استاد انصاریان پاسخ می‌دهد؛ چرا خداوند انسان‌ها را در بوته آزمایش و امتحان قرار می‌دهد؟

دارالعرفان/ با دقت در جهان هستی و بررسی جوانب خلقت آفرینش، به این نتیجه خواهیم رسید که چون هدف از خلقتِ جهان، تکامل و پرورش استعدادها است، بنابراین امتحان الهی هم شامل تمامی بندگان خداوند رحمان می‌شود.

به گزارش روابط عمومی و اموربین الملل مؤسسه علمی فرهنگی دارالعرفان، استاد حسین انصاریان در کتاب ارزشمند «گوهر شکیبایی» درخصوص فلسفه ابتلاء به امتحانات الهی آورده است: طبیعت و ماهیّت انسان و دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، همراه با سختی‌ها و مشقّات است. زیرا خداوند خلقت انسان را با زحمت و سختی قرار داده است؛ «لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنْسانَ فی کبَدٍ»، همانا ما انسان را در رنج و زحمت آفریدیم[1].

مفسّر برجسته قرآن کریم با اشاره به خطبه 226 نهج‌البلاغه می‌افزاید: همان‌گونه که امیرمؤمنان علی(ع) دنیا را سرایی آکنده از سختی‌ها و محصور به بلاها می‌داند؛ «دَارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفُوفَةٌ وَبِالْغَدْرِ مَعْرُوفَةٌ لا تَدُومُ أَحْوَالُهَا وَلا یسْلَمُ نُزَّالُهَا»[2]، دنیا خانه‌ای پیچیده به بلا و معروف به خیانت است. احوالش پایدار نمی‌ماند و اهلش جان سالم به در نبرند.

استاد اخلاق، تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه ادامه داد: با دقت در جهان هستی و بررسی جوانب خلقت آفرینش، به این نتیجه خواهیم رسید که چون هدف از خلقتِ جهان، تکامل و پرورش استعدادها است، بنابراین امتحان الهی هم شامل تمامی بندگان خداوند رحمان می‌شود. بر این‌ اساس فرقی میان هیچ‌یک از انسان‌ها نمی‌باشد و همه مورد آزمایش خداوند قرار می‌گیرند. از عموم مردمان تا پیامبران و امامان و اولیای الهی، هریک به‌گونه‌ای مورد امتحان و آزمایش الهی واقع می‌شوند. ممکن است نوع آزمایش‌ها متفاوت باشد، به‌گونه‌ای که نسبت به بعضی سخت و یا برخی آسان، بعضی با نعمت، عده‌ای با مصیبت، برخی نیز در ارتکاب گناه و معصیت و یا به‌گونه‌های متفاوت دیگر باشد. اما به‌طور قطع آزمایش الهی حتمی است و شامل تمامی افراد می‌شود.

ایشان بیان کرد: امیرمؤمنان علی(ع) اصل آزمایش الهی در دنیا را از مسلّمات امر خداوند می‌داند و می‌فرمایند؛ «ایهَا النَّاسُ، إنَّ اللهَ قَدْ اعاذَکمْ مِنْ انْ یجُورَ عَلیکمْ وَلَمْ یعِذْکمْ مِنْ انْ یبْتَلِیکم وَ قَدْ قالَ جَلَّ مِنْ قائِلٍ: (إنَّ فِی ذَ لِك لَأَیتٍ وَ إِن کنَّا لَمُبْتَلِینَ)»[3]؛ ای مردم! خدا شما را پناه داده از این‌که بر شما ستم روا دارد، ولی به شما این تأمین را نداده ‌است که در معرض آزمایش قرارتان ندهد، آن بزرگ‌ترین گوینده در قرآن فرمود: «در این برنامه نشانه‌هایی است و ما آزمایش کننده‌ایم». آری، امتحان الهی از برنامه‌های حتمی است که هیچ تفاوت و گذشتی برای هیچ انسانی وجود ندارد، همان‌گونه که پیامبران و نیز اولیای خدا(ع) با درجات معنوی والای خود آزمایش شده‌اند. حتی شیطان هم در اطاعت از حق آزموده شد.

استاد انصاریان اظهارداشتند: شخصی به امیرمؤمنان علی(ع) عرض کرد آیا امکان دارد خداوند ما را امتحان نکند؟! حضرت در جواب فرمودند: «لایقُولَنَّ احَدُکمْ: اللَّهُمَّ إِنّی اعُوذُ بِك مِنَ الفِتْنَةِ؛ لِانَّه لَیسَ احَدٌ الَّا وَ هُو مُشْتَمِلٌ عَلی فِتْنَةٍ وَلکنْ مَنِ اسْتَعاذَ فَلْیسْتَعِذْ مِنْ مُضِلَّاتِ الْفِتَنِ»[4]، کسی از شما نگوید: «الهی! از امتحان به تو پناه می‌برم». چرا که کسی نیست؛ مگر این‌که مشمول امتحان است. اما اگر کسی خواست از خدا پناه جوید، باید از فتنه‌های گمراه ‌کننده پناه جوید. هدف و مقصود حضرت این است که از خدا نخواهید شما را امتحان نکند؛ چرا که امتحان، یقینی و همگانی است، بلکه از او سرافرازی و موفقیت در امتحان را طلب کنید.

مفسّر و مترجم قرآن کریم بیان داشت: در جای‌جای کلام نورانی قرآن کریم به سنت امتحان و ابتلاء اشاره شده است. این کلام خداوند حکیم است که در قرآن می‌فرمایند: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ»[5]، آیا مردم گمان کرده‌اند همین‌که بگویند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و آنان [به وسیله جان، مال، اولاد و حوادث] مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟ و نیز فرمودند؛ «وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَی‌ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ، الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِله وَإِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ، أُولئِك عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِك هُمُ الْمُهْتَدُونَ»[6]، و بی‌تردید شما را به چیزی اندک از ترس و گرسنگی و کاهش بخشی از اموال و کسان و محصولات [نباتی یا ثمرات باغ زندگی از زن و فرزند] آزمایش می‌کنیم و صبرکنندگان را بشارت ده. همان کسانی که چون بلا و آسیبی به آنان رسد، گویند: ما مملوک خداییم و یقیناً به سوی او بازمی‌گردیم. آنانند که درودها و رحمتی از سوی پروردگارشان بر آنان است و آنانند که هدایت یافته‌اند.

ایشان با اشاره به آیه دیگری از قرآن کریم، ادامه می‌دهد: خداوند سبحان می‌فرمایند؛ «کلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوکم بِالشَّرّ وَالْخَیرِ فِتْنَةً وَإِلَینَا تُرْجَعُونَ»[7]، هرکسی چشنده مرگ است و ما شما را [چنان‌که سزاوار است] به نوعی خیر و شر [که تهی‌دستی، ثروت، سلامت، بیماری، امنیت و بلا است] آزمایش می‌کنیم و به سوی ما بازگردانده می‌شوید و یا «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»[8]، مسلماً ما آن‌چه را [از درخت، نبات، حیوان، دریا و دیگر آثار] روی زمین است، زینت زمین قرار دادیم؛ تا آنان را آزمایش کنیم، که کدامشان از جهت عمل نیکوترند.

استاد انصاریان، مال و فرزند را دو عامل مهم امتحان و ابتلائات الهی برشمرد و افزود: حق‌تعالی می‌فرمایند؛ «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَآ أَمْوَالُکمْ وَأَوْلدُکمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»[9]، و بدانید که اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شماست و خداست که پاداشی بزرگ نزد اوست. اما برخی مردمان از این آزمایش‌ها و ابتلائات پروردگار عالم غافل هستند. از این‌رو آن‌گاه که سختی می‌بینند، از مسیر عبودیت و بندگی خداوند متعال جا مانده و حقیقت نورانی و علت آفرینش خویشتن را فراموش می‌کنند. خداوند در این زمینه می‌فرمایند: «فَإِذَا مَسَّ الْإِنسنَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنهُ نِعْمَةً مّنَّا قَالَ إِنَّمَآ أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَةٌ وَلکنَّ أَکثَرَهُمْ لَایعْلَمُونَ»[10]، پس چون انسان را آسیبی رسد، ما را [برای برطرف کردنش] بخواند، سپس هنگامی که [برای برطرف شدن آسیب] از سوی خود نعمتی به او می‌دهیم، می‌گوید: فقط آن را بر پایه دانش و کاردانی خود یافته‌ام! [چنین نیست که می‌پندارد] بلکه آن نعمت آزمایشی است [که آیا به‌خاطر آن سپاس‌گزاری می‌کند، یا به طغیان برمی‌خیزد؟] ولی بیشتر آنان [به این واقعیت] معرفت و آگاهی ندارند.

ایشان با اشاره به آیه 16 سوره مبارکه فجر گفت: خداوند سبحان می‌فرمایند؛ «وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبّی أَهانَنِ»[11]، و اما چون او را بیازماید، پس روزی‌اش را بر او تنگ گیرد، گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون کرد، و همچنین «وَلِیبْتَلِی اللهُ مَا فِی صُدُورِکمْ وَلِیمَحَّصَ مَا فِی قُلُوبِکمْ وَاللهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»[12]، و [محقق‌شدن این برنامه‌ها] به سبب این است که خدا آن‌چه را [از نیت‌ها] در سینه‌های شماست، [در مقام عمل] بیازماید و آن‌چه را [از عیوب و آلودگی‌ها] در دل‌های شماست، خالص و پاک گرداند و خدا به آن‌چه در سینه‌هاست، داناست.

استاد اخلاق حوزه‌های علمیه ادامه داد: قرآن‌ کریم در سوره بقره برای حضرت ابراهیم(ع) جایگاه فوق‌العاده‌ای قائل شده است. این مرد الهی که دوّمین پیامبر اولوالعزم می‌باشد، بر اثر سربلند بیرون آمدن از امتحانات دشواری که خداوند برای او در نظر گرفته بود، ویژگی‌های منحصر به فردی یافت که قرآن درباره آنها به تفصیل سخن می‌گوید؛ «وَإِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُك لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرِّیتِی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»[13]، و [یاد کنید] هنگامی که ابراهیم را پروردگارش به اموری [دشوار و سخت] آزمایش کرد، پس او همه را به‌طور کامل به انجام رسانید، پروردگارش [به‌خاطر شایستگی و لیاقت او] فرمود: من تو را برای همه مردم پیشوا و امام قرار دادم. ابراهیم(ع) گفت: و از دودمانم [نیز پیشوایانی برگزین]. [پروردگار] فرمود: پیمان من [که امامت و پیشوایی است] به ستم‌کاران نمی‌رسد.

ایشان بیان داشت: چنان‌که ملاحظه می‌شود آیات امتحان، بلا را به کلیه امور مربوط به انسان تعمیم می‌دهد؛ چه آنهایی که به وجود و اعضای وجودی او مربوط می‌شود، مانند گوش، چشم، زندگی و چه آنهایی که از حیطه وجود او خارج است؛ اما به‌نحوی با او ارتباط دارد، مانند فرزند، همسر، خانواده، دوست، مال، مقام و هرآن‌چه به نوعی از آن بهره‌مند می‌شود. نقطه مقابل این امور، مانند مرگ و دیگر مصیبت‌هایی که به انسان می‌رسد. خلاصه آن‌که این آیات هر جزئی از اجزای عالم و هر حالتی از حالات انسان را که با او ارتباط پیدا می‌کند، وسیله امتحان و آزمایش خداوند از انسان برمی‌شمارد[14]. چراکه براساس آیات قرآن مجید، انسان در همه مراحل زندگی مورد آزمایش‌های گوناگون قرار می‌گیرد.

____________________________

پی نوشت:

[1]. بلد(90): 4. 

[2]. نهج‌البلاغه: خطبه 226.

[3]. مؤمنون(23): 30؛ نهج‌البلاغه: خطبه 103.

[4]. نهج‌البلاغه: حکمت 93. 

[5]. عنکبوت(29): 2.

[6]. بقره(2): 155- 157.

[7]. انبیاء(21): 35.

[8]. کهف(18): 7.

[9]. انفال(8): 28.

[10]. زمر(39): 49.

[11]. فجر(89): 16.

[12]. آل‌عمران(3): 154.

[13]. بقره(2): 124.

[14]. المیزان 4/ 31- 36، کلام فی الإمتحان و حقیقته.