منابع مقاله:
کتاب : تفسير حكيم جلد پنجم
نوشته : حضرت آیت الله حسین انصاریان
به ترتيب كه از خورشيد دور مى شويم، زمين سومين سياره منظمومه شمسى است، مقدارى كه زمين به دور ستاره مركزى طى مى كند تقريباً به طول 930 ميليون كيلومتر مى باشد، براى اين كه چنين راهى در مدت 365 روز پيموده شود، سياره ما بايد با سرعت متوسط 29 كيلومتر 700 متر در ثانيه حركت كند، نتيجه اين حركت ظواهر متوالى فضائى است كه ستارگان در آن پراكنده شده و به نظر چنين مى آيد كه خوشيد نيز در مقابل آن جا به جا مى شود، اين ظواهر با آنهائى كه به طور روزانه از دوران كره زمين حاصل مى شوند مخلوط مى گردند.
دوران زمين كه در مدت 23 ساعت و 56 دقيقه و چهار ثانيه در حول محور مايلى كه زاويه آن 23 درجه و 27 دقيقه است انجام مى گيرد و پديده شب و روز پشت سر هم به وجود مى آيد حركتى است مانند حركت انتقالى، و با آن كه ما نيز با همان سرعت در آن كشيده مى شويم به هيچ وجه محسوس نمى باشد.
علاوه بر تناوب روز و شب وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ كه نتيجه اين دوران وضعى است، اين حركت با نتايج بى شمارى از لحظ خود كره زمين و پاره اى نمودها كه در آن واقع مى شود تعبيه مى گردد.
براى تمام قسمت هاى زمين كه ميان قطب شمالى و جنوبى محصور است، تناوب هاى روز و شب دائمى بوده، فقط مدت هر يك از فصلى به فصل ديگر متفاوت است، به تدريج كه به استوا نزديك مى شويم، ناموزونى ميان اين مدت ها نقصان يافته و در آنجا تقريباً ثابت مى ماند، در اين وقت دوره روشنى 12 ساعت و 5 دقيقه و دوره تاريكى 11 ساعت و 55 دقيقه در انقلابين مى باشد، در صورتى كه در اعتدالين اين دوره 12 ساعت و 45 دقيقه و 11 ساعت و 5/ 55 دقيقه مى باشد. «1» سرعت حركت وضعى كه سبب پديد آمدن شب و روز است، باعث توليد حوزه مغناطيسى در دو قطب زمين شده، طى چرخيدن خود تركيبات آهنى منتشر در فضا را كه كرات ديگر هنگام عبور جا گذارده اند جذب مى نمايد، چنان كه اكثر دانشمندان منظره صبح كاذب را نتيجه وجود تركيبات آهن در فضا به خصوص نزديك قطب شمال مى دانند.
«اختلاف به معناى در پى هم آمدن يا گوناگون شدن، از آثار بس شگفت و دقيق حركات منظم عموم كواكب و ستارگان، در نظام وسيع، و زمين در تنظيم زندگى ما خاكيان مى باشد، در طول وعرض مكان ها و در طول روزها و فصول.
پيوسته اشعه اى از آفاق مختلف مى درخشد و گسترده مى شود و برمى انگيزد و ميدان زندگى را باز مى نمايد و آفاق آسمان ها را مى پوشاند، سپس پرده تاريكى روى مى آورد و چشم انداز زندگى را مى پوشاند و آفاق دور آسمان ها را مينماياند و فرمان سكون مى دهد، همين اختلاف است كه قسمتى از زمين را با حرارت بهارى و تابستانى سرسبزى و خرمى مى بخشد و ناحيه ديگرى با سرماى زمستانى مى بندد و پيوسته به خواب و سكون و حركت و بيدارى مى برد و زمان سيال و يك نواخت را تقسيم مى نمايد.» «2» از پى هم آمدن شب و روز در همه سال و در تمام نواحى زمين و در جميع فصول بر اساس حسابى دقيق و منظم و با احتساب ثانيه و كمتر از ثانيه به راستى از نشانه هاى قدرت و حكمت و علم و عدل و ربوبيت حضرت حق است، و هر صاحب خرد و انصافى را به تسليم در برابر حق و وحدانيت آن ذات مقدس وامى دارد، و او را در گردونه فرمان بردارى و اطاعت از آن محبوب ازل و ابد قرار مى دهد، و همه حركات درون و برون انسان را بر اساس نظام متقن جهان هستى منظم مى نمايد، و وى را هماهنگ با حركات عادلانه همه موجودات حركت مى دهد، و به سوى قرب و رحمت و لطف پروردگار رهنمون مى گردد.
قرآن مجيد در برخى از آياتش به گوشه اى اندك از منافع شب و روز اشاره دارد:
وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ وَ النَّهارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ وَ كُلَّ شَيْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِيلًا: «3»
و شب و روز را دو نشانه «قدرت و ربوبيت و حكمت خود» قرار داديم، سپس اثر شب را محو كرديم، و اثر روز را تابان نموديم، تا شما در روز رزق پاك و حلال پروردگارتان را بطلبيد، و شمار سال ها و حساب اوقات را «حتى ثانيه به ثانيه و آن به آن و لحظه به لحظه بدانيد» و هر چيزى را به تفصيل بيان نموديم.
وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرادَ شُكُوراً: «4»
و اوست خدائى كه شب و روز را جانشين يكديگر قرار داد، براى كسى كه بخواهد شب يا روز متذكر حضرت حق و شئون او و حقايق هستى شود، يا به خاطر اين كه وجود شب و روز از علل به وجود آمدن انواع نعمت هاست با همه وجود به شكر و سپاس فراوان برخيزد.
وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: «5»
و گوشه اى از رحمت بى نهايت خدا آن است كه شب و روز را به نفع شما آفريد تا در شب آرام گرفته و براى تأمين انرژى هزينه شده بر اثر كار و فعاليت استراحت نمائيد، و در روز با كوشش مثبت رزق و روزى خدا را دنبال كنيد، و براى اين است كه شكر گذار نعمت هاى حق شويد.
آيا مى توان در صفحاتى محدود، و با قلمى شكسته، و با دانشى بسيار بسيار اندك به منافع شب و روز براى زنگى انسان كه يقيناً قابل شماره نيست پرداخت؟!
تحولاتى كه شب در طبيعت ايجاد مى كند، دگرگونى هائى كه روز در بسيط زمين به وجود مى آورد چگونه زمينه توضيح و تفسير دارد؟
روز زمينه ساز فعاليت هاى مادى و معنوى در پرتو نعمت هاى الهى، و شب ظرفى براى استراحت و بخشى از آن براى اهل معرفت و بصيرت عرصه تهجد و عبادت و گريه و زارى براى راه يافتن به مقام قرب حق و ورود به گردونه رحمت و رضايت حضرت دوست است.
كشتى روان در دريا
مسئله دريا و طول و عرض و عمق و به وجود آمدن آن و تناسبش با كره زمين و عجايب و شگفتى هاى مخلوقاتش و اين كه كشتى هاى كوچك و بزرگ و سبك و سنگين در آن در حركت است و منافع بى شمارش براى تأمين غذا و به راه انداختن چرخ اقتصاد ساكنان خشكى ها، بحث مفصل و مشروحى را مى طلبد كه به توفيق حق در جاى خودش به آن خواهم پرداخت.
قرآن مجيد براى نشان دادن عظمت نعمت كشتى و منافع آن در بيش از بيست آيه از كشتى نام برده است و در ضمن آن به مسئله دريا هم اشاره كرده است:
وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: «6»
و اوست خدائى كه دريا را رام شما نمود و در اختيارتان گذاشت تا از گوشت تازه آن «گوشتى كه براى بدن شما بسى منافع دارد» بخوريد، و از زينت و زيور آن چون لؤلؤ و مرجان استخراج نموده و خود را به آن بيارائيد، كشتى ها را مى بينى كه در آن با شكافتن امواج روانند، و براى اين كه از دريا و مسافرت با كشتى رزق و روزى خدا را بطلبيد «و اين همه نعمت براى اين است كه اين نعمت ها را در مسير عبادت و خدمت به خلق بكار گيريد» تا در گردونه شكرگذارى قرارگيرد.
حركت كشتى ها در دل امواج درياها، و حمل سنگين ترين بارها، و بردن مسافران به مقاصد دور و نزديك، و ايجاد روابط اقتصادى و تجارى ميان كشورها، به راستى از نشانه هاى رحمت و ربوبيت حضرت حق به انسانها است.
جريان كشتى ها در درياها كه محصول رشته هاى مهم علمى و قواعد فيزيكى و قوانين جرّ اثقال، و ثمره وزش بادها يا نيروى بخار، يا قدرت برق است، و در اين زمينه انواع قطب نماها و ساير امور دخالت دارد همه و همه نتيجه فعاليت هاى مغزى و عقلى انسان و نهايتاً الهام حضرت حق و تجلى علم الهى در وجود انسان، و در هر صورت نشانه خدا است.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آياتِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ: «7»
آيا ندانستى كه كشتى ها در دريا به اراده و رحمت خدا حركت مى كند، تا خداوند بخشى از نشانه هاى خود را به شما بنماياند يقيناً در نظام وجودى مخلوقات براى هر صبر كننده شكرگزار نشانه هائى از «قدرت و حكمت و ربوبيت و وحدانيت» خداست.
در هر صورت «كشتى از نخستين كشفيات و مصنوعات انسانى است كه خود از آيات عظيم جهان و قدرت انديشنده و كشاف مى باشد.
انگيزه بسط قدرت و احتياج و خروج از محيط طبيعى و ارتباط با اقوام دور، آدمى را برانگيخت تا خواص اجسام و قوانين اوزان و جريان بادها را دريابد و چنين وسيله اى بسازد و همين اولين جهش به سوى تكميل وسائل و تسخير درياها و سپس هوا و فضا بود.»
باران و باد و ابر و آثار آن
بيان در اين كه باران چگونه به وجود مى آيد به راستى مثنوى هفتاد من كاغذ شود، شرح به وجود آمدن خورشيد و حجم آن و عناصر تشكيل دهنده اش، و حوزه جاذبه اش نسبت به زمين و فاصله متعادلش با كره خاك و مقدار حرارتى كه به سطح درياها مى رساند و آب را بخار كرده بالا مى رود، و در ميان آسمان و زمين تبديل به ابر مى شود و باران از آن فرو مى ريزد، و توضيح اين مسئله كه باران در خاك فرو مى رود و با فعل و انفعالات شگفت انگيزى روبرو مى گردد تا گياهى و درختى پس از زنده شدن زمين به رويد و سفره غذاى جنبندگان را آماده سازد همه و همه در علل ايجاد باران بايد مورد توجه قرار گيرد.
ريزش باران به اندازه لازم، مواد و عناصر باران، دخالت باد در به حركت آوردن ابرها، خود داستان مفصل ديگرى است كه توضيحش صفحات زيادى را لازم دارد.
داستان شگفت انگيز ديگر در اين زمينه مسئله جوّ است كه بالى براى سوار كردن ابرها، و حركاتش براى توليد بادها بايد مورد توجه و دقت قرار گيرد.
در كتاب زمين و سرگذشت آن مى گويد: پيش از وارد شدن در اصل موضوع طرز عمل زمين را در مقابل خورشيد كه اشعه خود را به طرز متفاوتى به نقاط مختلف سطح زمين مى تاباند ذكر مى كنيم.
نخستين نتيجه اين اختلاف تابش نور، ايجاد مناطقى است كه داراى آب و هواى خاص مناطق خاص مى باشند، در اين باره مفهوم حارّه و معتدله و قطبى را به خوبى مى دانيم، علاوه بر اوضاع و احوال عمومى كه به اين ترتيب برقرار مى شود، آشفتگى هائى نيز كه از نزديك به يكديگر بستگى دارند، از قبيل تغييرات درجه حرارت و باد و تشكيل بخار آب و تراكم آن در اثر جميع كيفيات و تنوع سطح زمين توليد مى شوند، از اين لحاظ بايد وضع بحرى و برى بودن و به خصوص عوارض سطح زمين را مؤثر بدانيم.
اوضاع و احوال طبيعى و حركات جو باعث مى شود كه جريان پيچيده و درهم و رژيم هاى خاصى در آن برقرار شود.
در نتيجه بادهاى مختلف كم و بيش منظم و اغتشاشاتى، كه در جهات خاصى جا به جا مى شوند توليد شده و از طرف ديگر بخارات آب كم و بيش و زيادى كه در جو يافت مى شود متراكم گشته، توليد ابرهاى بدون ريزش يا با ريزش «برف يا باران» مى كند، طرز توزيع و مقدار اين ريزش به هيچ وجه تابع تصادف و احتمال نمى باشد «بلكه معلول اراده حكيمانه و قدرت عالمانه و رحمت و لطف حضرت حق است.»
در اين مورد به علت نقش مهمى كه عنصر مايع، دارا مى باشد توضيح بيشترى لازم است.
سه علت اصلى موجب تراكم بخار آب جو مى شود و نتيجه اين سه علت عبارت اند از:
بارانهاى سيل آسا، بارانهاى جغرافيائى يا ارتفاعى و بارانهاى طوفانى.
بارانهاى سيل آسا نتيجه حركاتى صعودى مى باشند كه جرم هاى هواى گرم شده و مرطوب را به طرف نواحى مرتفعى كه در آنها درجه حرارت كمترى حكم فرماست مى كشانند علاوه بر اين انبساطى كه در اثر تقليل فشار جو حاصل مى شود سرماى محسوسى نيز ايجاد مى كند، اين دو علت است كه موجب تراكم بخار آب مى شود، به اين طريق است كه بارانهاى روزانه و فراوان نواحى استوائى و نيز بارانهاى روزهاى خيلى گرم تابستان توليد مى شوند.
بارانهاى ارتفاعى به طورى كه نامشان نشان مى دهد بارانهائى هستند كه در اثر عوارض زمين حاصل مى شوند، هرگاه جرمهاى هواى مرطوبى كه به وسيله بادها جا به جا مى شوند به قسمت هاى مرتفع زمين برخورد كنند، براى عبور از آنها رو به بالا مى روند، اين صعود به همان عللى كه در فوق براى سرد شدن ذكر شد، باعث تراكم مى شود، حالت بارانى يا برفى كه در اين شرايط برقرار مى شود به اندازه اى واضح و مشخص است كه ترسيم يك نقشه عمومى از وضع نسبى ريزش باران يا برفى محسوس، تصويرى از يك نقشه جغرافيائى، كه در آن پستى و بلندى زمين نمايش داده شده است مى باشد.
بارانهاى طوفانى همراه بورانها و طوفانهايى هستند كه دنبال نقصان فشارهاى جوى مى باشد، اين نقصان فشار موجد حركاتى است كه مخلوط شدن جرم هاى هوا را تسهيل مى كند: حركات صعودى مانند حالت قبل در مركز اين اغتشاشات جوى، تراكم بخار آب را توليد مى كند، اين نوع بارانها تقريباً در مسير خلاءهاى فراوان مى باشند، و به همين دليل است كه در بعضى نواحى بيش از نواحى ديگر ديده مى شوند. «8» در هر صورت نزول باران و سيراب شدن زمين و زنده شدنش پس از مرگش و پديد آمدن گياهان و نباتات گوناگون، و آماده شدن سفره رزق و روزى براى موجودات زنده به ويژه انسان از نشانه هاى رحمت عام و فيض كامل و حكمت بالغه حق است.
تأثير حرارت خورشيد به روى آب اقيانوس ها و برخاستن بخار، و تشكيل ابر از آن بخار در جو زمين و وزيدن بادها براى به اين سو و آن سو بردن ابرها و آثار ريزش باران كه قابل محاسبه و شمارش نيست همه و همه نشانه هاى قدرت و ربوبيت و حكمت و وحدانيت او براى خرمندان و انديشه كنندگان در حقايق عالم هستى است: لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.
اللَّهُ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ فَتُثِيرُ سَحاباً فَيَبْسُطُهُ فِي السَّماءِ كَيْفَ يَشاءُ وَ يَجْعَلُهُ كِسَفاً فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ: «9»
خداوند است كه بادها را مى فرستد، پس ابرها را در فضا برمى انگيزد، و در آسمان هر گونه كه بخواهد بسط مى دهد و آن را پراكنده مى سازد، پس مى بينى كه از لابلاى آن باران بيرون مى آيد.
چون باران از ابر فرو ريزد، زمين دگرگون مى شود و از بى حركتى درمى آيد، و به جنب و جوش مى افتد، و فزونى و روئيدن مى گيرد و انواع نباتات از آن سر مى زند.
قرآن مجيد در اين زمينه مى فرمايد:
وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ: «10»
و زمين را بى حركت مى بينى چون بر آن باران نازل كنيم به جنب و جوش و افزون شدن مى افتد، و از هر نوع گياه خوش و خرم مى روياند.
همه آنچه كه در صفحات گذشته درباره آسمان و زمين و شب و روز و كشتى و باران و باد و ابر خوانديد فعل و صنعت و تجلى اراده يك حقيقت و يك ذات واحد بى شريك و بدون كفو و تنهاى از مثل و مانند يعنى الله است كه جز او معبودى وجود ندارد، و رحمن و رحيم است:
وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ: «11»
آرى همه مخلوقات، و همه موجودات آفريده خداوند يكتا و رحمن و رحيم اند، و كدام ظلم بالاتر و بدتر از اين كه براى حضرت او شريك قرار دهند، و از آن شريك حل مشكلات بخواهند، و او را عبادت كنند، و زندگى خود را با پرستش آن آلوده نمايند؟!
واحد يعنى متفرد به ذات، ذاتى كه جزء براى او نيست و از تركيب پاك است، در الوهيت و استحقاق عبادت فرد است، شريكى براى او تصور ندارد، وحدت در صفات و افعال دارد، از جميع جهات واحد است و مثل و مانندى براى او نيست، لغت واحد در آيه شريفه و ديگر آيات انواع شرك را از حضرتش نفى مى كند، و دل خردمند را به نور توحيد روشن مى كند.
اين فقير در اين زمينه وارد مباحث پيچيده فلسفى و عرفانى نمى شوم، زيرا با آيات روشن قرآن، و حقايقى كه در آيات بيان شده، و آسان بودن مطالعه در موجوداتى كه در دسترس اند، نيازى به بيان مسائل پيچيده نيست، چون جهان و همه موجوداتش مانند آئينه اى است كه جمال ازل و ابد در آن پيداست و چشم دل به وضوح و به صورت آشكار او را مى بيند.
اميرمؤمنان كه عارف به حقايق هستى، و ذات موجودات و جايگاه آنان در عرصه آفرينش است مى فرمايد:
«فظهرت البدايع التى احدثتها آثار صنعته و اعلام حكمته، فصار كل ما خلق حجة له و دليلا عليه و ان كان خلقا صامتا فحجته بالتدبير ناطقه و دلالته على المبدع قائمة» «12»
در آنچه آفريده آثار صنعت و نشانه هاى حكمت او پديدار است، نهايتاً هر يك از پديده ها جهت و برهانى بر وجود اوست، گرچه برخى از مخلوقات به ظاهر ساكت اند، ولى بر تدبير خداوندى گويايند و نشانه هاى بر قدرت و حكمت اويند.
گيتى و خوبان آن در نظر آئينه اى است
ديده نديد اندر آن جز رخ زيباى دوست
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- زمين و سرگذشت آن 14.
(2)- پرتوى از قرآن ج 2، ص 32.
(3)- اسرا 12.
(4)- فرقان 62.
(5)- قصص 73.
(6)- نحل 14.
(7)- لقمان 31.
(8)- زمين و سرگذشت آن 47.
(9)- روم 48.
(10)- حج 5.
(11)- بقره 163.
(12)- نهج البلاغه خطبه 91.
منبع : پایگاه عرفان
