İslamda əsas hədis qaynaqları

Hicri II və III əsrlərdə ən yüksək inkişaf mərhələsini yaşamış elmlərdən biri də hədis elmidir. Bu dövrə qədər hədislər ya şifahi halda, ya da pərakəndə olaraq yazılı şəkildə mövcud idi. Əməvi xəlifələri tərəfindən hədislərin yazılması və köçürülməsi üzərinə qoyulmuş qadağa bu elmin tərəqqisini ən azı yüz il təxirə salmışdır.

İlk hədis alimlərinin fəaliyyəti yalnız bir sahə ilə məhdudlaşmırdı. Bunlar hərtərəfli biliyə malik, hədis, rical, təfsir, ərəb qrammatikası və s. elmləri mükəmməl mənimsəmiş, zöhd və təqvada məşhur olan insanlar idilər. Bu şəxslər səhabələr və tabiun haqqında öz xatirələrini əsasən şifahi formada gələcək nəslə ötürür, bir növ «rəvayət körpüsü» rolunu oynayırdılar. Bunların ən məşhurları Süleyman ibn Mehran Əməş (vəf. 765 – bütün tarixlər miladi təqvimlə verilir), Əbdürrəhman ibn Əmr Əvzai (vəf. 774) və Süfyan Səvri (vəf. 778-779) idi. Bu təbəqədən olan alimlər arasında İbn Cureycin adını vurğulamaq yerinə düşər. Əbdülməlik ibn Əbdüləziz ibn Cureyc Qureyşi öz zəmanəsində çox məşhur idi. İmam Baqir (ə) və İmam Sadiqlə (ə) görüşmüşdü, Əhməd ibn Hənbəl onu «elm sandığı» adlandırırdı. Bəziləri İbn Cureyci dini mövzuda ilk kitab yazan müəllif hesab etmişlər. Onun «əl-Cami» kitabı Qurani-Kərimin bəzi ayələrinin təfsirini və bir sıra hədisləri əhatə edir. İbn Cureyc 766-768-ci illər arasında vəfat etmişdir.

Abbasilərin hakimiyyətə gəlişindən az sonra hədislərin sistemli şəkildə toplanması və hədis məcmuələrinin tərtibi istiqamətində iş başladı. Yaranan ilk hədis məcmuələri həcmcə kiçik, formaca nisbətən dağınıq və nizamsız idi. Lakin zaman keçdikcə, əldə olunmuş təcrübələr öyrənildi və bu sahədə böyük nailiyyətlər əldə edildi. Təsadüfi deyildir ki, həm əhli-sünnə, həm də şiə aləmində mötəbər sayılan və ana mənbələrdən hesab olunan hədis kitablarının əksəriyyəti məhz təqribən 750-950-ci illər arasında (Abbasi xilafətinin ilk mərhələsi) və bundan azacıq sonrakı dövrdə tərtib edilmişdir.

Aşağıda həmin dövrün ən böyük hədis alimləri və onların məşhur əsərləri barədə qısaca məlumat veririk. Sırf hədis məcmuələrindən əlavə, hədis ravilərinin tərcümeyi-halı barədə yazılmış kitabların (bunlara «rical» kitabları deyilir) müəllifləri də buraya aiddir.