اى مولاى مهربانى كه از آنچه شايسته تو نيست منزّه و پاكى، ما بيچارگانى هستيم كه اجابت دعايمان را طبق وعده اى كه در قرآن داده اى بر خود واجب فرموده اى.
أَمَّنْ يُجيبَ الْمُضْطَرَّ إذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأرْضِ ءَالهُ مَعَ اللّه قَليلًا ما تَذَكَّرُونَ» «1»
[آيا آن شريكان انتخابى شما بهترند] يا آن كه وقتى درمانده اى او را بخواند اجابت مى كند و آسيب و گرفتاريش را دفع مى نمايد، و شما را جانشينان [ديگران در روى ] زمين قرار مى دهد؟ آيا با خدا معبودى ديگر هست [كه شريك در قدرت و ربوبيت او باشد؟!] اندكى متذكّر و هوشيار مى شوند.
الهى! خواسته ما بيچارگان را برآور و هر رنج و غم و اندوه و حسرتى را از ساحت زندگى ما دور ساز. اى مولاى مهربانى كه شبيه ترين واقعيّت ها به اراده و خواست تو و سزاوارترين كارها به ذات پاكت درعظمت و بزرگيت، رحمت و لطف و عنايت و كرم بر كسى است كه براى درخواست رأفت تو به پيشگاهت روى آورده و براى فريادرسى به درگاه با عظمت پيشانى گدايى سوده است.
اى ارحم الراحمين، اى اكرم الاكرمين، اى پناه درمانده، اى اميد وامانده، يا ربّ العالمين، بر تضرّع و زارى ما به درگاهت رحم كن و ما را كه بى قيد وشرط خود را در اختيارت انداخته ايم از هر چيزى جز كرم و لطفت بى نيازمان فرما، اى معبود مهربانى كه هرگز گدا را از درگاهت محروم نكنى و بيچاره بى نوا را از پيشگاهت نرانى و افتاده مسكين را از الطاف بى كرانت منع ننمايى، اى اميد نا اميدان و نور قلب مشتاقان، يا ارحم الراحمين.
اى ساقى بزم محبّت، اى منبع لطف و كرامت، اى چشمه جود و بركت، اى درياى رحمت و عظمت، اى بانى هستى، اى پديدآورنده بالا و پستى، گدايان درگاهت از هر سرمايه اى تهيدستند و خاضعان پيشگاه جلالت در فقر محضند، خداوندا! بر اثر نداشتن معرفت و گرفتار بودن به جهل و ضلالت، برهه اى از عمر خود را بدون اين كه ذرّه اى با حضرتت سر عناد داشته باشند به گناه و معصيت سپرى كردند و اكنون كه جرقّه اميد به قلبشان زده اى، به محضرت آمده و از تو مى خواهند كه از باب فضل و كرم با عفوت با آنان معامله كنى و از اين كه در معرض عدلت قرار گيرند، آنان را ببخشى.
اى صاحب اسماى حسنى و صفات عليا، اى سبّوح و قدوس و ربّ ملائكه و روح، يا احد و يا صمد، يا حسن التجاوز، يا مَنْ يَقْبَلُ الْيَسيرَ وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثيرِ اى قدرت بى نهايتى كه از خاك ناچيز براى ملكوت هستى خليفه ساختى و نفوس موجودات را به دم رحمت زنده كردى و از گل سياه و زمين سخت بيابان لاله و ياسمن ظاهر كردى، اى جان موجود، اى سلطان آفرينش، اى محبّت محض، اى ظهور دهنده فيض اقدس و وجود مقدّس، اى كارگردان خانه خلقت، اى نور قلب عاشق، اى خورشيد روح عارف، ما نيازمندان بينوا، ما دردمندان بى دوا، ما بيچارگان مضطر، ما كه خواهان نيكبختى و طالب احسان توايم، از درگاهت به كدام درگاه روى آوريم و از پيشگاهت به كجا برويم؟ مگر كسى كه غير تو هست كه ما را بپذيرد و از گناه ما بگذرد و آلودگى ما را به پاكى مبدّل كند و از عذاب جهنّم ما را امان دهد؟ عنايتى كن و به غربت ما ترحّم آور و ما را در درياى عفو و مغفرتت غرق نما كه ما را به حق تو و قسم به تو جز اين اميدى نيست.
[ «6» اللَّهُمَّ إِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ شَمِتَ بِنَا إِذْ شَايَعْنَاهُ عَلَى مَعْصِيَتِكَ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ لَا تُشْمِتْهُ بِنَا بَعْدَ تَرْكِنَا إِيَّاهُ لَكَ وَ رَغْبَتِنَا عَنْهُ إِلَيْكَ.]
خدايا! شيطان ما را سرزنش كرد؛ چون او را در نافرمانيت همراهى كرديم.
پس بر محمّد و آلش درود فرست، و پس از اين كه او را به خاطر تو رها كرديم و از او روى گردانده، به سوى تو آمديم، وى را با دوباره گرفتار شدن به دست او، شيرين كام مكن.
شماتت شيطان
وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِىَ الْأمْرُ إنَّ اللّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِىَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إلّا أَنْ دَعَوتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لى فَلا تَلُومُونى وَ لُومُوا أنْفُسَكُمْ ما أَنا بِمُصْرِخِكُمْ وَ ما أنْتُمْ بِمُصْرِخِىَّ إنّى كَفَرْتُ بِما أشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إنَّ الظّالِمينَ لَهُمْ عَذابٌ أليمٌ» «2»
و شيطان [در قيامت ] هنگامى كه كار [محاسبه بندگان ] پايان يافته [به پيروانش ] مى گويد: يقيناً خدا [نسبت به برپايى قيامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب ] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [كه آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى بينيد كه وعده خدا تحقّق يافت ] و [من ] در وعده ام نسبت به شما وفا نكردم، مرا بر شما هيچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت كردم [به دعوتى دروغ و بى پايه ] و شما هم [بدون انديشه و دقت دعوتم را] پذيرفتيد، پس سرزنشم نكنيد، بلكه خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم، و نه شما فريادرس من، بى ترديد من نسبت به شرك ورزى شما كه در دنيا درباره من داشتيد [كه اطاعت از من را همچون اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و منكرم؛ يقيناً براى ستمكاران عذابى دردناك است.
خداوند منّان در كتب آسمانى، به انسان درباره هويت شيطان و ياران او بسيار آگاهى داده است به ويژه دشمنى با آدم را تذكر داده و حتى براى دورى از نفس پليد و اهداف شوم او به وضوح به انسان سفارش أكيد كرده و از بشر تعهد گرفته است كه مى فرمايد:
أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يبَنِى ءَادَمَ أَن لَّاتَعْبُدُواْ الشَّيْطنَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ* وَ أَنِ اعْبُدُونِى هذَا صِرَ طٌ مُّسْتَقِيمٌ» «3»
اى فرزندان آدم! آيا به شما سفارش نكردم كه شيطان را مپرستيد كه او بى ترديد دشمن آشكارى براى شماست؟* و اين كه مرا بپرستيد كه اين راهى است مستقيم.
اين سفارش و پيمان در عالم تكوين به زبان عقلى و حالى از انسان گرفته شده و عقل سالم گواهى مى دهد كه انسان نبايد فرمان كسى را اطاعت كند كه از روز نخست كمر به دشمنى او بسته و پدر و مادرش را از بهشت بيرون كرده و به فريب دادن فرزندانش سوگند خورده است.
و همچنين در فطرت و سرشت همه انسان ها كه برتوحيد و اطاعت ذات پاك پروردگار است، پرستش مخصوص حق تعالى است كه با ارسال پيامبران و كتاب و پيشوايان دين اين انحصار به امضا رسيده است. و همه حجت ها در هدايت بشر تمام گرديده است.
پس جاى ملامت و توبيخ براى خداوند باقى است كه مجرمان را روز قيامت سركوب نمايد همچنان كه شيطان هم در دنيا و آخرت از فرصت شيطنت خويش استفاده مى كند و فرزندان آدم را سرزنش و سركوب مى كند. و همه بدبختى ها را به گردن انسان مى اندازد.
به حضرت ايوب عليه السلام پس از عافيت و سلامت يافتن از آزمايش ها و بيمارى هاى جسمى گفتند: چه چيزى بر تو از گذشته سخت است؟
فرمود: شماتت دشمنان كه همان وسوسه هاى شيطان براى امتحان سخت الهى بود؛ زيرا شيطان به سراغ مردم رفت و به آنها گفت: اين ايوب مريض و نجس است او را بيرون كنيد و حتى به همسرش اجازه ندهيد كه به او خدمت كند. ايوب از اين جريان به شدت آزرده شد ولى به خداوند شكايت نكرد. شيطان همه اسباب آزار و اذيّت و سرزنش ايوب را فراهم كرد و سرانجام از ماجرا فرار كرد.
حضرت على عليه السلام براى كميل شيوه كار شيطان را تا نهايت ملامت گرى چنين بيان مى فرمايد:
يا كُمَيْلُ اقْسِمُ بِاللَّهِ لَسَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ: إِنَّ الشَّيْطانَ إِذا حَمَلَ قَوْماً عَلَى الْفَوَاحِشِ مِثْلِ الزِّنا وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ الرِّبا وَ ما أَشْبَهَ ذلِكَ مِنَ الْخَناءِ وَ الْمَآثِمِ حَبَّبَ إِلَيْهِمُ الْعِبادَةَ الشَّدِيدَةَ وَ الْخُشُوعَ وَ الرُّكُوعَ وَ الْخُضُوعَ وَ السُّجُودَ، ثُمَّ حَمَلَهُمْ عَلى وَلايَةِ الأَئِمَّةِ الَّذِينَ يَدْعُونَ الى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ لايُنْصَرُونَ. «4»
سوگند به خدا كه شنيدم پيامبرخدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: هر گاه شيطان مردمى را به ارتكاب زشتى ها مانند زنا، ميگسارى، رباخوارى و پليدى ها و گناهانى اينچنين وادارد؛ پس عبادت شديد و خشوع و ركوع و خضوع و سجود را محبوب آنان گرداند و سپس ايشان را به ولايت و پيروى از پيشوايانى كه به آتش فرا مى خوانند وادار كند كه روز قيامت يارى نشوند.
پس بايد براى از ميان برداشتن كيدهاى شيطانى مراقب نقشه هاى نفس امّاره بود كه طرح هاى بهره بردارى شيطان را آماده مى سازد و اعتقادات را متزلزل مى سازد.
پيامبر عزيز اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:
شيطان از طريق اعمال و كردارهايتان نزد شما آمده و بر شما زور نشده است.
حالا از اين راه عقايد به سراغتان آمده است تا شما را بلغزاند. هر گاه چنين چيزى براى يكى از شما پيشامد خدا را به يگانگى ياد كنيد. «5» يكى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله عرض كرد:
گاهى در سينه هاى خود وسوسه شيطان را مى يابيم كه اگر هر يك از ما از ثريّا سقوط كند، برايش خوشتر از آن است كه آن وسوسه ذهنى را به زبان آورد. حضرت فرمود: آيا به راستى چنين احساسى مى يابيد؟ عرض كردند: آرى. حضرت فرمود:
اين ايمان ناب است. شيطان در بالاتر از اين چيزها قصد انحراف بنده مى كند و هر گاه بنده از خطر او مصون ماند با اين گونه وسوسه ها به سراغ او مى آيد. «6» امام متّقيان اميرمؤمنان على عليه السلام در وصف فرشتگان خدا مى فرمايد:
وَ لَمْ تَطْمَعْ فيهِمُ الْوَساوِسُ فَتَقْتَرِعَ بِرَيْنِها عَلى فِكْرِهِم. «7»
و وسوسه ها به آنان طمع ندوخته تا شك و ترديد با آلودگى خود بر انديشه پاكشان قرعه زند.
در رستاخيز كه تمام اهل عالم در پيشگاه عدل الهى حاضر مى شوند دو گروه بيش از همه با يكديگر درگير هستند؛ يكى رهبران باطل كه مردم را گمراه كرده اند و به روز سياه نشانيده اند و ديگرى پيروان آنان كه با تقليد كوركورانه از آنها دستور گرفته اند اين فريب خوردگان مستضعف كه گول فريب كارى مستكبران را خورده اند و عامل بدبختى هاى خود و ضعيفان شده اند، مى گويند: ما پيرو شما بوديم و به خاطر رهبرى شما به اين عذاب گرفتار شده ايم. آيا ممكن است شما هم سهمى از عذاب هاى ما را بپذيريد تا تخفيفى براى ما باشد. امّا پيشوايان ستمكار مى گويند:
اگر خدا ما را به سوى رهايى از عذاب هدايت كرده بود، ما نيز شما را هدايت مى كرديم ولى افسوس كه كار از اين حرفها گذشته است.
خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد:
وَ بَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِيعًا فَقَالَ الضُّعَفؤُاْ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِن شَىْ ءٍ قَالُواْ لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَيْنكُمْ سَوَآءٌ عَلَيْنَآ أَجَزِعْنَآ أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٍ» «8»
و [در عرصه قيامت ] همگى در پيشگاه خدا ظاهر مى شوند؛ پس ناتوانان [ى كه بدون به كار گرفتن عقل، بلكه از روى تقليد كوركورانه پيرو مستكبران بودند] به مستكبران مى گويند: ما [در دنيا بدون درخواست دليل و برهان ] پيروِ [مكتب ] شما بوديم، آيا امروز چيزى از عذاب خدا را [به پاداش آنكه از شما پيروى كرديم ] از ما برطرف مى كنيد؟ مى گويند: اگر خدا ما را [در صورت داشتن لياقت ] هدايت كرده بود، همانا ما هم شما را هدايت مى كرديم، [اكنون همه سرمايه هاى وجودى ما و تلاش و كوششمان بر باد رفته ] چه بيتابى كنيم وچه شكيبايى ورزيم، براى ما يكسان است، ما را هيچ راه گريزى نيست.
سپس قرآن مجيد به گفتگوى ملامت آميز شيطان با پيروان خود مى پردازد:
وَ قَالَ الشَّيْطنُ لَمَّا قُضِىَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَ عَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقّ وَ وَعَدتُّكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ مَا كَانَ لِىَ عَلَيْكُم مّن سُلْطنٍ إِلَّآ أَن دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى فَلَا تَلُومُونِى وَلُومُواْ أَنفُسَكُم مَّآ أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَ مَآ أَنتُم بِمُصْرِخِىَّ إِنّى كَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَكْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظلِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» «9»
و شيطان [در قيامت ] هنگامى كه كار [محاسبه بندگان ] پايان يافته [به پيروانش ] مى گويد: يقيناً خدا [نسبت به برپايى قيامت، حساب بندگان، پاداش و عذاب ] به شما وعده حق داد، و من به شما وعده دادم [كه آنچه خدا وعده داده، دروغ است، ولى مى بينيد كه وعده خدا تحقّق يافت ] و [من ] در وعده ام نسبت به شما وفا نكردم، مرا بر شما هيچ غلبه و تسلّطى نبود، فقط شما را دعوت كردم [به دعوتى دروغ و بى پايه ] و شما هم [بدون انديشه و دقت دعوتم را] پذيرفتيد، پس سرزنشم نكنيد، بلكه خود را سرزنش كنيد، نه من فريادرس شمايم، و نه شما فريادرس من، بى ترديد من نسبت به شرك ورزى شما كه در دنيا درباره من داشتيد [كه اطاعت از من را همچون اطاعت خدا قرار داديد] بيزار و منكرم؛ يقيناً براى ستمكاران عذابى دردناك است.
اين صحنه محاكمه سرزنش گرانه شيطان با اهل كفر و باطل است كه در اجتماع دوزخيان به اذن پروردگار روى خود رابه سوى پيروان خود كرده و همه را نكوهش و ملامت مى كند. چون دعوت او با ابزار تزيين و تشويق و تسويف است. و هرگز تسلّط بر آدم به اجبار و تهديد جدّى ندارد؛ پس حق دفاع از خويش را هم براى خود حفظ مى كند.
در اين معنا آيات ديگرى بر مضامين گوناگونى آمده است كه تسلط شيطان را به كسانى نسبت مى دهد كه ولايت و سرپرستى او را پذيرفته اند و او را مورد اطاعت قرار داده اند وگرنه شيطان هيچ گونه قدرتى ندارد كه بخواهد كسى را به اجبار و زور به سوى گناه و عصيان كشاند؛ او تنها مردم را وسوسه مى كند و به سوى گمراهى و فساد دعوت مى كند. و كار ديگرى از او ساخته نيست.
به هر حال توبيخ و سرزنش شيطان پيروانش را در صحنه قيامت يك نوع مجازات روحى و روانى است كه شكنجه آن از آتش سوزان دردناك تر است.
در اين جا بهترين روش براى مقابله با شماتت شيطانى، تفكّر در قدرت خداوند است. انديشه در قدرت و توانمندى هاى الهى و اقتدار حقانى در چهره خلق و پى بردن به اسرار و رازهاى آفرينش كه مايه قرب و صفا و روشنى دل است.
(1)- نمل (27): 62.
(2)- ابراهيم (14): 22.
(3)- يس (36): 60- 61.
(4)- بحار الأنوار: 81/ 230، باب 16، حديث 2؛ بشارة المصطفى: 28.
(5)- الكافى: 2/ 426، حديث 5؛ وسائل الشيعه: 7/ 168، باب 16، حديث 9026.
(6)- كنز العمال: 1/ 401، حديث 1715؛ السنن الكبرى، بيهقى: 6/ 172، حديث 10508.
(7)- نهج البلاغه: خطبه 90.
(8)- ابراهيم (14): 21.
(9)- ابراهيم (14): 22.
منابع مقاله:
کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم
نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان
