استغفار

 استغفار در لغت از ماده غفر[۱] مصدر باب استفعال به معنى پوشانیدن و محو آثار خطاء است[۲]و در اصطلاح طلب غفران نمودن با زبان و عمل[۳]است و طلب مغفرت در صورتى محقّق مى شود که ندامت قلبى و پشیمانى از خطایى که واقع شده است حاصل گردد.[۴]
نخستین مرتبه تقوى، بیزارى از زشتیها و انگیزه هاى نفسانی مى باشد که با خرد، منافات دارد. این مرتبه، همان مقام استغفار است.[۵]استغفار درجه بلند مرتبگان و صدای استغفار خوشترین صدا در نزد پروردگار است.
توبه و استغفار
استغفار طلب آمرزش است و او مقرون به توبه است.[۶] حال فرق میان توبه و استغفار این است که:
۱- استغفار، طلب آمرزش است بوسیله دعا، توبه یا … ولى توبه پشیمانى از معصیت و تصمیم بر عدم تکرار آن است.[۷]
۲- استغفار، طلب مغفرت مى باشد براى گناهان گذشته، نه گناهان آینده ولى توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترک گناهان آینده است.[۸]
۳- در توبه درخواست لقاء خدا و درک وصل او است، ولى در استغفار درخواست آمرزش خود و رفع موانع و حجابها است.[۹]
۴- توبه مختص به گنهکار است که حقیقتاً از عمل خود پشیمان است و لکن استغفار دعاء است بمعنى طلب مغفرت.[۱۰]
شرایط استغفار
حضرت على (علیه السلام) فرمودند: مى دانى معناى استغفار چیست؟ استغفار درجه والا مقامان است و داراى شش معنا است، اوّل- پشیمانى از آنچه گذشت، دوّم- تصمیم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم چنانکه خدا را پاک دیدار کنى که چیزى بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجب هاى ضایع ساخته را به جا آورى پنجم- گوشتى که از حرام بر اندامت روییده با اندوه فراوان آب کنى چنانکه پوست به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید. ششم- رنج طاعت را به تن بچشانى چنانکه شیرینى گناه را به او چشانده بودى. پس آنگاه بگویى استغفر اللَّه! [۱۱]
علامه طباطبایی(ره) استغفار را مشروط به توبه و عمل صالح دانسته است[۱۲]و میفرمایند: استغفار کسى مؤثر است که نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتکب شود.[۱۳]
پس استغفار به درگاه خداوند، زمینه نزول برکاتی را فراهم می کند اما این حکم شامل مشرکین[۱۴] نمی شود. استغفار کردن برای منافقان به دلیل کفر و فسق آنها بیاثر میباشد.
آیه ای[۱۵]خطاب به رسول گرامى(ص) میفرماید: چنانچه در باره منافقان طلب عفو و آمرزش نمائى و یا از این درخواست صرف نظر کنى یکسان است و چنانچه هفتاد بار براى آنان طلب عفو و مغفرت نمائى پروردگار آنها را نخواهد آمرزید؛ زیرا مغفرت و آمرزش عبارت از محو گناه است و تیره گى آن از صحیفه روان گناهکار زایل شود و صفاء یابد.
زمینه های استغفار
آنچه زمینه استغفار می شود به قرار ذیل میباشد:
۱-آگاهی از آمرزش پذیری خداوند[۱۶]، مقتضی درخواست آمرزش از او[۱۷]
۲-امید به رحمت خدا[۱۸]
۳-ایمان [۱۹]
«فرشتگانى که حاملان عرشند… براى مؤمنان استغفار مى کنند…[۲۰] »
۴-توبه پذیری خدا
«پروردگارت را تسبیح و حمد کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است»[۲۱]
۵-توجه به حکمت و عزت خدا
« پروردگارا!… ما را ببخش، اى پروردگار ما که تو عزیز و حکیمى![۲۲]»
۶-توجه به فرجام امور[۲۳]
۷-توجه به قدرت خدا[۲۴]
۸- توجه به ولایت خدا[۲۵]
۹-ذکر خدا[۲۶]
۱۰-مشاهده عذاب: «و چیزى مردم را بازنداشت از اینکه- وقتى هدایت به سراغشان آمد- ایمان بیاورند و از پروردگارشان طلب آمرزش کنند، جز اینکه … یا عذاب (الهى) در برابرشان قرار گیرد»[۲۷]
موانع استغفار
۱-شرک و بت پرستی[۲۸]
«و اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید…*گفتند:… و ما خدایان خود را بخاطر حرف تو، رها نخواهیم کرد!…»[۲۹]
۲-تقلید کورکورانه[۳۰]
۳-جهل
«ازپروردگار خود، آمرزش بطلبید…*گفتند: «اى شعیب! بسیارى از آنچه را مى گویى، ما نمى فهمیم!…»[۳۱]
۴-ظلم[۳۲]
۵-فسق [۳۳]
۶-لجاجت [۳۴]
۷-عصیان و نافرمانی [۳۵]

آداب استغفار
۱- استغفار در سحر:
«و در سحرگاهان، استغفار مى نمایند.»[۳۶]
۲-استغفار درشب جمعه:[۳۷]
«بزودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى طلبم…»[۳۸] علت اینکه حضرت یعقوب در همان حال براى آنها طلب آمرزش نکرد این بود که میخواست در سحر شب جمعه براى آمرزش آنها دعا کند[۳۹]
۳- از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است. [۴۰]
«پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشى و…»[۴۱]
۴- اظهارایمان[۴۲]:
«پروردگارا! ما ایمان آورده ایم پس گناهان ما را بیامرز، …[۴۳]»
۵-توجه به ربوبیت خدا:[۴۴]
«رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا … »[۴۵]
۶-توجه به ولایت خدا:[۴۶]
« پروردگارا! … ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایى،…[۴۷]»
۷-توسل به انبیاءبرای آمرزش خواهی: [۴۸]
« اگر این مخالفان …به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى کردند و پیامبر هم براى آنها استغفار مى کرد خدا را توبه پذیر و مهربان مى یافتند» [۴۹]
۸-ذکرصفات کمال خدا در استغفار[۵۰]:
«پروردگارا! مرا ببخش و رحمت کن و تو بهترین رحم کنندگانى! »[۵۱]
۹-یاد خدا:[۵۲]
«و آنها که وقتى مرتکب عمل زشتى شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا مى افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟…»[۵۳]
آثار استغفار
۱- زمینه ساز آمرزش گناه:
« کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.»[۵۴]
حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ریختن گناهان بسبب آن) چون برگى است بر درختى که (در فصل پائیز آن درخت) بجنبد و آن برگ بریزد…»[۵۵]
۲-بهترین عبادت:
حضرت رضا(ع):
«استغفار و کلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترین عبادت است» [۵۶]

۳-بهترین دعا:
رسول خدا (ص) فرمود:« بهترین دعا استغفار است.»[۵۷]
و زمینه ساز اجابت دعا:[۵۸]
«پروردگارا! مرا ببخش و حکومتى به من عطا کن…پس ما باد را مسخّر او ساختیم…»[۵۹]
۴-نورانیت نامه اعمال:
امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسیار استغفار کند نامه عملش بالا رود در حالى که می‌درخشد.»[۶۰]
5- سبب افزایش توان:
«اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوى او بازگردید تا… نیرویى بر نیرویتان بیفزاید!»[۶۱]
۶- زمینه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق کشاورزی:
[۶۲]«از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا بارانهاى پربرکت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختیارتان قرار دهد.»[۶۳]
۷- منشأ بهره مندی از امکانت خوب دنیا:
«از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس بسوى او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنى (از مواهب زندگى این جهان) به خوبى بهره مند سازد…»[۶۴]
رسول خدا (ص) فرمودند: «هر که استغفار کند خدا براى او از هر غمى گشایش و از هر تنگنائى مفرى پدید آرد. و او را از جایى که انتظار ندارد روزى دهد»[۶۵]
8- سبب جلب رحمت و محبت خدا:
«از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوى او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است!»[۶۶]
«…چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمى کنید تا شاید مشمول رحمت (او) شوید؟!»[۶۷]
۹-مایه نجات از عذاب الهی:
«…و (نیز) تا استغفار مى کنند، خدا عذابشان نمى کند»[۶۸]
امیر مؤمنان (ع) فرمود: «در زمین دو وسیله براى امان از عذاب الهى است، یکى از آن دو از دست رفته و اینک به دوّمى متمسّک شوید، امّا امان اوّلى رسول اکرم(ص) است ولى امان دوّم استغفار است.»[۶۹]
۱۰-راه نجات:
حضرت على(ع): «شگفتا از کسى که ناامید باشد و نجات با اوست. پرسیدند نجات چیست؟ فرمود: استغفار.»[۷۰]

۱۱-قطع کننده ریشه شیطان:
رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ریشه شیطان را قطع مى نماید.»[۷۱]
۱۲-جلاء دهنده دل:
رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگارى است چون زنگ مس که باید با استغفار، جلایش دهید.»[۷۲]
پس آنگاه که آدمی در اثر غفلت و یا طغیان هواهای نفسانی دچار گناه شد باید بیدرنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهی قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خویش را شست و شو دهد.
پی نوشتها :
[۱]- به معنای پوشاندن و مستور کردن. قرشى سید على اکبر ؛ قاموس قرآن ، تهران ، دار الکتب الإسلامیة،۱۳۷۱ ش ، ششم ،، ج ۵، ص ۱۰۸
[۲]- مصطفوى ،حسن ؛تفسیر روشن ، تهران ، مرکز نشر کتاب ،۱۳۸۰ ش ، اول ، ج ۶، ص ۵۴
[۳]- راغب اصفهانی،حسین بن محمد؛ ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن ، خسروى حسینى سید غلامرضا، تهران ، انتشارات مرتضوى ،۱۳۷۵ ش ، دوم، ج۲ص۷۰۳
[۴] – تفسیر روشن، ج ۶، ص ۵۴
[۵] – گنابادی،سلطان محمد؛ترجمه بیان السعادة فى مقامات العبادة، خانى رضا / حشمت الله ریاضى، تهران ، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور،۱۳۷۲ ش ، اول ، ج ۱، ص ۴۲۴
[۶]- أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۳، ص ۲۰۹
[۷] – طبرسی،فضل بن حسن؛ ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن ، مترجمان ، تهران ، انتشارات فراهانى ،۱۳۶۰ ش، اول ، ج ۷، ص ۱۳۳
[۸] – نجفى خمینى محمد جواد ؛تفسیر آسان ، تهران ، انتشارات اسلامیه،۱۳۹۸ ق ، اول ، ج ۷، ص ۲۲۰
[۹]- تفسیر روشن، ج ۶، ص ۱۸۵
[۱۰] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۲۷۶
[۱۱]- سید رضی؛ نهج البلاغة، محمد دشتى ، قم ، مشهور،۱۳۷۹ ش ، اول ، ح۴۱۷
[۱۲]- طباطبایی،محمد حسین؛ ترجمه تفسیر المیزان ، موسوى همدانى سید محمد باقر، قم ، دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین حوزه علمیه قم ،۱۳۷۴ ش ، پنجم ،ج ۴، ص ۳۶
[۱۳]ترجمه تفسیر المیزان، ج ۴، ص ۳۰
[۱۴] -سوره توبه،آیه۱۱۳«ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبى مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»
[۱۵] -سوره توبه،آیه ۸۰«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ »
[۱۶] – قرائتى محسن ؛ تفسیر نور، تهران ، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن ،۱۳۸۳ ش ، یازدهم ،ج ۵ ، ص ۳۷۴
[۱۷] -سوره آل عمران،آیه۱۳۵/سوره قصص،آیه۱۶و…
[۱۸] -سوره نمل،آیه ۴۶ «قالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»و تفسیر نور ، ج ۲ ،ص ۳۷۶
[۱۹] – بابایی، احمد علی، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۲ هـ ش، سیزدهم،،ج ۴ ، ص ۲۵۵
[۲۰] -سوره غافر،آیه۷ «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ … یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا…»
[۲۱] -سوره نصر ،آیه۳« فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً»
[۲۲] -سورهممتحنه،آیه۵«… اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»
[۲۳] -سوره بقره،آیه۲۸۵ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُو تفسیر نور ، ج ۵ ، ص ۳۳۶
[۲۴] -سوره هود،آیه ۳-۴«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ … وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ »
[۲۵] -سوره بقره،آیه۲۸۶ «…اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا…»
[۲۶] – سوره آل عمران،آیه۱۳۵
[۲۷] -سوره کهف،آیه۵۵
[۲۸] – أطیب البیان فی تفسیر القرآن ، ج ۱۳ ،ص ۲۳
[۲۹] -سوره هود،آیه۵۲-۵۳« وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ…* قالُوا … وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ ….»
[۳۰] -سوره هود،آیه۶۱-۶۲«…فَاسْتَغْفِرُوهُ…* قالُوا … أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا … »
[۳۱] – سوره هود،آیه۹۰-۹۱«وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ …*قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ …»
[۳۲] -سوره اعراف،آیه۱۶۲-۱۶۱« وَ إِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ وَ کُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئاتِکُمْ…* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ …»
[۳۳] -همان
[۳۴] -سوره کهف،آیه۵۵
[۳۵] – سوره نوح،آیه۱۰-۲۱«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً *… قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً »
[۳۶]- سوره آل عمران،آیه ۱۷و سوره ذاریات ،آیه۱۸ «وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحار»
[۳۷] – أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۲۷۶
[۳۸]-سوره یوسف ،آیه۹۸«قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ …»
[۳۹]- مجمع البیان، ج۱۲ ،ص۲۹۵
[۴۰] تفسیر نور، ج ۴، ص ۴۳
[۴۱]- سوره اعراف ،آیه۲۳ «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا … وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا … »
[۴۲] انوار درخشان، ج ۸، ص ۷۶
[۴۳]- سوره آل عمران،آیه۱۶/۱۹۳ «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا …»
[۴۴] ترجمه المیزان، ج ۱۰، ص ۵۶۰
[۴۵]- سوره آل عمران ،آیه۱۴۷/۱۹۳و…
[۴۶] – ترجمه بیان السعادة ، ج ۳ ، ص ۴۸۰
[۴۷] -سوره بقره ،آیه۲۸۶«رَبَّنا … وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا…»
[۴۸] – تفسیر نور ، ج ۷ ص ۲۷۶و مکارم شیرازى، ناصر ؛تفسیر نمونه، تهران ، دار الکتب الإسلامیة،۱۳۷۴ ش، اول ، ج ۱۰ ،ص ۷۵
[۴۹] -سوره نساء،آیه۶۴«…وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»
[۵۰] – برگزیده تفسیر نمونه ، ج ۲ ،ص ۳۲۳و تفسیر نور ، ج ۱۰، ص ۱۰۸
[۵۱]- سوره مؤمنون،آیه۱۱۸« وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ»
[۵۲] – تفسیر آسان ، ج ۱۱ ،ص ۲۸۲
[۵۳] – سوره آل عمران ،آیه۱۳۵« وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ….»
[۵۴] – سوره نساء،آیه ۱۱۰ «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً»
[۵۵]- شیخ کلینی؛اصول کافى، حاج سید جواد مصطفوى ، تهران ، کتاب فروشى علمیه اسلامیه ،اول،ج ۴، ص ۱۷۲
[۵۶] آیین بندگى و نیایش ، ص ۴۴۵
[۵۷]- اصول کافى ، ج ۴، ص ۲۶۶
[۵۸] – تفسیر نور ، ج ۱۰ ،ص ۱۰۸
[۵۹]سوره ص،آیه۳۵و۳۹« قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً …فَسَخَّرْنا لَهُ »
[۶۰] -اصول کافى ، ج ۴، ص: ۲۶۵
[۶۱] -سوره هود ،آیه۵۲ «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِکُمْ»
[۶۲] – تفسیر نمونه ، ج ۲۵ ،ص ۷۳
[۶۳] -:سوره نوح،آیه۱۰-۱۲« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً* یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً *وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارا»
[۶۴] -سوره هود،آیه۳« وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى …»
[۶۵]- پاینده ، ابو القاسم ؛ نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول ص ، تهران ، دنیاى دانش،۱۳۸۲ ش ، چهارم ،ص ۷۵۶
[۶۶]سوره هود ،آیه۹۰ «وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ.»
[۶۷] سوره نمل،آیه۴۶«… لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ »
[۶۸]-سوره انفال،آیه۳۳ «..وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ »
[۶۹]- شیخ حسن فرزند شیخ طبرسی؛ مکارم الأخلاق، سید ابراهیم میر باقرى ، تهران ، فراهانى،۱۳۶۵ ش ، دوم
، ج ۲، ص ۱۰۶
[۷۰]- مکارم الأخلاق ، ج ۲، ص۱۰۳
[۷۱]- راوندى ، سید فضل الله ؛ نوادر راوندى ، احمد صادقى اردستانى ، تهران ، بنیاد کوشانپور،۱۳۷۶ ش ، اول
، ص ۲۰۸
[۷۲] -آیین بندگى و نیایش ص ۴۴۵