بازنشر به مناسبت روز بزرگداشت شیخ کلینی (ره)؛
جشنواره حدیثی ثقه‌الاسلام کلینی رحمۀ الله علیه با همکاری مرکز تخصصی حدیث حوزه و انجمن حدیث حوزه علمیه قم با هدف شناسایی پژوهشگران و آثار حدیثی برتر در سطح کشور برگزار شده است. آئین اختتامیه و تقدیر از برگزیدگان این جشنواره در اردیبهشت‌ماه 1395 و مصادف با ایام بزرگداشت مرحوم کلینی رحمۀ الله علیه در قم برگزار شد.
مصاحبه دبیرخانه کنکره با حضرت استاد انصاریان را در ادامه ملاحظه نمایید.
دبیرخانه: با توجه پایان کار جدیدترین اثر حدیثی حضرت‌عالی با عنوان «ترجمه اصول کافی» خواهشمند است توضیحاتی پیرامون دلیل انتخاب اصول کافی و ترجمه این کتاب نفیس ارائه فرمایید.
استاد انصاریان: اولاً کاری که در بزرگداشت شخصیت کم‌نظیر حدیثی همچون مرحوم کلینی رحمۀ الله علیه در دست اجراست، بسیار ارزشمند است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام این‌گونه مجالس یا به قول امروزی‌ها همایش‌ها را ارزشمند دانسته و می‌فرمایند:
«عند ذکر الصالحین تنزل الرحمه»
وقتی دور هم می‌نشینید و از شایستگان سخن می‌گویید رحمت خداوند نازل می‌شود. در حقیقت با شناساندن شخصیت امثال کلینی رحمۀ الله علیه به مخاطبان، ترویج ارزش‌های اوست.
چند علت زمینه‌ساز توجه من به اصول کافی شده است؛ اول تشنگی نسل جوان نسبت به روایات است که در منبرهای خودم شاهد این تشنگی بودم و خواستم با ترجمه این کتاب کم‌نظیر به‌گونه‌ای ارتباط جوان‌ها را با کلینی برقرار کنم. خواستم این ترجمه به شکلی باشد که بتوانند ارتباط عقلی و فکری و فطری پیدا کنند نه اینکه یک صفحه را بخوانند و با خستگی و ابهام، کار را رها کنند.
علت دوم این بود که برای طلاب جوان حتی آن‌هایی که سطوح عالی را گذرانده‌اند به دست آوردن مفاهیم روایات کمی مشکل است و اشتیاق آن‌ها انگیزه‌ای شد برای ترجمه اصول کافی.
علت سوم این است که بنده را برای ترجمه «باب العشره» کافی به مرکز کامپیوتری نور دعوت کردند و از من خواستند که یک ترجمه روان و زیبا برای این باب بنویسم. پس از مدتی مرکز نور همه روایات باب العشره به یک متخصص لحن عرب داده و ترجمه بنده هم توسط شخص دیگر قرائت شد. دوباره از من دعوت شد تا درباره هر روایت چند دقیقه توضیح بدهم تا همه فارسی‌زبان‌ها مثلاً در هنگام رانندگی به آن گوش دهند و هم‌زمان روش درست زندگی کردن را از دیدگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام به دست آورند. با دیدن این ترجمه اصرار کردند که تمام اصول کافی را ترجمه کنم که کار بسیار مشکلی است. گفتند چون شما قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه را ترجمه کردید دیگر دست به ترجمه شما باز شده اما در خود اصول کافی روایت «إِنَّ حَدِيثَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَب» وجود دارد که در قرآن این مشکل وجود ندارد چون خود قرآن می‌فرماید «تبیان للناس» یا «یسرنا القرآن» اما چنین مطلبی درباره روایات نداریم.
ترجمه لفظ به لفظ چیز مهمی نیست اما فهم اینکه چه چیزی در اندیشه و باطن امام علیه‌السلام بوده که در قالب الفاظ ریخته شده کار مشکلی است.
درنهایت توانستند من را برای انجام کار قانع کنند و اگر یاری و نصرت پروردگار مهربان نبود با این سن و کارهای زیاد و منبرها و مراجعات مردم این کار اصلاً شدنی نبود.
دبیرخانه: کار ترجمه اصول کافی چه مدت‌زمانی به طول انجامید؟
استاد انصاریان: دقیقه اول ماه صفر شروع شد و تا اول ماه صفر سال تمام شد؛ یعنی از ماه پیغمبر صلی اله علیه و آله، ماه امام حسن علیه‌السلام، ماه حضرت رضا علیه‌السلام، ماه موسی بن جعفر علیه‌السلام شروع شد و من متوجه شدم که ماه صفر نه‌تنها نحسی ندارد بلکه خیلی هم پر خیر و برکت است.
دبیرخانه: ترجمه‌های موجود در بازار احتمالاً نقص‌هایی دارند و شما مانند ترجمه قرآن و نهج‌البلاغه درصدد برطرف کردن آن کاستی‌ها و ارائه یک ترجمه به‌روز و روان بوده‌اید؛ لطفاً به برخی از اشکالات برطرف شده در این ترجمه اشاره بفرمایید.
استاد انصاریان: طبق نظر دوستان مرکز کامپیوتری نور سه تا ترجمه محور کار قرار گرفت. یکی ترجمه مرحوم میرزا باقر کمره‌ای و دیگری ترجمه آقای مصطفوی خراسانی و یک ترجمه هم مربوط به قرن 12 هجری قمری متعلق به عالم بزرگی معروف به اردکانی بود.
انصاف اخلاقی و ادب انسانی اقتضا می‌کند که من از زحمات صاحبان این سه ترجمه تشکر و قدردانی کنم چون می‌دانم چه قدر زحمت کشیده‌اند اما مساله علم و دانش و فکر جدید است که قابل چشم‌پوشی نیست. ارسطو می‌گوید من شاگرد سقراط بودم اما شاگردی و استادی مانع نمی‌شد که من به افکار او انتقادی نداشته باشم یا مطلب ناقص او را کامل نکنم. این کار نه‌تنها بی‌احترامی نیست بلکه احترام به استاد است چون منی که دوره بعد آمده و مطلب جدیدتری را فهمیدم و بینش جدیدتری نصیبم شده باید کارهای قبلی را تکمیل کنم و اگر کاری هم کردم، احترام به آن بزرگواران است.
ادبیات ترجمه مرحوم کمره‌ای مربوط به 80 سال قبل است و بسیاری از اصطلاحات نوشتاری آن دوره از بین رفته است. این اصطلاحات نیازمند به‌روزرسانی بود. البته این نکته را نمی‌شود انتقاد نامید اما نکات دیگری وجود دارد مانند اینکه ترجمه بسیاری از آیات قرآن دقیق نیست و یا برخی روایات به‌طور کامل ترجمه نشده و تعدادی از اشتباهات چاپی و یا اشتباهات مترجم قابل مشاهده است. بخشی از ترجمه‌ها از ذخیره‌های فکری مترجم استفاده شده که گاهی هیچ تناسبی با متن آیه و روایت ندارد. گاهی هم برخی الفاظ مانند فرج و یا تحت که باید به‌صورت کنایه معنا شود، به‌صراحت معنا شده است. این اشتباهات را جمع‌آوری نکردم اما حدوداً بیش از 4000 اشتباه در این ترجمه وجود دارد.
ترجمه مرحوم مصطفوی که زحمت بسیاری کشیده‌اند نزدیک به 70 الی 80 درصد آن از ترجمه کمره‌ای رونویسی شده است. ادبیات هم مانند ادبیات کمره‌ای است؛ بنابراین برخی از اشکالاتی که به مرحوم کمره‌ای گفته شده به این ترجمه هم وارد خواهد شد.
ترجمه مرحوم اردکانی از نظر دقت، کم‌نظیر است. مشخص است که عالم بسیار دقیقی بوده و از ذخایر فکری خودش استفاده نکرده اما گاهی ترجمه ناتمام به نظر می‌رسد؛ به‌اصطلاح طلبگی یصح السکوت علیها نیست و مخاطب به دنبال بقیه‌اش می‌گردد. البته این ترجمه برای یک طلبه امروزی یا یک جوان مومن سخت تر از متن روایت است اما برای اهل تحقیق قابل استفاده است. ترجمه اردکانی مثل ترجمه نهج‌البلاغه ملا صالح قزوینی است که مربوط به 500 سال قبل است اما 30 تا 40 مورد از ترجمه نهج‌البلاغه ایشان را بررسی کردم که بهتر از آن را پیدا نکردم. این مشکلات باعث شد تا ترجمه اصول کافی را شروع کنم.
دبیرخانه: لطفاً برخی از ویژگی های ترجمه خودتان را برای ما بیان بفرمایید.
استاد انصاریان: یکی از ویژگی‌های این ترجمه، استفاده از کتاب‌های مراۀ العقول علامه مجلسی، شرح اصول کافی ملا صالح مازندرانی و شرح اصول کافی صدرالمتألهین شیرازی است. البته از شرح صدرالمتألهین برای دریافت معنوی روایات خیلی کمک گرفتم. شرح ملا صالح مازندرانی نیز در باز کردن گره‌ها و مشکلاتی که در فهم روایات به وجود می‌آمد راهگشا بود. استفاده از این شرح‌ها باعث شد تا روایات بسیار پیچیده و مشکل از پیچیدگی خارج شوند.
ویژگی دیگر هم اینکه خیلی سعی داشتم لغات روایات را به سه منبع قوی لغت مانند العین، مصباح المفید در فارسی و ترجمه آذرتاش معنا و لغات مشکل را با این نوع کتاب‌های لغت حل کردم. گاهی در دوره های زمانی معنای الفاظ به معنای دیگر انتقال یافته که تلاش کردم معنا ترجمه یک معنای عام را شامل شود که با معنای قدیم و جدید آن بی‌ارتباط نباشد.
یک ویژگی دیگر این است که ادبیات را مطابق با فرهنگ دکتر معین نوشتم مثلاً ترجمه «الذین» را با «اولئک» تفکیک کردم چون در فارسی آنان برای اشخاص و آن‌ها برای اشیاء به کار می‌رود.
مساله مهم دیگر که خیلی به من کمک کرد و این نکته را خودم متوجه شدم ارتباط مترجم با جامعه است. یک مترجم حتماً باید 20 یا 30 سالی جامعه را خوب دیده و شناخته باشد تا این شناخت در ارتباط بهتر ترجمه با جامعه تأثیرگذار باشد.
قبل از شروع ترجمه این فرمایش حضرت رضا علیه‌السلام که «فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا» را در ذهن داشتم. امام می‌فرمایند سخنان ما باید به روت زیبا به مردم انتقال داده شود چون همه مردم موجود و قبلی‌ها و بعدی‌ها زیباپسند هستند. روایت با ترجمه زیبا می‌توان با مردم ارتباط برقرار کند.
دبیرخانه: همان‌طور که در ترجمه نهج‌البلاغه شما هم دیده می‌شود در برخی موارد نیاز است که شرح کوتاهی ارائه شود چون در غیر این صورت از ترجمه الفاظ معنایی به دست نمی‌آید.
استاد انصاریان: خود سید رضی هم این کار را انجام داده و من هم در ترجمه کافی روایاتی که برای مردم، جوان‌ها و دانشگاهی‌ها ایجاد شبهه یا ابهام می‌کند را در دو یا سه جمله توضیح داده‌ام.
دبیرخانه: کارهای تخریج و منبع‌شناسی انجام داده‌اید یا اصلاً به این موضوع ورود نکرده‌اید؟
استاد انصاریان: با توجه به تعداد فراوان احادیث اصول کافی که حدود 4000 روایت است و وقت‌گیر بودن این کار، وارد این مباحث نشدم.
دبیرخانه: متن اصلی برای ترجمه کدام نسخه است؟
استاد انصاریان: متن عربی دارالکتب الاسلامیه مرحوم آخوندی و اگر در این متن مشکلی بود به متن دارالحدیث مراجعه می‌کردم و اگر تفاوتی در نصف خط یا در یک کلمه بود معنای جامع از دو نسخه را انتخاب می‌کردم.
دبیرخانه: علاوه بر مراحلی مانند مراجعه به ترجمه، شرح، لغت‌نامه و ویراستاری مراحل دیگری مانند مراجعه خاصی در این بین صورت گرفته است؟
استاد انصاریان: گاهی روایتی که خیلی مشکل داشت به‌صورت تلفنی یا حضوری با یک عالم یا متخصص بحث می کردم و مشکل روایت را رفع می‌کردم. گاهی لفظ هیچ کمکی نمی‌کند و روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام به‌شدت تلگرافی صادر شده و فهم عمق معنا نیاز به بررسی دارد.
دبیرخانه: آیا در انجام این کار از دیگران هم کمک گرفته‌اید یا همه ترجمه را به‌صورت فردی انجام داده‌اید؟
استاد انصاریان: این کار را تک و تنها انجام دادم؛ در بقیه ترجمه‌ها و تألیفات هم تنها بودم؛ یعنی فقط خدا با من بوده است.
دبیرخانه: برای کتاب‌های مهم اهل سنت مانند بخاری با همه مشکلاتی که دارد شرح‌های گوناگونی نوشته شده است اما منابع مهم حدیثی شیعه کمتر شرح شده‌اند آیا می‌توان امیدوار بود که برای کافی هم شرحی جدید نوشته شود؟
استاد انصاریان: به نظر من مرآۀ العقول شاه‌کار علامه مجلسی است که در 70 جلد تألیف شده و انسان متوجه می‌شود که علامه در 11 یا 12 رشته از تخصص بالایی برخوردار بوده است. البته حدود 70 درصد از مرآۀ العقول فلسفی است که اگر این مقدار را هم از معارف خالص دین استفاده می‌کرد، یقیناً علمی‌تر از الآن می‌شد. به نظرم اگر شرح ملا صالح مازندرانی به‌صورت تخصصی ترجمه شود بهتر و جامع‌تر از این است که بنشینیم و برای این 4000 روایت را شرح بنویسیم.
دبیرخانه: شما برای ترجمه روضه کافی هم تصمیمی گرفته‌اید؟
استاد انصاریان: من هنوز تصمیمی برای ترجمه روضه نگرفته‌ام. روضه خیلی کتاب مهمی است که به خاطر اهمیت اصول و فروع مورد غفلت و فراموشی قرار گرفته است. من به کسانی که تبلیغ می‌روند سفارش کرده‌ام که از روضه استفاده کنند و برای یک سال مطلب خواهند داشت.
دبیرخانه: معمولاً در ترجمه‌ها در یک صفحه متن عربی و در صفحه مقابل متن فارسی قرار دارد؛ آیا شما هم از این روش استفاده کرده‌اید؟
استاد انصاریان: نه برای اینکه خواننده اشتباه نکند و به‌راحتی متن را با ترجمه تطبیق دهد، ترجمه هر روایت را زیر همان متن عربی آورده‌ام. در روایات طولانی هم متن را با عنوان تقطیع کرده و ترجمه را ذیل آن نوشته‌ام.
دبیرخانه: آیا شما روایات را هم عنوان دهی کرده‌اید؟
استاد انصاریان: بله برای هر روایت از متن خود روایت استفاده کرده و عنوانی را بیرون مشخص کرده‌ام.
دبیرخانه: لطفاً درباره مشکلات و سختی‌هایی مثل در دسترس نبودن منابع و یا موانع دیگر که در مدت انجام این کار پرمشقت و پرحجم، برای شما پیش‌آمده توضیح بفرمایید.
استاد انصاریان: هیچ‌وقت بدون منبع نماندم؛ چون این مدت بیشتر مصادف با ایام منبرهای محرم و صفر در مراکز استان‌ها مانند شیراز و اصفهان و خوی و مشهد بود که دسترسی خیلی خوبی به منابع و کتابخانه‌ها داشتم. درباره روایات صعب مستصعب هم زمانی که نمی‌توانستم از منابع علمی استفاده کنم و مشکل را برطرف کنم درنهایت به فکر توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌افتادم و یک‌مرتبه راه‌حل آن مشکل را پیدا می‌کردم.
دبیرخانه: اگر برای فعالان حدیثی و دوستداران کلام اهل‌بیت علیهم‌السلام توصیه یا اگر پیشنهاد انجام کاری را دارید، لطفاً توضیح بفرمایید.
استاد انصاریان: یک سفارش مهم من این است که همه گویندگان و حوزوی‌ها و مدرّسان یک‌بار و لو به‌صورت مختصر و گذرا این 11 جلد کتاب‌های مرحوم فلسفی را ببینند و متوجه باشند که ایشان در انتقال روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام به جامعه چه خدمت عظیمی کرده و چه زحمتی را متحمل شده‌اند. فقط با تکیه به «فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا» مترجم نباشند بلکه مبیّن روایات باشند.
دبیرخانه: پیشنهاد حضرت‌عالی در زمینه کارهای تخصصی و پژوهشی درباره حدیث اهل‌بیت علیهم‌السلام چیست؟
استاد انصاریان: به نظر من اگر بشود همه روایات کاربردی خانواده، اخلاق، کسب، معاشرت و ... را به‌صورت جزوه زیبا حتی با عکس و داستان چاپ کنند و در سطح کشور منتشر کنند خیلی خوب است. البته اگر مراکز آموزشی این جزوه‌ها را به‌عنوان مطالعه آزاد به دانش آموزان و دانشجویان بدهند و خلاصه آن را دریافت کنند خیلی خوب است به‌خصوص اگر این کار درباره نهج‌البلاغه انجام بشود خیلی خوب است.
دبیرخانه: فرمودید در ترجمه اصول کافی ملاحظه فهم مخاطب امروزی را داشته‌اید؛ فهم مخاطب چه مقدار در شکل ترجمه الفاظ تأثیر داشته است؟ به عبارت دیگر جایی به نظرتان رسید که شاید نشر و ترجمه یک حدیث در این زمان اصلاً جایگاهی نداشته باشد و به اقتضای زمان معصوم بوده است؟
استاد انصاریان: ما درباره روایات خبر نداریم؛ شاید فردا جایگاه پیدا کند. البته من طوری روایات را ترجمه کردم که خواننده تصور نکند این روایت به درد امروز نمی‌خورد و متعلق به دوران گذشته است.
دبیرخانه: در مورد بعضی از روایات که علامه حلی رحمۀ الله علیه حکم به ضعف آن‌ها کرده چه برخوردی کرده‌اید؟ آیا آن‌ها را حذف کردید؟
استاد انصاریان: هیچ روایتی از اصول کافی را حذف نکردم اما درباره روایتی که با قرآن و روایات دیگر تطبیق نمی‌کرد، نوشتم این خبر ضعیف است و قابل‌اعتماد نیست.
دبیرخانه: در این مدت که مشغول کار ترجمه اصول کافی بودید آیا اتفاق خاصی افتاده که برای شما جالب باشد؟
استاد انصاریان: عرض کنم که یک اتفاق خیلی مهمی افتاد که باید این مطلب را با یک مقدمه عرض کنم. قرآن مجید فی‌الجمله خواب را قبول می‌کند، نه بالجمله. یک تعداد خواب‌ها است که مصداق رؤیای صادقه هستند و در قرآن هم حدود 6 تا از این رؤیاها نقل شده مثل خواب حضرت یوسف، خواب فرمانروای مصر، خواب پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در مساله بازگشت به مکه و خواب حضرت ابراهیم. در مدتی که مشغول ترجمه اصول کافی بودم که خستگی خیلی به من رو کرد؛ مثل کسی که مایه‌های اعصابش تمام شده و دیگر نمی‌تواند کار کند. یک شب که در مسافرت هم بودم، خوابی دیدم و دقیقه ساعت سه نیمه‌شب بیدار شدم و خواب را به همسرم گفتم که اگر من یک‌وقت فراموش کردم در ذهن او باشد. در عالم خواب دیدم که من از دنیا رفتم؛ یعنی متوجه مردن خودم بودم؛ قبری را کنار جنازه من کندند که حدود سه برابر قبرهای معمولی پهنا داشت و یک مقدار طولانی‌تر هم بود. سطح و دیواره آن مسطح بود و کف آن‌هم مثل‌اینکه خاک غربال کرده بودند. جنازه من را توی قبر گذاشتند و شروع به چیدن لحد کردند. بااینکه می‌دانم از مرگ و قبر و غسل می‌ترسم اما احساس کردم که اصلاً نمی‌ترسم. در قبر بسته شد، من به انتظار بودم که دو ملک بیایند و از من سؤال بپرسند اما کسی نیامد. بااینکه قبر را کامل پوشانده بودند اما داخل قبر تاریک نشده بود.
به خودم گفتم که تو همیشه مشغول نوشتن و مطالعه بودی؛ بلند شو و یک متن عاشقانه مفصل برای حضرت اباعبدالله بنویس. نشستم و به‌اندازه دو برابر برگه کاغذ، با انگشتم روی خاک نرم یک متن بسیار عاشقانه برای حضرت نوشتم اما چیزی از این نوشته یادم نماند. نوشته که تمام شد، یک نفر آمد و گفت: شما باید دوباره به دنیا برگردی و دستور این است که شما را برگردانم. وقتی داشتند من را برمی‌گرداندند از خواب بیدار شدم. چیزی از معنای این خواب نفهمیدم. صبح به پسرم زنگ زدم و سراغ یک معبّر معتبر را گرفتم. گفت یک نفر هست که مراجعات ندارد اما تلاش می‌کند با ایشان ارتباط بگیرم. چند ساعت بعد تماس گرفت و گفت که این بنده خدا اصلاً شما را ندیده اما گفت به پدرت سلام برسان و بگو که یا یک کار نوشتاری نیمه‌تمام برای اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد که باید تمامش کند و یا یک ساختمان نیمه‌کاره برای اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد که باید آن‌ها را تمام کند. در آن زمان غیر از ترجمه اصول کافی کاری نداشتم. البته کار ساختمانی موسسه دارالعرفان هم به خاطر بی‌پولی رها شده بود که من از تعبیر خواب بیشتر به این دو کار متوجه شدم. مبلغ قابل توجهی رسید و مشکل دارالعرفان حل شد و من هم خستگی و کسالتم برطرف شد و کار ترجمه کافی را ادامه دادم.
دبیرخانه: اگر نکته‌ای باقی مانده که فکر می‌کنید یادآوری آن لازم است، بفرمایید.
استاد انصاریان: من که خیلی با جامعه سر و کار داشتم، احساس می‌کنم که هنوز جای قرآن و روایات در جامعه خالی است و باید برای عمومی کردن معارف قرآن و احادیث تلاش کرد.
دبیرخانه: از حضرت‌عالی به خاطر قبول زحمت و اینکه وقتتان را در اختیار ما گذاشتید تقدیر و تشکر داریم.
استاد انصاریان: من هم از شما و تلاش‌هایتان در مسیر اهل‌بیت علیهم‌السلام تشکر می‌کنم.
منبع : پایگاه عرفان
