مقدمه
پس از بعثت رسول راستيها و پيامبر پاكيها حضرت محمد مصطفى(ص) بزرگترين حادثه اى كه در تاريخ اسلام و مسلمانان رخ داد قيام و شهادت امام حسين(ع) بود. اگرچه تاريخ هميشه همراه با حادثه ها بوده و از فراز امواج فاجعه ها گذشته و همگام با هنگامه هاى بزرگ و تكان دهنده پيش آمده است اما هيچ روزى را تلخ تر و تكانده تر و در عين حال گسترده تر, تابناكتر و تإثيرگذارتر از عاشورا نديده است. با صراحت مى توان گفت كه اسلام و قرآن و همه پيامبران الهى و اديان آسمانى با قيام سيد و سالار شهيدان دوباره زنده شد, از اين رو, عاشورا نه يك روز از روزهاى بى شمار تاريخ كه تولد دوباره تمام تاريخ بود.
در طول اين سيزده قرن و پنجاه و اندى كه از آن روز بزرگ مى گذرد نه تنها از درخشش آن كاسته نشده بلكه هر سحر, سبزتر از دوش و هر روز, روشن تر و پرنورتر از پيش درخشيده است و امروزه در سايه سار انقلاب اسلامى ايران فروغ بيشترى يافته و چشم به فرداهاى پرهيجانتر و درس آموزترى دارد. از همين روست كه مى بينيم حادثه كربلا دانشمندان و نويسندگان را سخت مجذوب ساخته تا آن جا كه بيش از بيست هزار جلد كتاب به زبانهاى گوناگون و با تيراژهاى وسيع درباره آن نوشته شده است. پيشترها يكى از پژوهشگران نوشته بود:
((به تحقيق تا سال 1345 مسلمانان و غيرمسلمانان, ده هزار نوشته درباره امام حسين(ع) و قيام او نگاشته اند و اين ده هزار, غير از شعرها و غير از پاره پاره گفته هاى ديگر كتب و غير از بى شمار سخنى است كه در ميان مردم رفته است.))(1)
از اين رو, بجاست كه در آستانه ماه محرم به خاطر آشنايى خوانندگان با آثارى كه نويسندگان مختلف در اين باره نوشته اند, گزيده اى از آنها را در پنج بخش به ترتيب زير معرفى كنيم:
الف ) كتابهاى مرجع و منابع اوليه; ب)مجموعه هاى گردآورى شده از سخنان امام حسين(ع); ج) كتابهاى انتقادى, اصلاحى و استدلالى; د) كتابهاى ادبى و خواندنى; هـ)مجله ها و ويژه نامه ها.
گفتنى است كه ترتيب كار, همان ترتيب و تنظيمى است كه كتاب شناسان بزرگ اسلامى مثل شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعه و ديگران رعايت مى كردند, به اين ترتيب كه اول اسم كتاب, بعد نام نويسنده, سپس مشخصات ديگر را خواهيم آورد, تا راه چنان رويم كه رهروان رفتند.
بخش اول
كتابهاى مرجع و منابع اوليه
1 ـ كامل الزيارات, ابوالقاسم جعفر بن محمد قمى (متوفاى 368 يا 369 ق) معروف به ابن قولويه.
وثاقت و صداقت نويسنده بزرگ آن, قولى است كه جملگى برآنند و توصيف آن, در اين مختصر نمى گنجد اما كتاب ((كامل الزيارات)) كه در منابع قديم گاهى هم با نام ((جامع الزيارات)) يا ((الزيارات)) ناميده شده است, از كتابهاى پراهميت شيعه و از اصول مورد اعتماد در حديث مى باشد. بسيارى از بزرگان شيعه را اعتقاد بر اين است كه كتاب كامل الزيارات بسيار با اعتبار و همه راويانى كه در آن از آنها روايت شده است مورد وثوقند.(2)
اين كتاب بارها با مقدمه و تحقيق دانشمندان بزرگى مثل علامه امينى و علامه اديب اردوبادى چاپ و منتشر شده است و گويا قسمتى از آن هم همراه با مقدمه اى از علامه امينى, به فارسى هم ترجمه شده است و شنيده مى شود كه آيه الله سيد موسى شبيرى زنجانى آن را تحقيق كرده و قرار است موسسه آل البيت در قم آن را منتشر كند.
2 ـ اللهوف فى قتلى الطفوف, رضى الدين على بن طاووس (متوفاى 664ق), بيروت, صيدا, 1329ق)
اين كتاب گرانسنگ گرچه از حجمى اندك برخوردار است اعتبار بسيارى دارد. نويسنده موثق و صدوق آن كه از علماى ربانى و كرامتمدار شيعى است تنها آن بخش از روايتها را آورده است كه در پيش او داراى ارزش و اعتبار بوده است و همين است كه كتاب را كم حجم ساخته است. كتاب لهوف از ديرباز مورد توجه دانشمندان بوده و نويسندگان زيادى آن را ترجمه كرده اند كه از آن ميان به ترجمه هاى زير مى توان اشاره كرد:
الف: آهى سوزان بر مزار شهيدان, سيد احمد فهرى, تهران.
ب: ترجمه اللهوف, محمد طاهر دزفولى, تهران, 1321 ق.
ج: زندگانى اباعبدالله الحسين(ع) محمد صحفى, قم, 256صفحه, جيبى.
د: فيض الدموع, محمد ابراهيم نواب تهرانى (معروف به بدايع نگار), تهران, 1286ق.
هـ: لجه الالم و حجه الامم, ميرزا رضا قلى خان تاريخ نويس, تهران, 1311.
3 ـ مقتل الحسين(ع), لوط بن يحيى ازدى غامدى (متوفاى 157ق) معروف به ((ابومخنف)), تحقيق حاج ميرزا حسن غفارى, قم, انتشارات كتابخانه مرعشى نجفى, 1398ق.
اين كتاب به تازگى هم توسط انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين قم چاپ و منتشر شده است. لازم به يادآورى است كه اصل كتاب مقتل ابومخنف از بين رفته و به دست ما نرسيده است و اين مقتلى كه به نام ابومخنف چاپ شده است از لابه لاى كتابهاى دست دوم و سوم گردآورى شده است و اعتبار چندانى ندارد.
مرحوم محدث نورى, آخرين گردآورنده مجموعه روايى شيعى (مستدرك الوسائل) و از كتاب شناسان متبحر و معتبر در حوزه تشيع, دراين باره مى نويسد: ((ابومخنف لوط بن يحيى, از بزرگان محدثين و معتمد ارباب سيره و تاريخ است. مقتل او در نهايت اعتبار است... ولى افسوس كه اصل مقتل بى عيب او در دسترس نيست و مقتل موجود را كه به او نسبت مى دهند, مشتمل است بر بعضى مطالب نادرست و مخالف با اصول مذهب كه آن را دشمنان دانا و دوستان نادان به جهت پاره اى از اغراض سوء در آن داخل كرده اند و از اين جهت از اعتبار و اعتماد افتاده است و بر منفردات آن هيچ اطمينانى نيست... .))(3)
4 ـ ترجمه الامام الحسين(ع) و مقتله, من القسم غير المطبوع من كتاب ((الطبقات الكبير)) لابن سعد, تحقيق: علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى(ره), چاپ اول, قم, موسسه آل البيت(عليهم السلام) لاحيإ التراث, محرم1415.
محمدبن سعد بن منيع بصرى(168ـ 230ق) خود و كتابش ((طبقات الكبير)) مشهورتر از آن است كه نياز به تفصيل و توصيف داشته باشد.
استاد طباطبايى يزدى اين كتاب را از روى نسخه عتيق و قديمى آن كه تا حال چاپ نشده بود تحقيق كرده اند استاد كه در عصر ما از بزرگترين كتاب شناسان, شمرده مى شد اين نسخه را در ضمن سفرى كه در سال 1397 ق به تركيه داشته اند در يكى از كتابخانه هاى آن به دست آورده و پس از استنساخ و تحقيق آن را به چاپ سپرده اند.
5 ـ ترجمه الامام الحسين(ع) من تاريخ مدينه دمشق, ابوالقاسم على بن حسن شافعى معروف به ((ابن عساكر)), متوفاى 571ق, تحقيق محمد باقر محمودى, قم, مجمع احيإ الثقافه الاسلاميه, 1414ق, 704 صفحه, وزيرى.
قسمتى را كه ابن عساكر در تاريخ مفصل شهر دمشق, مخصوص زندگانى امام حسين(ع) ساخته بود در اين كتاب به صورت جداگانه و مستقل چاپ شده است. احاديث بسيارى راجع به امام حسين(ع), تاريخ تولد آن حضرت, علت نامگذارى او, كنيه, شباهت به پيامبر, فضايل و مناقب بى شمار حضرتش, نزول آيه تطهير درباره اهل بيت, محبت به او, زندگانى و سيرت عملى آن امام با مردم و مساكين و خلفاى زمانش, پيشگوييهاى شهادت آن حضرت از زبان پيامبر و اميرالمومنين, تاريخ عاشورا و... از مطالب اين كتاب است.
6 ـ قيام امام حسين[(ع]( (برگزيده از كتاب الفتوح), ابومحمد احمد بن على كوفى (متوفاى حدود 214 ق) معروف به ((ابن اعثم)), ترجمه به فارسى از: محمد بن احمد مستوفى هروى در حدود سال 596ق, تصحيح و تحقيق از: غلامرضا طباطبايى مجد, چاپ اول, تهران, شركت انتشارات علمى و فرهنگى, 1373ش, 109صفحه, وزيرى.
اين كتاب, حماسه جاويد عاشورا را از اول آن (بيعت خواستن يزيد از امام حسين(ع)) تا نهايت آن (وقايع بعد از شهادت) در يازده فصل ترسيم كرده و به روايت آن پرداخته است. از آن جا كه مولف خود گرايشهاى شيعى داشته است تنها به روايتهاى اهل سنت قناعت نكرده است و همين است كه به اين كتاب اعتبار بيشترى بخشيده است و به عبارت ديگر مى توان گفت ابن اعثم از ابن عساكر و ابن سعد منصفانه تر و عادلانه تر نوشته است.
7 ـ الحسين والسنه, اختيار و تنظيم السيد عبدالعزيز الطباطبائى, چاپ اول, تهران, كتابخانه مدرسه چهل ستون, مسجد جامع, 1356ش, 148 صفحه, وزيرى.
اين مجموعه گرانبار توسط كتاب شناس بزرگ معاصر, مرحوم استاد علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى از سه كتاب مرجع و معتبر در نزد اهل تسنن و از منابع اوليه در تاريخ اسلام, انتخاب و تنظيم شده است و آن سه كتاب عبارتند از:
الف: كتاب الفضائل, نوشته ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شيبانى وائلى(164 ـ 241ق) يكى از امامان چهارگانه اهل سنت و معروف به ((امام احمد بن حنبل)).
ب: انساب الاشراف, احمد بن يحيى بن جابر بلاذرى (متوفاى 279ق), نويسنده فتوح البلدان.
ج: المعجم الكبير, ابوالقاسم سليمان بن احمد بن ايوب لخمى طبرانى(م360ق) معروف به حافظ طبرانى.
امتياز مهمى كه اين مجموعه دارد اين است كه احاديث و روايتهاى آن از راويان و محدثان قرن اول نقل شده است.
8 ـ شرح الاخبار فى من قتل مع الحسين من اهل بيته, نعمان بن محمد بن منضور (م365ق) معروف به قاضى نعمان, تحقيق سيد محمد حسينى جلالى, چاپ اول, قم1404 ق, 147 صفحه, وزيرى.
اين كتاب جزء سيزدهم از اجزإ شانزده گانه كتاب ((شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار)) است كه ويژه آن دسته از ياران امام حسين(ع) است كه از خاندان نبوت بوده و با آن حضرت در كربلا شهيد شدند و گاهگاهى هم از ديگر بزرگان هاشمى چون جعفر طيار و حمزه بن عبدالمطلب نام برده و حديث حيات و شهادت آنها را روايت كرده است.
9 ـ فضل زياره الحسين(ع), محمد بن على بن الحسن العلوى الشجرى (367 ـ 445ق), تحقيق سيد احمد حسينى, چاپ اول, قم, كتابخانه آيه الله مرعشى, 1403ق, 122صفحه, وزيرى.
اين كتاب حاوى نود حديث در فضيلت زيارت و تربت امام حسين(ع) و در ثواب گريه كردن بر آن حضرت است كه بيشتر از پيامبر و امامان معصوم با ذكر سند نقل شده است.
10 ـ مقتل الحسين(ع), ضيإ الدين احمد بن محمد مكى حنفى (حدود سال 484 ـ 568ق) مشهور به ((اخطب خوارزم)), و ((خطيب خوارزمى)), اشراف و تحقيق علامه محمد سماوى, چاپ اول, نجف اشرف, مطبعه الزهرإ, 1367ق, در دو جلد. و چاپ افست از روى همان چاپ نجف, مكتبه المفيد, قم, 1399ق, در يك جلد. يكى از دانشوران معاصر در مورد اين كتاب مى نويسد:
((خوارزمى در بيشتر نقل ها, سلسله راويان خبر را نام مى برد و در برخى موارد از ابومخنف و به ويژه تاريخ ابن اعثم كوفى[ الفتوح] ياد مى كند. به هر حال, مقتل خوارزمى مورد اعتماد و وثوق بسيارى از دانشمندان عامه و خاصه بوده است.))(4)
11 ـ دررالسمط فى معالى خبر السبط, قاضى ابوعبدالله, ابن الابار محمد بن عبدالله قضاعى بلنسى (595 ـ 658), تحقيق عبدالسلام الهراس و سعيد احمد اعراب, چاپ تطوان, 1972م.
اين كتاب منشات قاضى قضاعى است كه در مقتل امام حسين(ع) انشإ كرده است.
12 ـ مثيرالاحزان و منير سبل الاشجان, نجم الدين جعفر حلى(م645ق) معروف به ((ابن نما)), چاپ ايران, 1318ق به ضميمه اثر ديگر ابن نماى حلى ((قره العين فى اخذ ثار الحسين(ع))) به صورت چاپ سنگى.
اين كتابها بارها در ايران و عراق به صورت مستقل چاپ شده و همراه با جلد دهم بحار (چاپ قديم) هم به طبع رسيده است و توسط مظاهر حسين نوگانوى و شريف جواد و.. . به فارسى ترجمه و چاپ شده است.
13 ـ سيرتنا و سنتنا سيره نبينا(ص) محاضره الشيخ الامينى, چاپ اول تهران, موسسه الصادق(ع), چاپ دوم, بيروت, 1412ق, 182 صفحه, وزيرى.
در اين كتاب علامه عبدالحسين امينى تبريزى(صاحب الغدير) عزادارى بر امام حسين(ع) و سجده بر تربت كربلا را با استناد به احاديث و كتابهاى معتبر و مرجع اهل سنت, مورد بحث قرار داده و به خوبى از عهده اين كار برآمده است. متن و ترجمه آن به فارسى بارها چاپ و منتشر شده است. گفتنى است كه شاگرد و يار و ياور نزديك علامه امينى, مرحوم استاد سيد عبدالعزيز طباطبايى, كتابى را با نام ((إنباالسمإ برزيه كربلا)), در استدراك كتاب ((سيرتنا و ستنا)) نوشته اند كه تا حال منتشر نشده است.
14 ـ احقاق الحق ((الملحقات)) ج11, سيد شهاب الدين مرعشى نجفى, قم, كتابخانه مرعشى نجفى, در اين جلد از ملحقات احقاق الحق, احاديث و روايتهايى كه توسط اهل تسنن درباره امام حسين(ع) روايت شده است, گردآورى و با ذكر اسناد و مدارك نقل شده است.
منبع : سایت بلاغ
