÖLKƏNİ İDARƏ ETMƏKDƏ MÜAVİYƏNİN SİYASƏTİ
Müaviyənin silahlı keşikçiləri var idi ki, məscidə gedəndə onu qoruyurdular. Belə ki, namazda ayağından yaralandıqdan sonra (vurulan zərbədən), ona bir qəfəs düzəldirlər ki, namazı onun içində qılsın. Rəsmi görüşlərdə əskərlər onun canını qoruyurdular. Özündən əvvəlki hakimlərin dövründə belə üslubdan istifadə edilməmişdi. Onlar məscidə tək gedər, digər müsəlmanlarla birgə əyləşər, şikayətçilərə qulaq asıb onların suallarına cavab verərdilər. Hökumət məmurları ilə xalq arasında ayrılıq demək olar ki, Müaviyənin dövründə baş verdi. Müaviyə öz əzəmət və böyüklüyünü xalqa göstərməkdən ötrü təmtəraqlı qəbul salonu, çox baha başa gələn qiymətli xalçalar və başqa ziynət əşyaları ilə bəzənmiş saraylar tikdirdi. Belə saraylar tikdirdiyinə görə Əbuzərin e’tiraz səsi ucalmışdı.
Müaviyə 20 illik hökmranlıq dövründə öz hakimiyyət dairəsini genişləndirməyə çalışırdı. O, bununla xəzinənin gəlirini artırmaq və qüdrət sahibi olmaqla bu ölkələrin idarə edilməsinin öhdəsindən gəlmək, qonşu ölkələri qorxutmaq, həmçinin ona tabe olmayanların üsyan və iğtişaş salmalarının qarşısını almaq istəyirdi.
Geniş əraziyə malik ölkələri Şam, Hicaz, Misir, İraq və onlarla bağlı əyalətləri (İran) idarə etmək üçün işbacaran adamlardan istifadə etməli idi. Buna görə də hər kəsdə ləyaqət görsəydi onu iş başına qoyar, müxalifləri isə özünə tərəf çəkərdi. Şamdan nigaran deyildi, çünki müsəlman olduqları gündən onun kimi hakim görmüş və onun əhali ilə rəftarı islamdan əvvəlki hökumətlərin rəftarından yaxşı olmuşdu. Təəccüblü deyil ki, Abbasi hakimiyyətinin ilk dövründə Abdullah ibni Əli Şam şeyxlərindən bir dəstəsini Səffahın yanına göndərir ki, bunlar bu ölkənin ağıllı və bilikli adamları hesab olunurdular. Onlar and içdilər ki, siz əmir olmamışdan qabaq Peyğəmbər (s)-ın bəni Üməyyədən savayı qohumları olması haqda bizim xəbərimiz olmamışdı.
Hicazdan da arxayın idi, çünki orada Muzərilər əksəriyyət təşkil edirdilər. Onlar da Müaviyənin tərəfini saxlayırdılar. Ancaq Misir, İraq və şərq nahiyəsinə elə adamlar seçməli idi ki, həm özləri ona tabe olsun, həm də əhalini ona tabe etsinlər. Bu hakimlər cəsarətli, rəhmsiz, həmçinin mənsəbpərəst və bir də xalqı bütün xüsusiyyətlərinə görə yaxşı tanıyan şəxslər olmalı idilər. Misiri Əmr ibni Asa, Kufəni isə Muğəyrə ibni Şö’bəyə tapşırdı. Müaviyə Ömər tərəfindən Şamda vali olarkən Əmr onun rüxsəti ilə xəlifənin göstərişi olmadan Misirə gedərək oranı ələ keçirmişdi. Müaviyə ilə Əli (ə)-ın arasında münaqişə bşa verən zaman Əmr Misirin hakimiyyətinin ona verilməsi şərti ilə onun yanında dayanmışdı. Hicri tarixinin 38-ci ilində Müaviyə bu vəzifəni ona tapşırdı. Əmrin hiyləgər, işbilən, tədbirli olmasını keçən bəhslərdə söyləmişdik. Hicrətin yeddinci ili Hüdeybiyyə sülhünə əsasən Peyğəmbər (s) müsəlmanlarla Məkkəyə ümrə ziyarətinə gedən zaman o həzrətin əzəmətini və müsəlmanların ona qarşı ehtiramını gördükdən sonra Əmrin müsəlman olması onun uzaqgörənliyinə bariz sübutdur. Qüreyşin ağalığının və qəbilə hökmranlığının sona çatdığını başa düşüb Məkkə fəth olunmamışdan əvvəl Xalid ibni Vəlidlə birgə Mədinəyə gələrək müsəlman olmuşdu. Süffeyn döyüşündə məhz onun tədbirilə Müaviyənin qoşunu Qur’anları nizələrin ucuna taxaraq İraq qoşununu Qur’ana tərəf çağırdıqda onlar arasında ixtilaf düşmüşdü. Əmrin uzaqgörənliyi o həddə qədər idi ki, fikirləşdiyi planlar Müaviyə üçün zərərli özü üçün isə faydalı olsun. Hər halda Əmrin Misirdəki hakimiyyəti çox uzun sürmədi və hicrətin 43-cü ilində öldü.
Əmrdən sonra Müaviyənin qardaşı Utbə ibni Əbu Süfyan Misirin hakimi oldu. Sonradan digər 30 nəfər də Əməvilər xilafətinin ayrı-ayrı yerlərində hakim oldular. Müaviyənin hakimiyyəti dövrü Uqbə ibni Nafe’ qərb istiqamətindəki şəhərləri fəth edirdi və 50-ci ildə Müaviyə Tunisi (İfriqiyyə, Afrika) rəsmi surətdə ona tapşırdı. Uqbə Qeyrəvanda əskərlər üçün xüsusi yer tikib Tunisdəki imperiya qoşunlarını, həmçinin bərbərilərlə vuruşaraq şimali Afrikada islamı rövnəqləndirdi. Nəhayət yürüşlərin birində bərbər əskərlərinin sui-qəsdilə öldürüldü. Uqbə imanlı və cəsur bir şəxs idi, şəhərləri fəth etməkdən ancaq Allah razılığı və dinin yayılması məqsədini güdürdü. Deyilənlərə görə o, Atlantik okeanına qədər irəliləyərək qılıncını siyirib belə dedi: And olsun Allaha, əgər o tayda əhali yaşadığını bilsəydim, təkallahlığı yaymaq üçün onlarla vuruşardım. 41-ci ildə Müaviyə Kufənin hakimiyyətini Əmr ibni Asın oğlu Abdullaha tapşırsa da bir müddətdən sonra Muğeyrə ibni Şö’bəni oraya hakim tə’yin etdi. Muğeyrə hicrətin 21-24 illərində Ömər və Osman tərəfindən Kufədə hakim olmuşdu. O, islamın ilk çağlarında zirəkliklə məşhurlaşmış dörd nəfərdən biridir, o biri üç nəfər isə Müaviyə, Əmr və Ziyad hesab olunurlar. Ziyadın kimliyi haqda sonra danışacağıq.
Mühüm əyalətlərdən olan Bəsrədə də vəziyyət qarşıq idi. Xəvaric yenidən dirçələrək bu şəhəri özləri üçün müqavimət mərkəzinə çevirmişdilər. Müaviyə öz nəzərində Ziyadı Bəsrəyə hakim tə’yin etməyi planlaşdırsa da, o, bu vaxtlar onun sərt müxalifi idi. Muğeyrə hələ Bəsrədə hakim olan zaman Ziyad onun yanında yaşayırdı, çünki başına gələn hadisədə onun da haqqı var idi. Nəticəsi əvvəldən müəyyən edilmiş bu hadisə islamın əvvəllərində baş vermiş heyrət doğurucu hadisələrdəndir. Əhvalatın xülasəsi belədir: Muğeyrənin zina (qeyri-qanuni şəkildə cinsi əlaqədə olmaq) etdiyi iddia edildikdən və üç nəfər açıq-aydın şəhadət verdikdən sonra növbə Ziyada yetişəndə Ömər dedi: Mən qarşımda elə bir şəxsi görürəm ki, ümidvaram onun vasitəsilə Peyğəmbər səhabəsi olan bir şəxs daşqalaq olunmaqdan qurtulsun (Əğaninin yazdığına görə mühacirlərdən olan bir nəfər, yə’ni) Ziyad onun əleyhinə şahidlik verməyəndə Muğeyrə qəti ölüm cəzasından yaxa qurtardı və Ömər o biri üç şahidə şallaq vurdu.
Əli (ə)-ın xilafəti zamanı Ziyadın işi daha da rövnəq tapdı. Belə ki, İmam onu Fars əyalətinə hakim, sonra isə ibni Abbas Bəsrə hakimiyyətindən əl çəkəndən sonra oraya vali tə’yin olundu. Ziyadın Bəsrədə törətdiyi əhvalatı (Əzdi ilə Təmimi arasında olan ixtilaf) başqa yerdə yazmışam. Əli (ə) Kufə məscidində yaralanan zaman Ziyad Fars əyalətində idi. Müaviyə imam Həsən (ə)-la sülh sazişini imzalayaraq özünü müsəlmanların xəlifəsi e’lan etdikdən sonra Ziyad minbərdə xütbə oxuyub Müaviyəni tənqid etdi. Müaviyə qorxdu ki, o, Peyğəmbər ailəsinə tərəf yönəlib əhalini onlardan birinin xəlifə olmasına tə’rəf də’vət edə. Muğeyrəni yanına çağıraraq əhvalatı ona danışdı. Muğeyrə Ziyadın yanına gedib ona, hər ikisinə tanış olan bir tərzdə başa saldı ki, onun düşündüyü islam hökuməti artıq aradan getmiş, ərəb və Qüreyş hakimiyyətinin yeni dövrü başlanmışdır. Müaviyənin tərəfinə keçməsi onun üçün də xeyirli olardı və nəhayət o, bu işə öz razılığını bildirdi. Müaviyə Ziyadı özünə hərtərəfli yoldaş etmək üçün islamda misli görünməmiş bir işə əl atdı.
MÜAVİYƏNİN ZİYADI QARDAŞ ADLANDIRMASI
Ziyadın anası Suməyyə Haris ibni Kəldənin kənizi idi. Cahiliyyət dövründə bə’zi ailələrin adətinə əsasən bu kəniz öz sahibi üçün gəlir mənbəyi hesab olunurdu. Sonra isə Haris onu Rumlu qul olan Ubeydə ərə verdi və ondan da Ziyad dünyaya gəlmişdi. Əhali onu bə’zən Ubeydin, bə’zən isə anası Suməyyənin adı ilə çağırırdılar. Bildiyiniz kimi, islam fiqhinə əsasən nikah olunmuş qadından dünyaya gəlmiş övlad ataya məxsusdur. Müaviyə Muğeyrənin vasitəçiliyi ilə Ziyadı özünə tərəf çəkidikdən sonra onun ürəyini ələ almaq üçün dedi: Ziyad Əbu Süfyanın oğlu və mənim qardaşımdır! Sonra isə bir yığıncaq təşkil edərək şahidləri çağırıb onlara Ziyadın Əbu Süfyanın oğlu olmasını demələrini tapşırdı. Təbəri bu hadisəni qısaca olaraq belə yazır: Ziyad Kufə camaatından onun Müaviyənin qardaşı olmasına şəhadət vermələrini istədikdə onlar boyun qaçırdılar, lakin Bəsrə camaatından bir nəfər bu haqda şəhadət verdi. Yə’qubi, ibni Əbd Rəbbəh və Məs’udi bu əhvalatı çox geniş surətdə yazmışlar. Yə’qubi yazır: Müaviyə şahidlərdən onun Ziyadla qohumluq əlaqəsi olması haqda şahid durmalarını istədikdə Əbu Məryəm Səluli ayağa qalxıb dedi: Mən Taifədə şərab satardım. Bir gün Əbu Süfyan səfərdən qayıdarkən mənim yanıma gəldi. Yeyib-içdikdən sonra belə dedi: Əbu Məryəm, mənə bir ağ üzlü qadın gətirə bilərsənmi?
O, cavabında dedi: Bəni Əclandan olan bir kənizdən başqa heç kəsim yoxdur.
Elə onu gətir...
Burada Əbu Məryəm Əbu Süfyanın dililə Suməyyəni vəsf edib bir cümlə deyərkən Ziyad qəzəblənib dedi: Səni şahid durmağa çağırıblar yoxsa söyüş söyməyə? O isə cavabında dedi: Mən həqiqəti söyləmək istəyirəm və Müaviyə onun şəhadətini qəbul etdi. Və beləiklə Ziyad Əbu Süfyanın övladı kimi qəbul olundu. Elə həmin yığıncaqda bir-iki nəfər üzdə Müaviyəyə irad tutdular. Mö’təbər sənədlərdə Müaviyənin qohumlarının bir-ikisinin adına rast gəlmək olar. E’tiraz edənlər dinin qayğısını çəkdiklərinə görə bunu etmirdilər, bəlkə onlar Ziyadın onlarla bu formada qohum olmasını özləri üçün eyib bilirdilər. O cümlədən Bəsrənin hakimi Abdullah ibni Amir (Əməvi sülaləsinin böyüklərindən idi) dedi: Mən şahidlər gətirəcəyəm ki, onlar Əbu Süfyanın Suməyyəni ömür boyu görmədiyini e’tiraf etsinlər. Bu e’tiraz hansısa çobandan törəmiş Qüreyşdən və bəlkə də əsli ərəb olmayan Ziyadın Qüreyşdən hesab olunub onların sülaləsini ləkəli etməməkdən ötrü olub! Bu bid’ətə qarşı olunan məzəmmətə yalnız ədəbi kitablarda yazılan şe`rlərdə rast gəlmək olar və şairin də məqsədi dinin haram buyurduğunu inkar etmək deyil, onların məsxərə və məzhəkə olunması olub.
Belə hekayələri yazmaqdan məqsəd islam tarixində vəzifəpərəst şəxslərin öz məqsədlərinə çatmaq üçün hər vasitədən istifadə etdiklərini göstərməkdir. Digər tərəfdən həmin düşüncədə olanlar da vardır ki, hakimiyyət əldə etmək üçün o qədər gücə malik olmasalar da onların əhatəsinə toplaşaraq hakimiyyətə çatmaq yolunda onlara yardım göstərirlər. Hələ Peyğəmbər (s)-ın vəfatından 30 il keçməmiş, yenicə şəhid edilmiş təqvalı, abid (zahid) və mə’sum xəlifənin xatirəsi zehnlərdən silinməmiş peyğəmbər canişinliyi iddiasını edən bir şəxs onun sünnəsini necə də əldə oyuncağa çevirir.
O günün müsəlman icması da tamahkarlıqdan və yaxud da qorxudan onun bu işinin doğruluğunu təsdiq edir və susurdular. Halbuki, həmin vaxt Şamda Peyğəmbəri görüb onun sözlərini eşidən əlli nəfər səhabə yaşayırdı.
ZİYAD KUFƏDƏ
Ziyad əldə etdiyi fəxr müqabilində tam surətdə Müaviyəyə tabe oldu. O, ilk dəfə Bəsrənin, sonra şərq əraziləri əlavə olmaqla Kufənin də hakimi oldu. Ziyad bu məntəqənin əhalisi ilə layiq olduqları tərzdə rəftar edirdi.
O, hicrətin 45-ci ili Rəbiül-axər ayında Bəsrəyə daxil oldu. İlk olaraq camaatın gözünü qorxutmaq üçün “bətra” adlı məşhur xütbəsini oxuyub belə dedi: “And olsun Allaha, qul günah etmiş olsa əvəzinə ağanı, səfərdə olan adamın günahı olsa əvəzində qalanını, xəstənin yerinə isə sağlamı tutacağam, hətta o dərəcəyə qədər qəddar olacağam ki, məni görəndə qorxunuzdan nəfəs çəkə bilməyəsiniz. Axşam evindən bayıra çıxanların qanını tökəcəyəm. Əlimdən və dilimdən amanda qalmaq istəsəniz, əlinizi və dilinizi məndən qoruyun.” Bir-iki nəfərin onun sözlərini tərifləməsindən mə’lum olur ki, Ziyad bu camaatı yaxşı tanıyırmış. Çünki camaat qaba, sərt rəftar gördükdə itaətcil, mülayim rəftar gördükdə isə kobud hərəkət edərlər. Bu xütbəni eşitdikdən sonra hər kəs nə edəcəyini anladı, onların başı üzərindəki hakimin onlara tanış olan bir tərzdə danışdığını gördülər. Tutmaq, zindana atmaq, bağlamaq və öldürmək başlandı. Ziyad xiftən namazından sonra birinə “Bəqərə” və ya digər surənin oxunmasını tapşırar və surənin oxunuşu sona yetərkən gözdən itənə qədər camaata möhlət verib, asayiş qoruyucusu başçısına küçə-bazarda gördüyü adamları öldürməyi tapşırardı! Bir gecə səhrada yaşyan bir nəfəri onun yanına gətirdilər. Ziyad ondan soruşdu:
Mənim əmrimi eşitməmisənmi?
And olsun Allaha yox.
Düz deyirsən, ancaq səni öldürmək camaatın xeyrinədir. Sonra isə boynunun vurulmasını əmr etdi.
Ziyad günahsızı günahkarın yerinə tutacağını dediyinə görə hər kəs öz canının qorxusundan başqaları üçün qoruqçu olmuşdu. Camaatın təbiəti ilə uyğun olan bu acı siyasət Bəsrəyə, Kufəyə hətta bu şəhərlərlə əlaqəsi olan yollara belə rahatlıq və asudəçilik gətirirdi. Belə ki, hətta birinin cibindən bir şey düşsəydi başqası cür’ət edib onu götürməzdi. Bu dövrdə camaat o dərəcədə arxayın idi ki, axşamlar qapılarını belə bağlamazdılar.
Hicrətin əllinci ili Muğeyrə öldükdən sonra Müaviyə Kufənin də hakimiyyətini Ziyada tapşırdı. Ziyad ilin yarı hissəsini Bəsrədə, qalan hissəsini isə Kufədə keçirdi. Onun bu şəhərdə törətdikləri heç də Bəsrədə törətdiyi faciələrdən az olmamışdır.
Ziyad şərqdə iki dəstə qoşun toplamışdı ki, onun biri Xorasandan Lahura qədər irəliləmiş, o birisi isə Amurdəryanın o biri sahilinə qədər getmişdir. İlk dəfə türklərlə vuruşan bu qoşun olmuşdur.
YEZİDİN VƏLİƏHD OLMASI
Müaviyə öz hakimiyyətinin ikinci onilliyinin başlanğıcında yenidən islamda bid’ət qoydu, elə bir bid’ət ki, o özündən sonra bütövlükdə müsəlman ölkələrində 13 əsr davam etdi. Bildiyiniz kimi, Peyğəmbər (s)-ın vəfatından sonra bir dəstə müsəlman (ənsar və mühacir) bəni Saidə eyvanı altında toplaşıb söz-söhbətlərdən sonra Əbu Qəhafənin oğlu Əbu Bəkri xilafətə seçdilər və o, vəfat etdikdən sonra onun sifarişi ilə Ömər bu vəzifəni öz üzərinə götürdü. Yazırlar ki, onun da hakimiyyəti mühacir və ənsarın razılığı ilə olumuşdur. Osmanı altı nəfərdən ibarət şura, Əli (ə)-ı isə Mədinədə yaşayan ümumi müsəlmanlar seçdilər. Göründüyü kimi, bu dörd nəfərdən heç birisi hakimiyyəti özündən əvvəlki xəlifədən miras olaraq əldə etməmişdir. Həzrət Əlini Peyğəmbərdən sonra fasiləsiz və haqq xəlifə qəbul edən şiə məzhəbinin davamçıları, o həzrəti Peyğəmbərə yaxın qohum bildiklərinə görə bu mənsəbə layiq olduğunu demirlər. Bəlkə onun elminə, fəzilətinə, təqvalı və mə’sum oluduğuna, bir də Peyğəmbərin vida həccində Ğədir-xumda söylədiyi açıq-aydın ifadəyə əsasən imam bilirlər. Ancaq Müaviyə xəlifət məsələsini bir-birinə vurub keçmiş cahiliyyət adət-ən’ənəsini yenidən dirçəltdi. Çünki o, tezliklə öləcəyini bilirdi, hakimiyyətin öz sülaləsinin əlində qalmasını istəyirdi. Camaat yaxşı tanısa da işin asanlıqla irəli gedəcəyini düşünmürdü. Peyğəmbər dövründən ötən bu əlli il müddətində hakimiyyət miras olaraq əldən-ələ keçməmiş, Peyğəmbərdən sonra bu vəzifəni öhdəsinə götürənlər yaşlı olmuş və təqvalı ömür sürməkdə şöhrət tapmışlar. Bu vaxtlar Yezidin yaşı otuzdan az olardı. Deyirlər Müaviyə bə’zi vaxtlar Qüreyş cavanlarını, xüsusilə Haşimi cavanlarını tərif edib deyərdi. Əli ibni Hüseyn (ə) xəlifəliyə ən layiqli adamdır. O, rəqibini üzdə tərifləməklə yaşlıların xəlifəliyini xatirlərdən silib, yerinə cavan bir nəfərin də müsəlmanlara xəlifə olmasının mümkünlüyünü qəbul etdirmək istəyirdi. Müaviyə çalışırdı ki, öz məqsədini həyata keçirən gün, yə’ni Yezidi vəliəhd tə’yin edəndə camaat bu hadisəni normal bir iş kimi qəbul etsinlər.
O, yavaş-yavaş tədbir görməyə hazırlaşırdı, ətrafına yığılanlar da bu işdə ona köməklik göstərirdilər. İbni Əsir yazır: Muğeyrə ibni Şö’bə Müaviyənin onu Kufənin əmirliyindən çığaracağını eşitcək dərhal özünü Şama yetirmiş və Müaviyənin görüşünə getməzdən əvvəl Yezidin yanına gedib belə demişdi: Mən düşünürəm ki, peyğəmbər səhabələri və Qüreyşin ağsaqqalları ölmüş, onların yerini isə övladları tutmuşdur. Müaviyə də bir gün öləcəkdir. Sən də onun yerini niyə tutmayasan? Məgər sən başqalarından əskiksənmi? Nəyə görə atan camaatdan sənin üçün bey’ət almır? Yezid belə bir sevdada olsa da onun həyata keçməsinə ümid etməyərək dedi:
Belə bir işin həyata keçməsini mümkün sayırsanmı?
Niyə də mümkün olmasın!
Yezid əhvalatı Müaviyəyə çatdırdı və o, da Muğeyrədən soruşdu:
Bu işi kim həyata keçirəcək?
Kufə camaatının bey’ətini mən, Bəsrə əhalisinin bey’ətini isə Ziyad öhdəsinə götürür. Çünki bu iki şəhər belə bir işi qəbul etsələr, artıq heç kəs e’tiraz etməyəcəkdir.
Müaviyə dedi:
Öz işinizə qayıdın və bu barədə ancaq e’tibar etdiyiniz şəxslərlə söhbət edin.
Muğeyrə Dəməşqdən Kufəyə dönərək hazırlıq görməyə başladı. Deyilənlərə görə bir nəfər ondan bu barədə xəbər aldıqda belə dedi: Müaviyənin ayağını dərin bataqlığa salmışam, müsəlmanların üzünə bir qapı açmışam ki, heç vaxt bağlanmayacaq. Muğeyrə ilk olaraq bəni Uməyyə havadarlarını özü ilə əlbir edib satın alınması mümkün olan ağıllı şəxsləri bir-bir razı saldı. Sonradan oğlunun başçılığı ilə bir dəstə adamı Dəməşqə Müaviyənin yanına göndərdi ki, ondan Yezidin vəliəhd seçilməsini istəsinlər. Müaviyə zahirdə bu məsələyə soyuqqanlıqla yanaşaraq onlara belə dedi: Bu məsələ barədə tələsməyin. Sonra Muğeyrənin oğlundan soruşdu:
Atan bu camaatın dinini (əqidəsini) necə satın alıb?
O, dedi: Hər birini otuz dirhəmə razılaşdırıb.
Ucuz ticarət edib.
Sonda müvafiq şərait hazır olduqdan sonra Müaviyə öz arzusuna çatdı. Deyilənlərə görə o, Şamın inzibati idarəsinin rəisi Zöhan ibni Qeysə belə dedi: Əyalətlərin nümayəndələri toplandığı məclisdə mən sükut edəcəyəm. Yezidin vəliəhd olmasını gərək sən tələb edəsən! Zöhvan da belə etdi. Yezid ibni Muqənnə’ Müaviyəyə işarə edib dedi: Əmirəl-mö’minin budur. Əgər o, ölsə budur (Yezidə işarə edərək), hər kim qəbul etməzsə budur (öz qılıncına işarə edərək) dedi. Müaviyə dedi ki, sən əyləş, çünki xətiblərin böyüyüsən. Əmr ibni Səid Əşdəq qısa çıxış əsnasında dedi: Yezid elə arzuladığımız şəxsdir, istədiyimiz ədalət də onda var. Və bu sözlərdən sonra dinlərini satıb dünya alanlar məclisi daha da qızışdırdılar. Yezidi onda olmayan sifətlərlə tərif edib eyiblərini isə ondan uzaqlaşdırdılar. Məkkə və Mədinədə də Əməvilər və onların havadarları camaatın ağzını yumdular.
Mərvan Mədinə əhalisindən Yezid üçün bey’ət almaq istədiyi gün belə dedi: Müaviyə bu işdə Əbu Bəkrin üslubundan istifadə etmişdir. Cəmiyyətin arasında yalnız Əbu Bəkrin oğlu Əbdürrəhman məscidin küncündən qışqıraraq dedi: Yalan deyirsən, Əbu Bəkr övladlarını və qohumlarını hesaba almayıb bəni Ədidən olan bir nəfəri müsəlmanlara xəlifə tə’yin etdi. Mərvan onun cavabında “Əhqaf” surəsinin on yeddinci ayəsini oxuyaraq dedi: Bu ayə Əbdürrəhman barəsindədir, çünki o, ata-anasını incitmişdir. Beləliklə qızıl və zor gücünə islamda başqa bir bid’ət də meydana gəldi.
MÜAVİYƏNİN ƏLİ ŞİƏLƏRİ İLƏ SƏRT DAVRANMASI
Müaviyə həzrət Əlinin (ə) təqva və ədalətinin tezliklə xalqın xatirəsindən silinəcəyini bilirdi. Bə’zi şəxslərin Əli (ə)-a və ailəsinə tərəfdar olub ona qarşı çıxacağını da bilirdi. İraq yavaş-yavaş Qəhtani tayfasının əsas mərkəzinə çevrilmişdi. Bədr döyüşündə Müaviyənin yaxın qohumlarını öldürən də ənsar olmuşdu. Süffeyn müharibəsində Şama ağır zərbə vuran da İraq olmuşdu. İraq əsrlər boyu siyasi və iqtisadi hakimiyyətə sahib olmaq, Hind okeanından Aralıq dənizinə qədər uzanan ticarət yolunu əldə etmək üçün Şamla münaqişədə olmuşdur. Müaviyə bu əhalini tənbeh etmək üçün bir tərəfdən öz nümayəndələrinə yazıb bildirdi ki, Əlinin şiələrinə işkəncə verməkdən çəkinməsinlər, digər tərəfdən isə xətiblərə minbərdə Əlini təhqir etmələrini tapşırdı. Muğeyrəni Kufəyə hakim tə’yin edən zaman ona dedi: Sənə bir neçə tapşırıq vermək istəyirəm! Əlini söyməkdən və Osmana rəhmət oxumaqdan çəkinmə, həmçinin bacardıqca Əlinin tərəfdarlarında eyib tut.
Ondan sonra xətiblər hər namazdan sonra Əlinin (ə) adını hörmətsizcəsinə yad edər, dinini dünyaya satmış hədis rəvayətçiləri də onu razı salmaq üçün Əli (ə)-ın barəsində məzəmmətedici, Əməvilərin isə fəziləti barədə hədis qoşmaqdan usanmadılar.
Əli (ə)-ın şəhadətindən sonra İraqın ağsaqqalları onun yanına gedəndə onları təhqir edər, onların aşağı nəsildən olduqlarını və ağır yaşayış tərzlərini başlarına qaxınc edərdi. Bə’zi vaxtlar İraqlılar ona layiqli cavab verərdilər. Müaviyənin Əli şiələrinə qarşı ən çirkin rəftarı Hucr ibni Ədini öldürmək olmuşdur. Çünki zahid və dindar olan bu şəxs bir gün məsciddə xətibin Əli (ə)-a söyüş söydüyünə e’tiraz etmişdi. Ziyad ondan Müaviyəyə şikayət etmiş və Müaviyə də onu Şama göndərməyi əmr etmişdir. Ziyad Hucr ilə bir neçə nəfəri qandallayıb Şama yollayarkən onların yolda boyunlarını vurmuşdular.
ÜRƏK QORXUSU VƏ VƏHŞİLİK
İslam hakimiyyəti Mədinədə təsis olunan vaxtdan Əli (ə)-ın xilafətinin sonuna qədər müsəlmanların hakimləri ictimai və siyasi məsələlərin həlli zamanı mühacir və ənsarın başçıları ilə məşvərət edər və onlar çəkinmədən öz nəzər və rə’ylərini bəyan edərdilər. Göründüyü kimi, hələ Peyğəmbər (s) öz zamanında şəriət hökmündən əlavə olaraq bə’zi anlarda öz silahdaşlarının rə’y və təkliflərini qəbul etmişdir. Xəlifələr də bu ən’ənəyə sadiq qalmışlar. Qarşıya çıxan problemin cavabını Qur’an və sünnədən tapmadıqda Peyğəmbərin səhabəsindən nə etmək lazım olduğunu soruşardı. Xəlifənin çıxardığı qərar da Qur’an və sünnəyə birbaşa zidd olmamalı idi. Əgər xəlifənin öz ictihadı əsasında gördüyü iş ilahi kitaba (Qur’an) və Peyğəmbər sünnəsinə zidd olsaydı onu tənbih və ya məzəmmət edərdilər. Ömər deyərdi: Düz hərəkət etmədiyimi görsəniz, məni ayıldın. Hətta bir gün məclisdə oturanlardan biri onun cavabında belə dedi: Səni qılıncla düz yola yönəldəcəyik. Osman hakimiyyətinin son illərində yaxın qohumlarının xalqla onun arasında ayrılıq salmalarına baxmayaraq bacardıqca xalqla yaxın ünsiyyətdə olmağa çalışırdı. Belə ki, dəfələrlə ona qarşı olan e’tirazları söyləmələrini istəmiş, hətta məscidə gələrək irad tutanlara işləri sahmana salacağını və’d etmişdi, lakin ətrafındakılar ona bu imkanı vermədilər.
Müaviyənin hakimiyyətindən sonra xəlifəyə və onun mə’murlarına irad tutmaq yığışıldı. Onun bu mə’murlarının danışıq və rəftarına irad tutan şəxslər tənbih edilir və yaxud işkəncə və ölümə mə’ruz qalırdılar. Belə ki, Hucur ibni Ədiy və dostları Əli (ə)-a söyməyi rəva bilmədiklərinə görə ölümə məhkum olurdular.
O vaxtdan bəri artıq camaat öz vəzifəsini bilir, Allahın bəyəndiyi sözləri deyil, xəlifənin xoşuna gələn sözlər danışmağa çalışırdılar. Dinə azacıq ehtiramı olanlar da belə hakimlərin hərəkətləri qarşısında sakit otururdular. Belə ki, Müaviyə camaatdan Yezidin vəliəhd olması haqda rə’ylərini öyrənmək istədikdə Əhnəf ibni Qeys sakit oturmuşdu. Müaviyə isə ona: Sən niyə dinmirsən? Dedi: Əgər düz danışsam sən inciyəcəksən, yox əgər batil, nahaq desəm Allahı qəzəbləndirəcəyəm.
Ənsar, mühacir və etiqadlı müsəlmanların sayı azaldıqca, hökmlərin icrasına (doğru işlərə də’vət edib, yaramaz işlərdən çəkindirmə) nəzarətin zəifləməsi daha çox gözə çarpırdı. Hicrətin 40-cı ilindən sonra iş başına gəlmiş cavanların nə Peyğəmbər dövründəki islamdan xəbərləri var idi, nə də ki, ondan sonrakı hakimlərin sərt rəftarlarını görmüşdülər. Bu nəsil iğtişaşlı dövrdə boya-başa çataraq, sərt zəmanədə yaşadıqlarından təbiidir ki, həqiqi islamdan və bu dinin əsas dayağı olan ədalətdən xəbərləri yox idi. Ancaq bu dəyişikliklər islamın sadə dövründə yaşamış insanlar üçün ağır gəlirdi, onlar təəssüf hissi keçirsələr də bir iş görə bilmirdilər.
Müaviyənin dövründə birini məzəmmət, digərini isə tərif etmək haqda qoşulan hədislər rəvac tapdı, özü də bu hədisləri Peyğəmbər (ə)-ın adına çıxarırdılar. O zaman hədislər yazılmazdı, bəlkə dilləri dolaşaraq zehinlərdə həkk olunurdu. Hər kəs də ona öz istədiyi şeyi əlavə edər, ya da hədisdən bə’zi şeyləri azaldardı. Hədis kitablarında “Fəzilətlər” adlı fəslə rast gəlirik ki, orada ancaq hansısa bir şəxsin, qəbilənin, ailənin və ya bir şəhərciyin tərifinə həsr edilmişdir. Tarixi kitablarda isə islam fəthlərində hansısa müəyyən bir ailənin daha çox iştirak etdiyi rəvayətə rast gəlirik. Belə rəvayətlərə şübhə ilə yanaşmalı, bə’zən isə rədd etməliyik. Çox təəssüflər olsun ki, bu rəvayətlərin böyük əksəriyyəti 1 və 2-ci əsr islam tarixinin əsas mənbə dayağına çevrilmişdir və belə rəvayət və hədislər arasından düzgününü və yaxud düzgünlüyə yaxın olanı araşıdırıb üzə çıxarmaq tarixçilər üçün ağır bir məs’uliyyət tələb edir.
MÜAVİYƏNİN FƏTHLƏRİ
Uqbə ibni Nafe’nin Afrikadakı və şərqi İran nahiyəsində mə’muriyyətdə olan əsgərlərin fəthləri haqda qısa da olsa mə’lumat verdik. Müaviyə Rum imperatorları tək nizam-intizamlı və təcrübəli bir ordu hazırladı. Bu qoşun iki dəstədən - Yəmani və Qeyslərdən seçilmişdi. O, Yəmaniləri özünə daha yaxın bilib onlara Qeyslilərdən artıq məvacib verirdi. Onların Muzərilərə qarşı lovğalıq etməsi ona pis tə’sir bağışladığından hər iki qəbiləni bir-birindən ayırdı. Yəmanilərdən ibarət qoşunu dənizə, Qeysliləri isə qurudakı döyüşlərə göndərərdi. Fəthlərdən əlavə olaraq tutulmuş ərazilərdə iğtişaş baş verərkən onları yatırtmaq üçün bu qoşundan istifadə edərdi.
Müaviyə Şama hakim olandan sonra dəniz qüvvələri təsis etmişdi ki, onlar Aralıq dənizində fəaliyyət göstərmiş və hicrətin 28-ci ilində Kipr adasını fəth etmişdir. Onun xilafəti zamanı hicrətin 53-cü ili Müaviyə ibni Xudəyc Seysil adasını, Cənadə ibni Əbi Uməyyə isə Rudos adasını fəth etmişlər. Onun qoşunları 54-cü ildə (hicri) qurudan və sudan İstambula hücum etdilər. Lakin bu şəhər iki qat divarla əhatə olunduğundan, yüksək qala divarları üstündən qaynar su tökən əskərlərin şəhəri yaxşı müdafiə etdiyindən heç bir irəliləyiş əldə olunmadı. Nəhayət üç illik mühasirədən sonra qoşun böyük itkiyə məruz qalaraq məcbur olub geri çəkildi.
MÜAVİYƏNİN ÖLMÜ
Müaviyə hicri tarixi ilə 60-cı ilin baharında səksən yaşında ikən öldü. Onu Dəməşqdə Bab-əl-cabiyə ilə Bab-əl-səğir arasında dəfn etmişlər.
Müaviyə hiyləgər, uzaqgörən, xalqı gözəl tanıyan bir şəxs idi. Bacardığı qədər düşmənlərini ya sərvət, ya da yağlı dil ilə aldadardı. Saysız-hesabsız hədiyyələr verdiyinə görə irad tutulduqda isə deyərdi: Bu hədiyyələr döyüşə xərc olunan pulun az bir hissəsini təşkil edir. O, demək istəyirdi ki, mən bu pullarla baş verə biləcək döyüşün qarşısını alıram.
Onun bacarıqlı olması haqda deyərdilər: Onun üzünə yeddi qapı belə bağlansa, yenə də bir yol tapıb oradan çıxar.
YEZİDİN XİLAFƏTİ
Müaviyə ölən zaman Yezid Huvvarində yaşayırdı. Şamın darğası – Zəhhan ibni Qeys atasının ölümünü ona xəbər verdi. Yezid Dəməşqə gəlib məscidə yollanaraq minbərə çıxdı və qısa şəkildə çıxış edərək Müaviyəni təriflədi və Allahdan onun bağışlanmasını arzuladı.
Xilafəti ələ keçirdikdən sonra Yezidin görəcəyi əsas işlərdən biri xalq arasında nüfuza malik olub onunla bey’ət etməyənlərin əlindən yaxa qurtarmaq idi. Bunlar Qüreyş əsilzadələrindən olan aşağıdakı şəxslər idilər: Ömərin oğlu Abdullah, Zübeyrin oğlu Abdullah və bir də Hüseyn ibni Əli (ə). Ömərin oğlu Abdullah inqilabçı şəxs deyildi. Zübeyrin oğlu isə cəsarətli və tədbirli idi, xəlifə olmaq eşqi ilə yaşayırdı, ancaq əsil-nəsəbinə görə və ictimai mövqe baxımından öz ətrafına çoxlu sayda adam toplaya bilməmişdi. Yezidin yeganə qorxduğu şəxs Mədinədə yaşayan Hüseyn ibni Əli (ə) idi. Hüseyn həm Peyğəmbər qızının, həm də Əli ibni Əbi Talibin oğlu idi. Haşimilərin başçısı, elmli, təqvalı və xalq arasında böyük nüfuz və dəyərə malik idi. Yezid bilirdi ki, iraqlılar belə bir üstün şəxsdən əl çəkməyib onun ətrafına toplaşacaqlar. Buna əsasən Mədinənin valisi Vəlid ibni Utbəyə yazır ki, Hüseyndən bey’ət almayınca əl çəkməsin və əks təqdirdə e’dam edib başını Şama göndərsin. Mədinənin valisi öz müşaviri Mərvan ibni Həkəmdən soruşdu: Nə etməli, vəzifəmiz nədən ibarətdir? Mərvan dedi: Camaat Müaviyənin ölmündən xəbər tutmamış, Zübeyrin oğlu Abdullahı və Hüseyn ibni Əlini çağırıb hər ikisindən bey’ət al, əgər bey’ət etməsələr onları öldür! Lakin Ömərin oğlu Abdullahdan nigaran olma. Vəlid Abdullah ibni Zübeyrlə Hüseyn ibni Əlini (ə) çağırtdırdı. Zübeyrin oğlu gizlənərək gecə gizli yolla Məkkəyə yola düşdü.
