از عمده مسائل قابل و شایسته طرح در مورد محیط الهی خانواده، مساله اخلاق است که بحثی کاملاً طرفینی و اجتماعی قلمداد می‌شود. آنچه شالوده خانواده و نظام زیبای آن را تعادل می‌بخشد، رعایت حقوق اخلاقی اطرافیان و آراستگی ادبی در برخورد با آنهاست. در این نوشتار به بیان نقش اخلاق و جایگاه آن در منابع اسلامی خواهیم پرداخت.
ارزش اخلاق حسنه زن و شوهر به خاطر خود و سعادت فرزندانشان، لازم است یک سلسله مسائل اخلاقی را، که قرآن مجید و روایات بر آن تاکید فراوان دارند رعایت نمایند.
رعایت اخلاق حسنه، و خودداری از زشتی‌های اخلاق کار طاقت فرسائی نیست.
بکارگیری واقعیات اخلاقی، و پرهیز از پلیدیهای اخلاقی در مدتی اندک، ریاضت قابل تحمّلی است، که ره سپردن در این راه الهی را بر انسان آسان، و پیوند زناشوئی را محکم، و محبت به یکدیگر را استوارتر می‌کند و درسی عملی برای دیگران بخصوص فرزندان خانواده است.
اجرای حقایق اخلاقی نسبت به یکدیگر، فضائی از صفا و صمیمیت، پاکی و سلامت، راحت و امنیت، عشق و محبت بوجود می‌آورد و زندگی را در تمام شئون، بر زن و شوهر از عسل شیرین‌تر می‌کند.
در رابطه با آراسته بودن به حسنات اخلاقی، و بکارگیری آن، قرآن مجید در آیات متعددی پیامبر بزرگوار را ستوده:
فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لا نفضّوا من حولک...[1]
جلوه رحمت خداست که بر مردم، نرمخو و مهربانی، اگر تندخوی و سخت دل بودی، مردم از حول محور وجود تو پراکنده می‌شدند.
و انَّک لعلی خلق عظیم. [2]
و همانا تو آراسته به خلق عظیم و بزرگی هستی.
رسول حق (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
اَلاِْسْلامُ حُسْنُ الْخُلُقِ. [3]
اسلام اخلاق نیک است.
و نیز آن حضرت فرمود:
اَوَّلَ مایُوضَعُ فی میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ الْقِیامَهِ حُسْنُ خُلُقِهِ. [4]
اول چیزی که در قیامت در ترازوی عبد می‌گذارند، اخلاق نیک اوست.
و آن حضرت فرمود:
اِنَّ اَحَبَّکُمْ اِلَی وَ اَقْرَبَکُمْ مِنّی یَوْمَ الْقِیامَهِ مَجْلِساً اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً وَ اَشَدُّکُمْ تَواضُعاً. [5]
محبوب‌ترین شما نزد من، و نزدیکترینتان به من در قیامت، خوش خلق ترین شما، و آن کسی است که دارای شدیدترین تواضع باشد.
حضرت مجتبی (علیه السلام) فرمود:
اِنَّ اَحْسَنَ الْحَسَنِ، اَلْخُلُقُ الْحَسَنُ. [6]
خوب‌ترین خوبیها، اخلاق نیک است.
علی (علیه السلام) فرمود:
حُسْنُ الْخُلُقِ رأس کُلِّ بِرٍّ. [6]
اخلاق نیک سر همه خوبیهاست.
امام ششم (علیه السلام) فرمود:
لا عَیْشَ اَهْنَاُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ. [7]
زندگی و عیشی گواراتر از اخلاق نیک نیست.
رسول حق به امیرالمؤمنین فرمود: ترا به شبیه‌ترینتان به اخلاق خودم خبر دهم؟ عرضه داشت آری; فرمود:
اَحْسَنُکُمْ خُلُقاً، اَعْظَمُکُمْ حِلْماً، وَ اَبَرُّکُمْ بِقَرابَتِهِ، وَ اَشَدُّکُمْ مِنْ نَفْسِهِ اِنْصافاً. [8]
خوش خلق ترین شما، بردبارترین شما، نیکوکارترینتان به نزدیکانش، و شدیدترین شما در انصاف دهی به دیگران از جانب خودش.
مکارم اخلاق و حسن خلق آنچنان باارزش و والاست که رسول باکرامت اسلام آن را علّت بعثت خود اعلام فرموده:
اِنَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَکارِمَ الاَْخْلاقِ. [9]
این است و جز این نیست که مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را کامل کنم.
مکارم و حسنات اخلاقی شعاع صفات حق، و حالات انبیاء و امامان معصوم (علیهم السلام)، و موجب خیر و برکت برای دارنده آن است.
سیئآت اخلاقی، حالاتی ابلیسی و شیطانی، و علت تلخی زندگی و به هم خوردن عیش و عشرت، و باعث ناامنی و تفرقه و جدائی و نفرت مردم از یکدیگر و خرابی دنیا و آخرت است.
رعایت برخی مسائل در خانه از جانب زن و شوهر لازم است و موجب استحکام زندگی، و تداوم صفا و صمیمیت است که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.
محبت و اعلام آن اصل محبت و علاقه و عشق را، حضرت حق در قلب زن و شوهر نسبت به یکدیگر قرار داد، و آن را از نشانه‌های وجود خود دانست، و این حقیقت نمایشگر عظمت و بزرگی مسئله محبت زن و مرد، بخصوص عشق و علاقه مرد به زن است.
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الی‌ها و جعل بینکم مودَّه و رحمه انَّ فی ذلک لآیات لقوم یتفکّرون. [10]
از نشانه‌های وجود خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید، تا در کنار آنها بیاسائید، و بین زن و مرد دوستی و مهربانی برقرار کرد، در این برنامه نشانه هائی برای مردم اندیشمند است.
این محبت و عشق و علاقه در ابتدای ازدواج، و حتی قبل از عقد، شکوفا می‌شود، و به نهایت می‌رسد، بر مرد و زن است، که این نعمت باطنی، و این حالت عالی قلبی که موجب خوشی در زندگی و عیش و عشرت، و صفا و پاکی است، به توسط جانبداری از هم، و گذشت و عفو، و خوش اخلاقی و تعاون، و توقع به اندازه از یکدیگر، و حفظ شخصیت و شئون طرفین، و پرهیز از بگو و مگوهای بی قدر و قیمت حفظ کنند، و از عللی که باعث ضربه خوردن به عشق و محبت است بپرهیزند، که حفظ بنای عشق عبادت، و خراب کردن خانه محبت بدون تردید گناه و معصیت و موجب عقاب الهی در قیامت، و باعث عذاب در زندگی دنیائی است.
حضرت صادق (علیه السلام) برای کسی که هنر جلب محبت دیگران را نسبت به خود دارد دعا کرده:
رَحِمَ اللّهُ عَبْداً اِجْتَرَّ مَوَدَّهَ النّاسِ اِلی نَفْسِهِ...[11]
خداوند رحمت کند انسانی که دوستی مردم را به جانب خود جلب می‌کند.
تبدیل محبّت وعشق وعلاقه به کینه ونفرت وبغض ودشمنی در صورتی که ملاک عقلی و شرعی در کار نباشد، تبدیل نعمت حق به ناسپاسی است، و حفظ محبت و اعمال و سرایت دادن آن به یکدیگر سبب خوشحالی در دنیاو آخرت است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
وَیْلٌ لِمَنْ یُبَدِّلُ نِعْمَهَ اللّهِ کُفْراً، طُوبی لِلْمُتَحابّینَ فِی اللّهِ. [12]
وای بر کسی که نعمت خدا را به ناسپاسی تبدیل کند، و خوشبختی و نیکی باد بر آنان که فی اللّه نسبت به یکدیگر محبت می‌کنند.
انسان دستور دارد به همه کسانی که مستحق عشق و دوستی و محبت و
علاقه‌اند محبت داشته باشد چه رسد به نزدیک‌ترین افراد خودش که همسر و فرزندان او هستند.
در حدیث قدسی آمده:
اَلْخَلْقُ عِیالی فَاَحَبُّهُمْ اِلَیَّ اَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَاَسْعاهُمْ فی حَوائِجِهِمْ. [13]
آفریده‌ها عیال من هستند، محبوب‌ترین آنها نزد من، مهربان‌ترین ایشان به آفریده من است، و آنکه در راه برطرف کردن نیازشان سعی و کوشش بیشتری دارد.
بر اساس مطالب گذشته، محبت در قلب زن نسبت به مرد، و عشق در قلب مرد نسبت به زن از نشانه‌های وجود خدا، و از نعمت‌های خاص حضرت حق است، و بهترین علت برای برپائی عیش سالم و تداوم زندگی، و ظهور صفا و صمیمیت در صحنه حیات است، روی این حساب حفظ و ازدیاد آن لازم، و دوری از علل نابودی آن واجب است.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبِیاءِ حُبُّ النِّساءِ. [14]
محبت به زنان از اخلاق انبیاء خداوند است.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
جُعِلَ قُرَّهُ عَیْنی فِی الصَّلاهِ، وَ لَذَّتی فِی الدُّنْیَا النِّساءُ، وَ رَیْحانَتی اَلْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ. [15]
نور چشمم در نماز، و لذت و خوشی دنیایی‌ام در زنان، و گل خوشبویم حسن و حسینند.
حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: مردم لذّتی در دنیا و آخرت بیش از لذّت از زن نمی‌برند و این است قول حق.
زیّن للنّاس حبّ الشّهوات من النّساء و البنین...[16]
سپس فرمود:
اهل بهشت به چیزی از بهشت لذیذتر از نکاح لذت نمی‌برند نه از خوراکی
و نه از آشامیدنی. [17]
رسول اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْاَهِ اِنّی اُحِبُّکِ لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها اَبَداً. [18]
گفتار مرد به همسرش: همانا من ترا دوست دارم، هرگز از قلبش محو نمی‌گردد.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
اَلْعَبْدُ کُلَّما ازْدادَ لِلنِّساءِ حُبّاً اِزْدادَ فِی الاْیمانِ فَضْلاً. [19]
هر چه محبت همسر در قلب شوهرش زیادتر شود، ایمانش زیادتر می‌شود.
البته باید به این حقیقت توجه کرد، که عشق و محبت به زن جنبه افراط، به خود نگیرد، که محبّت در حدّ افراط انسان را از پیمودن راه حق، و انجام عمل صالح، و خیرات و مبرّات باز می‌دارد، بخصوص اگر زن از طریق عشق مرد به خودش بخواهد بر مرد حکومت کند، و خواسته‌های اضافی خود را بر مرد تحمیل نماید.
علاقه و محبت به زن و به هر چیزی باید تابع ایمان انسان به حضرت حق و روز قیامت باشد، و مانع حرکت انسان به سوی کمالات، و انجام اعمال صالحه نشود.
اگر محبت به زن بخواهد بستری برای معصیت و گناه، و اسراف و تبذیر، یا بخل و امساک، یا خودداری از انجام فرائض حق گردد، باید تعدیل شود، که اینگونه محبت، آمیخته با حالت شیطانی، و بدور از رضا و خوشنودی حق است.
کم توقعی هر مرد و زنی از نظر جسمی و روحی دارای قوت و قدرتی مخصوص به خود است، درک این قدرت و قوت، بستگی به مدتی معاشرت و برخورد طبیعی و اخلاقی دارد.
زن و شوهر پس از مدتی اندک، یکدیگر را تا اندازه‌ای درک می‌کنند، و به موقف بدنی و موقعیت روحی همدیگر آشنا می‌شوند.
زن و شوهر باید به این حقیقت الهیه توجه داشته باشند، که حضرت حق، در مسئله بسیار مهم ارائه تکلیف به انسان، دو واقعیت را منظور فرموده:
آنچه را که مقدور انسان نبوده، و از تحمل و طاقتش بیرون بوده به انسان تکلیف ننموده، ثانیاً تکـالیف و مسئولیت‌های شرعـی و اخلاقـی را با ملاحظه وسع، که به فرموده محققین مرحله‌ای کمتر از دایره قدرت است بر دوش انسـان قرار داده.
این نیست مگر جلوه رحمت و لطف و عنایت او بر بندگان، و همه انسانها تا روز قیامت.
در سوره بقره آیه 233 و 286 و انعام آیه 152 و اعراف آیه 42 و مومنون آیه 62 به این حقیقت اشاره فرمود:
لاَ تُکَلِّفُ نَفْسٌ اِلاّ وسع‌ها.
هیچ کس را تکلیف جز به اندازه وسع نکنند.
لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً اِلاّ وسع‌ها.
خداوند احدی را جز به اندازه سعه وجودیش تکلیف ننماید.
روی این حساب زن و شوهر، باید در مسئله درخواستها و توقعاتشان از یکدیگر، این اخلاق کریمانه، و صفت رحیمیه حضرت حق را سرمشق و الگوی خود قرار دهند.
اوّلاً خارج از قدرت و طاقت چه در امور مادی، چه در امور معنوی از یکدیگر چیزی نخواهند، که تحمیل خواسته، بیرون از حدّ قدرت، و درخواست کاری غیر قابل تحمل ظلم است، و ظلم ظلمت روحی، و موجب عقاب الهی است.
ثانیاً قدرت و توان یکدیگر را در خواسته‌ها ملاحظه ننمایند، بلکه توقعات، و خواسته‌های خود را به اندازه وسع و طاقت موجود قرار داده، و تکالیف طبیعی و روزمره را در حدی به یکدیگر ارائه دهند، و از هم بخواهند، که به شیرینی، و با شوق و اشتیاق انجام بگیرد.
اگر بتوانند، که می‌توانند از یکدیگر کم توقع باشند، که کم توقعی اخلاق حق، و خوی انبیاء و امامان، و از ویژگیهای اولیاء الهی است.
پُرتوقعی گاهی همان ارائه تکلیف بیش از حد طاقت است، و بدون شک وقتی خواسته پرتوقع از طرف همسر تحقق پیدا نکند، موجب کدورت، و رنجش دل، و در نهایت کینه و نفرت، و در نتیجه تلخ شدن زندگی، و خرابی ساختمان صفا و صمیمیت، و عشق و محبت است.
پُرتوقعی صفتی ناپسند، و محصول کبر و غرور، و یک بیماری روحی و روانی، و برنامه‌ای خارج از محدوده انسانیت، و خصیصه‌ای زشت است.
کم توقعی محصول وقار و ادب، و نتیجه معرفت و کرامت، و میوه شیرین فروتنی و تواضع است.
اگر بخواهید زندگی شیرین‌تر از عسل گردد، و هیچ گاه اختلاف مورد توجهی پیش نیاید، و همسر شما دچار رنجش نگردد، و تحقیر شخصیت نشود، و این رنجش و تلخی به اطرافیان سرایت نکند، در تمام امور زندگی نسبت به یکدیگر کم توقع باشید، و بدانید کم توقعی چون جلوه رحمت حق در زندگی است، موجب جلب خوشنودی و رضایت حق نسبت به شما می‌شود.
در هر صورتی زن و شوهر باید نرمخو، باصفا، منبع عشق و محبت، و نسبت به یکدیگر امور زندگی را آسان بگیرند، که این آسان گرفتن بابی از ابواب معروف است، و آنان که اهل معروف، و پاک و پاکیزه از منکرات روحی و اخلاقی هستند، مورد توجه حق، و مستحق اجر و جزای جمیل از جانب پروردگارند.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
اَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّهَ الْمَعْرُوفُ وَ اَهْلُهُ وَ اَوَّلُ مَنْ یَرِدُ عَلَیَّ الْحَوْضَ. [20]
معروف و اهـلش اول وارد بهشت و اوّل وارد بر من در کـنار حـوض کوثـر هستند.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
اِنَّ لِلْجَنَّهِ باباً یُقالُ لَهُ: اَلْمَعْرُوفُ، لا یَدْخُلُهُ اِلاّ اَهْلُ الْمَعْرُوفِ، وَ اَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الدُّنْیا هُمْ اَهْلُ الْمَعْرُوفِ فِی الاْخَرَهِ. [21]
برای بهشت دری هست به نام معروف، از آن در جز اهل معروف وارد نمی‌شوند، و اهل معروف در دنیا، اهل معروف در آخرتند.
رسول خدا فرمود:
کُلُّ مَعْرُوف صَدَقَهٌ...[22]
هر معروفی صدقه است.
قرآن مجید مزد هر معروف و انجام هر حسنه‌ای را ده برابر اعلام نموده است:
مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها. [23]
کم توقعی نوعی معروف، حسنه‌ای از حسنات روحی، و صدقه‌ای از صدقات اسلامی، و دارای ده برابر مزد است، چرا زن و شوهر در این تجارت پرسود شرکت نکنند، و تا پایان عمر خود، از این حقیقت الهیه بهره مند نگردند، که ممنوع نمودن خویش از عنایت حق و رحمت دوست ظلمی سنگین و گناهی بزرگ و خسارتی غیرقابل جبران است.
پی نوشت
---------------------------------------------------------------------------
1 - آل عمران/159.
2- قلم/4.
3 - میزان الحکمه، ج 3، ص 137 ـ 138.
4 - -بحار، ج 71، ص 385.
5- همان.
6- میزان الحکمه، ج 3، ص 137 ـ 138.
7 – همان.
8- بحار، ج 77، ص 58.
9- میزان الحکمه، ج 3، ص 149.
10- روم/21.
11- میزان الحکمه، ج 2، ص 205.
12- وسائل الشیعه، ج 16، ص 171.
13- کافی، ج 2، ص 199.
14- وسائل الشیعه، ج 20، ص 22 ـ 23.
15- همان.
16- آل عمران/14.
17- 19 وسائل الشیعه، ج 20، ص 23 ـ 24.
20- همان، ج 16، ص 303.
21-22- وسائل، ج 16، ص 304 ـ 305.
23 - انعام/160.
پایگاه استاد حسین انصاریان
