خداوند، پیامبرانی را در کودکی به مقام نبوّت مفتخر ساخته بود که از این جمله می توان به حضرت عیسی بن مریم(ع) و حضرت یحیی بن زکریا(ع) اشاره کرد.
امامت، به معنای پیشوایی، پیشروی و رهبری در جامعه است. امام(ع) نیز، به معنای پیشوا، پیشرو، مقتدا، قیم، مصلح، الگو و راه اصلی و راهنما تعبیر می شود.
ریشه این واژه «امم» و به معنای، قصد یا قصد با توجه خاص است و این معنا در همه مشتقات آن محفوظ است. امام(ع) کسی است که همواره، مقصود و هدف حرکت و تلاش دیگران قرار می گیرد، اگرچه، با اختلاف موارد و قصد کنندگان و جهات و اعتبارات، گوناگون می شود؛ مانند: امام جمعه و امام جماعت و امام هدایت و امام ضلالت.
برخی کامل ترین تعریف را در این باب، ریاست بالاصاله عمومی در امر، دین و دنیا در، دارالتکلیف می دانند که عموم مردم را به حفظ مصالح دین و دنیایشان ترغیب و از آنچه به حال آنان زیانبار است، منع می نماید.
متکلمان اسلامی ـ شیعه و اهل سنت ـ امام و به دنبال آن، خلیفه را درباره کسی به کار می برند که، از ناحیه پیامبر گرامی اسلام(ص) نیابت و ریاست یافته است تا امور دینی و دنیوی مردم را بر عهده بگیرد و دین و دنیای آنان را سامان داده و آباد سازد، از این رو بر مردم است تا از دستورات ایشان پیروی نمایند.
شیعه، بر این باور است که پیامبران(ع)، چون از جهت عمر و امکانات محدود بوده اند، برای محقق ساختن اهداف خود به امر الهی، جانشین خود را به مردم معرفی و مردم را به اطاعت از ایشان، سفـارش می نمودند. بر این اساس اگر پیامبر(ع) خلیفه و امام معرفی نکند، رسالتش را به انجام نرسانیده است.
وی با اشاره به این مسئله که خداوند در این باره در قرآن کریم می فرماید: «انَّما انتَ مُنذِرٌ ولِکُلّ قَومٍ هاد»؛ یعنی؛ همانا تو انذار دهنده‌ای و برای هر قومی هدایت‌گری است، افزود: روایات تفسیری این آیه نیز این حقیقت را تأیید می نماید که، امامی زنده تا روز قیامت، میان انسان‌ها حضور خواهد داشت و همچنین براساس روایاتی درباره سوره قدر، این سوره، دلیل روشنی است برای وجود امام(عج) در همه زمان ها.
افزون بر آیات، از روایات فراوانی نیــز استفــاده می شود که زمین، هیچ گاه از حجـت الـهی خالی نخواهد بود و هرگاه از حجت الهی تهی باشد، اهلش را فرو خواهد بُرد، به گونه ای که، حتی اگر دو نفر بر روی زمین باقی باشند، یکی از آنها، قطعاً، حجت و امام خواهد بود.
پیروان مکتب اهل بیت(ع) بر این عقیده اند که نامهای پیشوایان آنان، در کلام آخرین سفیر الهی(ص) به روشنی انعکاس یافته است و آخرین آنها، همانا منجی موعود، حضرت مهدی(عج) است که جهان را سرشار از عدالت خواهند کرد، آنگونه که آکنده از ستم و بیداد شده است.
از این رو سال‌ها پیش از آن که نهم ربیع‌الاول سال ۲۶۰ ه.ق فرا برسد و آخرین امام(ع) از این سلسله مبارک، پا به عرصه امامت بگذارند، پیشوایان معصوم(ع) و به ویژه واپسین فرستاده خداوند، پیامبر خاتم(ص)، امامت آخرین حجّت الهی، یعنی، حضرت مهدی(عج) را نوید داده بودند.
رسول اکرم(ص) در این باب فرمودند:«الْأَئِمَّه بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ فَهُمْ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیائِی وَ أَوْلِیائِی وَحُجَجُ اللَّهِ عَلَی أُمَّتِی بَعْدِی الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْکِرُ لَهُمْ کَافِرٌ»، یعنی؛ پیشوایان پس از من، دوازده نفر هستند؛ نخستین ایشان، علی بن ابی طالب(ع)، و آخرین آنها قائم(عج) است. این ها جانشینان و اوصیاء و اولیای من و حجت‌های خداوند پس از من، بر امت هستند؛ اقرارکننده به آنها مؤمن، و انکارکننده ایشان، کافر است.
با شهادت یازدهمین پیشوای شیعیان در هشتم ربیع الاول سال۲۶۰ ه.ق، در حالی که بیش از پنج بهار از عمر مبارک آخرین ذخیره الهــی سپــری نشده بود، فصــل بهره مندی مستقیم انسان‌ها، از امام ظاهر(ع) به پایان رسید و در پی آن، دورانی بسیار مهّم در زندگی پیروان اهل بیت(ع) پیش آمد شد. این دوران، همزمان با دو رخداد مهم آغاز شد: یکی، رسیدن آخرین حجّت الهی(عج) به مقام امامت و دیگری اینکه؛ قرار گرفتن آن حضرت(عج)، در پرده پنهان زیستن.
وی با اشاره به این نکته که اگر امام خردسال(عج)، از دانش و سطح تفکر عالی برخوردار نبود، قطعاً خلفای معاصر، خیلی خوب می توانستند جنجال به پا نمایند و داستان سرایی نمایند، افزود: سکوت آنها و سکوت تاریخ، گواه این مطلب است که امامت در سنین کــم، پدیده‌ای حقیقی در کل نظام آفرینش است و این مسئله، یک امر ساختگی، نیست.
البته پیش از آن کــــه در مسیر هدایت جــامعه، نوبت بــه پیشوایی جانشینان آخرین فرستاده الهی برسد، خداوند، پیامبرانی را در کودکی به مقام نبوّت مفتخر ساخته بود که از این جمله می توان به حضرت عیسی بن مریم(ع) و حضرت یحیی بن زکریا(ع) اشاره داشت.
روایات و شواهد تاریخی فراوانی وجود دارند که، گویای این مطلب است که، پیش از حضرت مهدی(عج)، در میـان امامــان دوازده گــانه، نخستین پیشوایی که در سنین کودکی به مقام امامت رسیده اند، حضرت جواد الائمه علیه السلام بوده است. ایشان که نهمین پیشـوای شیعیــان و یگــانه فــرزند حضرت رضــا علیه السلام بودند، در روز دهم رجب ســال ۱۹۵ ه.ق در مدینه چشم بــه جهــان گـشودند و در هفت سالــگی، بـه مقــام امامت رسیدند.
معمّر بن خلاّد می گوید: از امام رضا(ع) شنیدم مطلبی درباره امر امامت بیان کردند و سپس فرمودند: «ما خاندانی هستیم که خردسال هایمان مو به مو، از بزرگسال هایمان، ارث برده اند.»، این روایت، به روشنی بیانگر این مسئله است که مقام امامت، به کمی و یا زیادی سن ارتباطی ندارد.
ابوبصیر می گوید: خدمت امام صادق(ع) رسیدم، در حالی که کودکی نابالغ عصاکش من بود، حضرت(ع) به من فرمودند: چگونه خواهید بود زمانی که حجت ما(عج) بر شما، هم سال این کودک باشد؟ و یا صفوان بن یحیی روایت می نماید که: به امام رضا (ع) گفتم: پیش از آنکه خدا، ابوجعفر(ع) را به شما ببخشد، درباره جانشینتان از شما می پرسیدیم و شما می فرمودید:
«خدا به من پسری عنایت می کند.» اکنون او را به شما عنایت کرد و چشم ما را روشن نمود. اگر خدای ناخواسته برای شما پیش آمدی پدید آید، به چه کسی گرایش پیدا نماییم؛ حضرت رضا(ع) با دست به ابو جعفر، یعنی، حضرت جواد(ع) که در برابرایشان ایستاده بودند، اشاره فرمودند. عرض کردم: «قربانت شوم! این پسر، سه ساله است.» فرمودند: «چه مانعی دارد؟ عیسی بن مریم(ع) سه ساله بود که، به حجّت قیام کرد».
اگر چه برخی افراد، در برابر این اراده الهی از خود واکنش‌های نامناسبی نشان دادند، اما کم نبودند انسان های وارسته ای که برابر این خواسته خداوند، تواضع و فروتنی داشتند از جمله ایشان، علی بن جعفر بن محّمد، عموی امام رضا(ع) بودند که با توجه به کهولت سن، در برابر امام جواد(ع)، در نهایت تواضع و فروتنی، بر پیروی از ایشان تأکید کردند.
از آن جا که شرایط امامت حضرت مهدی(عج) متفاوت بود، تردیدهایی را در ذهن شیعه پدید آورد و کار امام حسن عسکری(ع) را مشکل ساخت. حضرت حجت(عج)، نه فقط در سن کمتر از دیگر امامان(ع) به امامت رسیده بودند، بلکه ولادتشان نیز، به خاطر مصالحی، پنهانی شد و تا زمان امامت، جز اندکی، جمال دل آرای ایشان را رؤیت نکردند.
البته حافظه شیعه، آموزه‌های پیشوایان معصوم پیشین(ع) را که با اقداماتی مناسب، برای این امر زمینه ســازی کــرده بودند را هرگـز فراموش نکرده بود، افزون بر پیامبران(ع) و پیشوایان معصوم(ع) که همگی بــه تأییــد الهـی، دارای ویژگی‌های خــاصی هستند، بیــن انسان‌هــای معمولی نیز کســانی یـافت می شوند که، دارای نبوغ خاصی باشند و آنهـا را از دیگران متمــایز نماید.
یکی از پژوهشگران معاصر، پس از بیان آیات و روایات، کودکان نابغه ای را مؤید رخداد فوق یاد کرده است، وی افرادی چون ابــوعلی سینا، فــاضل هندی، توماس یونگ را نمونه ای محدود از این دست نوابغ و اتفاقات برشمرده است.
برآیند سخن آنکه، مقام امامت، مانند مقام نبوّت، موهبتی الهی است که از سوی خدای متعال به بندگان برگزیده و شایسته خود اعطاء می شود و در این مسئله، سن و سال، دخالتی نخواهد داشت، از این رو امر پیشوایی در کودکی، نه فقط امری بعید نخواهد بود، بلکه، در طول تاریخ، میان پیامبران الهی(ع) نیز سابقه ای دیرینه دارد.
کسانی که برای خرده گیری بر پیروان مکتب اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، این مطلب را دستاویز خود قــرار داده اند، در بیـان پیامبری برخی پیامبران(ع) و نبوغ برخی بزرگان دین و دانش، هیچ تردیدی به خود راه نداده‌اند که این مسئله بسیارجای تأمل و توجه دارد.
مصاحبه : حجت الاسلام خدامراد سلیمیان
