همپايى قرآن و عترت حاوى اين نكته است كه تفسير قرآن را بايد از عترت جست. همين موضوع ضرورت آشنايى بيشتر با سخنان اهل بيت را آشكار مى سازد و صحيفه سجاديه، خود ترجمان قرآن است. آشنايى بهتر با اين كتاب آسمانى از نظر سند، شرحهاى آن، زمان، معارف مندرج درآن، ساختار و سرانجام كتابهاى ديگرى كه در حكم جلدهاى بعدى آن هستند، از اهداف اين نوشته است و اميدوار است به اين پرسش ها پاسخ دهد كه صحيفه سجاديه چگونه كتابى است و امام سجاد(ع) چرا معارف بلند الهى را در قالب نيايش بيان كرده است و سرانجام راهبرد نيايش در اين زبور آل محمد (ص) چيست؟ مقاله «توصيفى» است و به روش كتابخانه اى تهيه و تدوين گرديده است و اشاره به عناوين معارف بلندى را كه در صحيفه موجود است، مى توان از نكته هاى محورى تحقيق بر شمرد، از جمله: ژرفاى توحيد، نبوت، امامت، تمسك به قرآن مجيد.
مقدمه:
فرهنگ غنى و بى پايان دين جاويد و جهانى اسلام، توانايى اشباع و ارضاى نيازهاى فكرى همه انديشمندان تا فرجام دنيا را دارد. امام زين العابدين(ع)، از آيات قرآن مجيد با عنوان گنجينه هاى اسرار الهى ياد مى كند:
آياتُ القُرآنِ خَزائِنٌ فَكُلَّما فُتِحَت خَزائِنَهُ يَنبَغى لَكَ اَن تَنظُر مَا فِيهَا.
آيات قرآنى گنجينه هايى است كه هر گاه گشوده مى شود شايسته است كه در آنها دقت كنى.
رسول خدا(ص) كليدهاى رمز اين گنجينه هاى بى پايان را به «عترت» سپرده و در حديث قطعى و متواتر «ثقلين» قرآن و عترت را همتايانى ناميده كه هرگز از يكديگر جدا نمى شوند تا در روز رستاخيز كنار حوض كوثر به پيامبر بپيوندند. همتايى قرآن و عترت، موضوعى ظاهرى و شعارى نيست، بلكه حقيقتى است كه از زبان پيامبر خدا بيان شده و هيچ فرد ديگرى شايستگى همتايى قرآنندارد، چنان كه هيچ پديده ديگرى جز قرآن، شايسته همتايى عترت نيست. به تعبير امير مؤمنان(ع):
نَحْنُ اَهْلَ البَيْتِ لا يُقاسُ بِنا اَحَدٌ؛ فَبِنا نَزَل القُرآن وَ فينا مَعْدِنُ الرِّسالَةِ. ما اهل بيتى هستيم كه هيچ كس با ما مقايسه نمى شود، قرآن در ميان ما فرود آمده و كانون رسالت نيز در ميان ماست.
همپايى قرآن و عترت نيز نكته ظريف و حقيقت ديگرى است كه در خور توجه شايان اهل نظر است و آن، اين كه پيروان عترت بايد پا به پاىِ قرآن به تفسير و تبيين و شرح و اجراى آن بپردازند و حقايق و احكام و گنجينه هاى آن را براى ديگران باز گويند. مفهوم نزول قرآن در ميان اهل بيت نيز همين است كه ديگران ـ هر اندازه از علم و عقل و نبوغ برخوردار باشند، هرگز نمى توانند مانند اهل بيت، به همه معارف قرآن دست يابند و گنجور گنجينه هاى قرآن كسى جز عترت نخواهد بود.
بهترين دليل بر مدعاى ما آثار به جاى مانده از عترت معصوم و پاك پيامبر است كه جملگى چون درّ شاهوار در ميان آثار اسلامى مى درخشد و هيچ كلام و مرامى همسنگ كلام و مرام آنان نبوده و نيست و به تعبير آية اللّه حسن زاده آملى «معجزات قولى» است؛
«معجزات قولى علوم و معارف و حقايقى است كه به تعبير حضرت امير(ع) ـ در خطبه اشباح نهج البلاغه ـ از ملائكه اهل امانت وحى، از حظائر قدس ملكوت بر مرسلين نازل شده است. سرسلسله معجزات قولى، قرآن مجيد است و معارف صادر از اهل بيت عصمت و وحى و منطق صواب و فصل خطاب چون نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و جوامع روايى، تالى آن است. و همان گونه كه امام معصوم «قران ناطق» است، سخنان آنان نيز ترجمان قرآن است و در ميان آنها «صحيفه سجاديه» حضرت سيدالساجدين(ع) از لطافت خاصى برخوردار است.
در اين دفتر آسمانى هرگونه جسم و جان عالم را سود است كه چون خداشناس شديد، هر خير و سعادت از او بطلبيد به شما عطا مى كند بلكه هر چه به شما عطا كرد، سعادت خيرخود را در آن مشاهده مى كنيد. اين دفتر، خلاصه درس مقام رضا و تسليم در مقابل فرمان سلطان حقيقت است و جهان را بر شما بهشت رضوان مى گرداند وهر رنج و آلام عالم را بر شما راحت و نعمت مى سازد و كيميايى است كه هر ناراحتى و سختى و بدبختى را راحتى و خوشبختى مى گرداند و اين عالم پر رنج و الم را بر شما بهشت برين مى كند و كار آن جهان ابد و عالم آخرت را هم در صورت علم و عمل به اين صحيفه شريفه در كمال خوبى اصلاح مى كند. با اين اميد نخست بر آستان سراسر قدس و قديس حضرت زين العابدين(ع) سر مى ساييم سپس با استمداد از روح زيباى بهترين پرستنده اش براى ورود به گلستان توحيدى صحيفه سجاديه استمداد مى طلبيم.
موقعيت استثنايى صحيفه
سوگمندانه بايد گفت وضعيت اسلام و مسلمانان در نيم قرن دوم حيات خود بسيار تأسفبار و خطرناك شد، به گونه اى كه بى محابا احكام اسلامى بازيچه دست بنى اميه قرار گرفت و جرأت و جسارت آنان به جايى رسيد كه نوه پيامبر را به شكلى فجيع به قتل رساندندكفر و الحاد خويش را بر ملا ساختند و همگان نيز نظاره گر شدند. ايمان مردم به مبانى دين سست شده بود، دستگاه جبار اموى، مسلك جبر را ترويج مى كرد و هرگونه تفسير و تبيين صحيح مسائل دينى در طول بيست سال حكومت معاويه ممنوع شده بود. از سوى ديگر فساد و فحشاى درباريان به كل جامعه سرايت كرده، همان گونه شد كه امام حسين(ع) تحليل كرده بودند:
وَ عَلَى الاِسْلامِ السَّلامُ اِذْ قَد بُليَتِ الُاَمةُ بِراعٍ مِثْلِ يَزيدَ.
هنگام خداحافظى با اسلام فرا رسيده چرا كه امت، رهبرى چون يزيد دارد؟!.
امام صادق(ع) وضع دينى، فرهنگى و اخلاقى مردم را پس از حادثه عاشورا در يك جمله چنين بيان مى كند:
اِرْتَدَّ الناسَ بَعْدَ الحُسَينِ(ع) اِلاّ ثَلاثَةٌ، اَبُوخالِدٍ الكابُلى، يَحيىَ بنُ اُم الطَّويِل، وَ جُبَيرَ بنَ مُطْعِم. ثُمَّ اِنَّ النَّاسَ لَحقوا و كَثْروا.
مردم پس از (حضرت امام) حسين(ع) از دين خارج شدند جز سه نفر؛ ابو خالد كابلى، يحيى بن ام طويل و جبير بن مطعم. سپس مردم (بازگشتند و) ملحق شدند و جمعيت مسلمانان فراوان شد. و نيز مردم آن قدر از اهل بيت(ع) فاصله گرفته بودند كه از امام سجاد(ع) نقل شده كه فرمود: «در شهر مكه و مدينه بيست نفر يافت نمى شود كه ما را دوست داشته باشند.»
درچنين وضعيتى، مسئوليت حفظ اسلام، تبيين صحيح معارف دينى و بازگرداندن مردم به سوى دين درحالى برعهده امام سجاد(ع) قرار گرفت كه حتى كمترين وسائل وامكانات تبليغى در اختيار امام نبود و به تعبير مقام معظم رهبرى ـ حضرت آية اللّه خامنه اى ـ:
اختناق در آن دوران و نامساعد بودن وضع، اجازه نمى داد كه امام سجاد(ع) با آن مردم بى پرده و صريح حرف بزند، نه فقط دستگاهها نمى گذاشتند، مردم هم نمى خواستند، اصلا آن جامعه يك جامعه نالايق و تباه شده و ضايع بود كه بايد بازسازى مى شد.»
تنها راهى كه پيش روى امام باز بود، دعا و نيايش و سخن گفتن با خدا بود و ايشان از هيمن راه به بازسازى جامعه پرداخت و معارف عالى دين را در قالب دعا منتشر ساخت و دلها و ذهن هاى تشنه را از آبشخور وحى سيراب نمود و صحيفه سجاديه ـ نه يك كتاب دعا بلكه ـ دانشگاه عميق و روحانى و فراگيرى شد كه مرزهاى اختناق و تعصب و كفر و الحاد و زور و تزوير را در نورديد و خورشيد وش بر آسمان فرهنگ و دانش برآمد و جامعه مرده را نور و گرماى معنويت و ديانت بخشيد و يخ هاى جمود و تعصب را ذوب كرد و زمينه بازگشت مردم را فراهم ساخت؛ همانطور كه در انتهاى حديث امام صادق(ع) ياد شد كه مردم كم كم روشن شدند و بازگشتند و تعداد انسان هاى فهميده و روشن بين فزونى گرفت. مرحوم محمد جواد مغنيه در اين باره مى نويسد: «صحيفه سجاديه تنها يك كتاب دعا نيست بلكه مدرسه اى است كه درس توحيد و عقيده و صبر و فداكارى و گذشت و مهربانى مى دهد و آدمى را در برابر بدى و تباهى ـ به هر شكل و رنگى كه باشد ـ به انقلاب وا مى دارد» و برخى ديگر از نويسندگان نوشته اند: «مجموعه صحيفه سجاديه ـ كه در 19 باب جمع بندى و به صورت فهرست موضوعى ارائه شده، نشان دهنده يك تشكيلات سازمانى انسان ساز است كه ظاهرش دعا و باطنش ساختن گروه هاى ويژه مقابله گر با ظلم و ستم است، حتى عنوان اول دعاها نيز پوشش است، يعنى عناوين بازگو كننده محتوا نيست؛ محتوا سازنده است و عنوان دعا و التجا... به نظر مى رسد صحيفه ـ كه امام سجاد(ع) آن را بر فرزندانش امام باقر(ع) و زيد املاء كرده و پس از آن امام باقر(ع)، امام صادق(ع) زيد و يحيى همگى خود را موظف مى ديدند آن را حفظ كنند تا به دست ديگرانخصوص زمامداران نيفتد ـ يك جزوه سازمانى و تشكيلاتى بوده كه در صورت دسترسى دشمن به آن، تلاش هاى امام سجاد(ع) و ائمه بعد(ع)، خنثى مى شده است و گرنه دعا به معناى آنچه مرتكز اذهان است (نه به معناى آنچه در صحيفه و امثال آن آمده) دليلى بر اخفاى آن وجود ندارد... پس بايد گفت صحيفه عنوان دعا داشته ولى در حقيقت كار ديگرى را انجام مى داده است.»
مطلب را از منظر ديگر مى توان چنين تحرير كرد كه نهايت تعليم و تربيت الهى و عالى ترين آرمان انبيا و عالمان ربانى، بسط توحيد و آشنا كردن مردم با مبانى توحيدى و توجه آنان به ساحت قدس ربوبى است، همان طور كه ساختار همه شرايع و مذاهب الهى و به تعبير قرآنى شاكله اصلى دين چيزى جز توحيد ناب نيست و تعاليم و تزكيه، مبارزه، جهاد، شهادت، نيايش، احكام و مقررات و قوانين و... همگى در پرتو اصل توحيد معنا پيدا مى كند:
آنچه كه انبيا براى او مبعوث شده بودند و تمام كارهاى ديگر، مقدمه اوست بسط توحيد و شناخت مردم از عالم است كه چطور است؟ ارائه عالم به آن طورى كه هست ـ نه به آن طورى كه ما ادراك مى كنيم و دنبال اين بودند كه همه تهذيب ها، تعليم ها و همه كوشش ها در اين باشد كه مردم را از اين ظلمتكده هايى كه همه عالم ظلمت است، نجات بدهند و به نور برسانند، غير حق تعالى نور نيست، همه ظلمتند...» و خدا خدا كردن امام در صحيفه در حدود چشاندن محبت او به جامعه شرك زده و طاغوت زده و آشنا ساختن آنان با صفات و اسماى حسناى الهى است كه سرچشمه اصلاح همه مفاسد و در رأس آنها حكومت فاسد طاغوتى و غير اسلامى است. اگر بر تاريكخانه دل مردم نور خدا بتابد و ايمان زينت بخش آن گردد طبيعى است كه ظلمت فساد و فحشا و ستم و ستم پذيرى و انحراف رخت بربندد و جامعه رو به صلاح و تكامل رود؛
وَ لَـكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الاْءِيمَـانَ وَ زَيَّنَهُو فِى قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُوْلَـآلـءِكَ هُمُ الرَّ شِدُونَ (حجرات: 7) و ليكن خدا ايمان را براى شما دوست داشتنى گردانيد و آن را در دلهاى شما بياراست و كفر و پليدى و سركشى را در نظرتان ناخوشايند ساخت، آنان (كه چنين اند) ره يافتگانند.
امام سجاد(ع) با زيباترين روش يعنى ارتباط صادقانه همراه با شور و احساس وصف ناشدنى نيايش جانانه با خدا به شكل زنده و عملى، عالى ترين و كامل ترين نوع تكامل را به منصه ظهور گذاشت و به مردم آموخت كه چگونه باشند، چگونه بينديشند، چگونه تصميم بگيرند و چگونه زندگى كنند و او نماينده خدا بود كه ايمان و ارتباط با خدا را در دل مردم محبوب مى ساخت و زينت بخشيد تا به رشد كافى برسند و رسم و آيين و حكومت جاهلى را كنار بگذارند وزندگى پاك و نوينى را براساس مترقى ترين قانونى كه امكان تدوين يافته ـ يعنى اسلام ـ پى ريزى كنند. در دعاى نخست صحيفه مى خوانيم:
اِبْتَدَع بِقُدرَتِهِ الخَلقَ ابتِداعا و اختَرَعَهُم عَلى مَشِيتِه اِختراعا ثُمَّ سَلَكَ بِهِمْ طَريقَ اِرادَتِهِ وَ بَعَثَهُمْ فى سَبيل مَحبَّتِهِ... او آفريدگان را به شكلى بديع (و بدون نمونه قبلى) آفريد و در واقع آنها را بر اساس مشيت خويش اختراع كرد و سپس در شاهراه اراده خود به حركت درآورد و در راه محبت خويش برانگيخت.
سند صحيفه
صحيفه كامله سجاديه از جمله كتابهايى است كه انتسابش به امام زين العابدين(ع) ثابت شده و علماى بزرگ شيعه از آن در «اجازات روايت» خويش نام برده و به افراد مورد اعتماد اجازه نقل آن را داده اند.
سند صحيفه معروف به اتفاق آرا از عالى ترين موقعيت برخوردار است و به حضرت امام باقر(ع) و برادر شهيدش ـ زيد بن على ـ منتهى مى شود و راويان آن عبارتند از:
1. سيد نجم الدين بهاء الشرف محمد بن حسن علوى حسينى.
2. ابو عبداللّه محمد بن احمد بن شهريار خزانه دار آستان مقدس امير مؤمنان(ع)
3. ابو منصور محمد بن محمد بن احمد بن عبدالعزيز عكبرى.
4. ابوالمفضل محمد بن عبداللّه بن مطلب شيبانى.
5. شريف ابوعبداللّه جعفر بن محمد (از نواده هاى امام حسن مجتبى(ع)).
6. عبداللّه بن عمر بن الخطاب الزيات.
7. على بن نعمان اعلم.
8. عمير بن متوكل؛ از پدرش
9. متوكل بن هارون.
متوكل بن هارون پس از انجام مناسك حج با يحيى بن زيد بن على(امام سجاد(ع)) ملاقات مى كند و پس از پرسش هايى، يحيى از متوكل پرسيد: آيا مطلب مكتوبى از پسر عمويم ـ امام جعفر صادق(ع) ـ همراه دارى؟ متوكل برخى از مطالب مهم از جمله مجموعه دعايى را به او نشان داد كه از امام صادق(ع) فرا گرفته بود. يحيى نسخه اى از آن دعاها را براى خود نوشت. آنگاه صحيفه اى را از صندوق بسته اى بيرون آورد، آن را بر چشم نهاد، بوسيد و گريست و گفت بيم آن دارم كه اين صحيفه به دست نااهلان بنى اميه بيفتد، اين را به عنوان امانت نزد خود نگه دار و به پسر عموهايم ـ محمد و ابراهيم فرزندان عبداللّه بن حسن بن حسن بن على(ع) ـ تحويل بده.
متوكل مى گويد: صحيفه يحيى را نزد خود نگه داشتم. طولى نكشيد كه يحيى در مبارزه با بنى اميه به شهادت رسيد. من به مدينه رفتم و به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدم و داستان يحيى و صحيفه را برايش نقل كردم. امام بر حال يحيى رقت كردو فرمود: خدا پسر عمويم را رحمت كند و با پدرانش محشور سازد. آنگاه صحيفه را طلبيد وقتى چشمش بر آن افتاد فرمود: به خدا سوگند به خط عمويم زيد و دعاى جدم على بن الحسين است. سپس به فرزندش اسماعيل دستور داد تا صحيفه اى را آورد كه شبيه صحيفه يحيى بود. امام نيز آن را بوسيد و بر چشمش نهاد و فرمود: اين خط پدرم و املاى جدم است كه در حضور من نوشته شد.
متوكل مى گويد: از امام صادق(ع) اجازه گرفتم و دو صحيفه را با يكديگر مقابله كردم، ديدم هر دو يكى است و حتى يك واو با هم تفاوت ندارند. آنگاه امام، محمد و ابراهيم پسران عبداللّه را خواست و صحيفه يحيى را به آنان تحويل داديم و امام صادق(ع) به آنها سفارش كرد كه در شرايط آن روز، صحيفه را از مدينه خارج نسازند چرا كه امكان دارد مانند يحيى به دست بنى اميه كشته شوند و صحيفه به دست نا اهلان بيفتد. سپس امام(ع) ادعيه صحيفه را بر من املا كرد و من آنها را يادداشت كردم، مجموع آن دعاها 75 باب بود كه 11 باب آن مفقود شد و من تنها 64 باب آن را حفظ كردم.
سند ديگر كه به «سند مطهرى» معروف است بدين صورت است. 1. ابوالمفضل 2. محمد بن حسن بن روزبه ـ ابوبكر مدائنى كاتب، 3. محمد بن احمد بن مسلم مطهرى 4. عمير بن متوكل بلخى از پدرش 5. متوكل بن هارون
گرچه علمايى كه صحيفه سجاديه را با دو سند بالا ذكر كرده اند، خدشه اى بر آنها وارد ندانسته اند ولى گفتنى است كه متن محكم، معارف بلند، اسلوب زيبا و بديع و آهنگ عرفانى و عالى هر يك از دعاهاى گوياى آن است كه از زبان عصمت تراويده و به عرش اعلا صعود كرده است و كسى جز معصوم را ياراى ابداع چنين دعاهايى نيست. مرحوم مغنيه براى دفع چنين دخل مقدرى گفته است: «ممكن است كسى بگويد: گرچه متن صحيفه جملگى نغز و پر مغز و حق است، ولى ممكن است در نسبت آن به امام سجاد(ع) ترديد كرد. پاسخ اين است كه آنچه در صحيفه آمده بهترين دليل است كه همگى از آن امام همام صادر شده هم از جنبه لفظى هم از جنبه محتوايى چرا كه كلمه به كلمه آن دعاها نفس هاى پاك آن امام را با خود دارد و منعكس كننده حالت با صفا و پاك آن امام معصوم است و اگر به جز آن حضرت نسبت دهيم، جاى انكار و استفهام است.»
شيخ آقا بزرگ تهرانى در اين باره نوشته است: «صحيفه سجاديه نخستين، سندش به امام زين العابدين(ع) مى رسد و از آن به «اخت القرآن، انجيل اهل بيت و زبور آل محمد(ص)» تعبير مى شود كه به «صحيفه كامله» مشهور است و علماى شيعه به روايت كردن آن و اختصاص دادن آن به اجازه روايت اهتمام مى ورزيدند. صحيفه سجاديه از روايات متواتر است به علت همان اجازه روايت و شيوع آن در هر يك از طبقات راويان در هر زمان و سند روايت منتهى مى شود به امام باقر(ع) و شهيد زيد بن على(ع) ـ فرزند گرامى امام سجاد(ع) و هر دو برادر از پدرشان امام زين العابدين(ع) روايت مى كنند.
گفتنى است كه امام سجاد(ع)، دعاهاى صحيفه را به شكل مكتوب و تصنيف به دو فرزند خويش املا كرده و آن دو آنها را نوشته و نزد خود نگه دارى كرده اند. ابن شهر آشوب گفته است؛ «اولين كسى كه (در اسلام) كتاب نوشت حضرت على(ع) بود، دوم سلمان فارسى، سوم ابوذر، سپس اصبغ بن نباته و عبيداللّه بن ابى رافع. آنگاه نوبت به نوشتن صحيفه سجاديه رسيد.»
مرحوم ميرزا عبداللّه تبريزى اصفهانى، معروف به افندى و فاضل اصفهانى، سومين صحيفه سجاديه را گرد آورى كرد. وى مى نويسد: «دعاهاى امام سجاد(ع) با همه فراوانى از ديگر دعاهاى معصومين(ع) ممتاز است و در آن، اسلوب تضرع و اظهار كوچكى و نياز به درگاه خدا موج مى زند و بايد گفت خداوند، حضرت امام سجاد(ع) را به رقت قلب و سوز و گداز در دعا اختصاص داده به ويژه در دعاهاى صحيفه كامله كه حتى از ديگر دعاهاى امام(ع) برجسته تر است چرا كه فضايل بى شمار آن حتى الفاظ دعاها بر اين گواه است كه از سوى آن امام صادر شده، همين طور بروز فصاحت و بلاغت و شكوهى كه دارد.»
صحيفه يا صحايف؟
آنچه در ميان علما و مردم، مرسوم و مشهور به «صحيفه سجاديه» است، همان صحيفه معروفى است كه با سند و اجازه روايت به امام باقر(ع) و برادرش «زيد» مى رسد و هر يك از دو نسخه اى كه نزد امام صادق(ع) و يحيى فرزند زيده بوده مطابق يكديگر و عين املاى امام سجاد(ع) به هريك از دو فرزند خويش است.
چنان كه از سخنان متوكل بن هارون ـ راوى صحيفه ـ بر مى آيد، تعداد ابواب يا دعاهاى صحيفه نخستين 75 باب بوده كه 11 باب آن نزد متوكل مفقود شده و او تنها 64 باب آن را حفظ و روايت كرده است ولى صحيفه معروف ـ كه به صحيفه كامله موسوم است ـ اينك 54 باب است و اطلاعى از ده باب ديگر آن نيست؛
آيا به مرور زمان، باب ها در يكديگر ادغام شده است؟ يا ده باب از صحيفه متوكل جدا شده است؟ كسى پاسخ آن را نمى داند. شايد تدوين صحيفه هاى ديگرى ـ غير از صحيفه كامله ـ در پاسخ به اين پرسشها انجام گرفته يا انگيزه هاى مقدس ديگرى سبب تدوين چندين صحيفه ديگر شده است كه به معرفى تعداد صحيفه هاى موجود مى پردازيم:
1. صحيفه سجاديه ثانيه: چنان كه از نامش پيداست نخستين صحيفه پس از صحيفه سجاديه كامله است كه توسط محدث بزرگ، مرحوم شيخ حرّ عاملى ـ مؤلف كتاب پر ارج وسائل الشيعه ـ تدوين يافته است. او دعاهايى را از كتاب هاى مورد اعتماد استخراج كرده و گفته است: اينها دعاهاى امام سجاد(ع) است كه در صحيفه سجاديه معروف موجود نيست و نام آن را نيز «اخت الصحيفه» گذاشته است و در ماه رمضان سال 1053 ق آن را به پايان رسانده است.
2. صحيفه سجاديه ثالثه: اين صحيفه توسط ميرزا عبداللّه افندى ـ شاگرد علامه محمد باقر مجلسى ـ جمع آورى شده و نام آن «الدرر المنظومة المأثوره» است و در سال 1364 ق به چاپ رسيده است.
3. صحيفه سجاديه رابعه: اين صحيفه را محدث نورى تدوين كرده و تعداد 77 دعا كه در سه صحيفه پيشين يافت نمى شود در آن گرد آورده و به چاپ رسانده است.
4. صحيفه سجاديه خامسه: تدوين اين صحيفه در سال 1330 ق انجام گرفته و در همان سال نيز به چاپ رسيده و گردآورنده آن مرحوم سيد محسن امين ـ نويسنده پرتلاش اعيان الشيعه ـ است. اين صحيفه مجموع دعاهاى صحيفه سوم و چهارم را در خود دارد و 52 دعا نيز خود بر آن اضافه كرده و در مجموع 183 دعا را شامل مى شود: طولانى ترين دعاى آن به «مناجات انجيليه كبرى» موسوم است و كوتاه ترين دعاى آن نيز يك جمله است كه در آخر كتاب آمده. اين دعا در مسجد الحرام در كنار كعبه ايراد شده است. عبدالملك ـ خليفه اموى ـ مشغول طواف خانه خدا بود و امام سجاد(ع) نيز در حال طواف بود و هيچ توجهى به عبدالملك نمى كرد. پس از اتمام طواف، خليفه امام را طلبيد و اظهار داشت: من كه قاتل پدرت نيستم، چرا نزد ما نمى آيى تا از دنياى ما بهره مند شوى؟! امام(ع) نشست و عبايش را روى زمين پهن كرد و گفت: «خدايا منزلت دوستانت را به او نشان بده» در اين هنگام عباى ايشان با جواهراتى كه از درّ و جواهر پر شد چشمها را خيره ساخت. آن گاه بر عبدالملك گفت: «كسى كه چنين منزلتى نزد پروردگار دارد چه نيازى به دنياى تو بايد داشته باشد؟ سپس گفت: خدايا اينها را بردار من نيازى بدانها ندارم.»
مرحوم امين در تاريخ شوال 1323 ق در دمشق، صحيفه پنجم را به پايان رسانده است.
5. صحيفه سجاديه سادسه: گردآورنده اين صحيفه مرحوم محمد صالح مازندرانى حائرى است.
6. صحيفه سجاديه جامعه: گرد آورنده اين صحيفه محمد باقر ابطحى اصفهانى است. مؤلف در مقدمه آن مى نويسد: «من كوشش كرده ام كه دعاهاى امام سجاد(ع) را به گونه اى جمع آورى و تنظيم كنم كه نظم دعاهاى صحيفه كامله محفوظ بماند و دعاهايى كه با هر يك از ادعيه موجود در صحيفه مناسبت داشته استخراج و بر آن اضافه كرده ام مثلا دعاى 44 و 45 كه مربوط به ماه رمضان است، من 27 دعاى ديگر را كه مربوط به ماه رمضان بوده در پى آنها آورده ام.»
مجموع دعاهاى اين صحيفه به عدد 270 ختم مى شود و علاوه بر شماره گذارى كلى، شماره هاى دعاهاى صحيفه كامله نيز به طور جداگانه مشخص شده است و چاپ دوم آن به تاريخ دوم ذى القعده 1413 ق است.
زبور آل محمد(ص)
«امام» به معناى واقعى كلمه، كه همان انسان كامل و معصوم است، در مسير تكامل بشر و قرب الى اللّه ، هميشه و در هر حال و كمالى پيشتاز و پيشواى همه انسانها است و امكان ندارد كه كمال و درجه قرب و منزلتى نصيب كسى جز امام شود و امام فاقد آن باشد.
حتى هر كمال و منزلتى كه نصيب ديگران مى شود از طريق انسان معصوم بايد برسد و معارف دينى، احكام و شريعت، اخلاق و معنويت و توفيق عرفان و سير الى اللّه و... جملگى توسط انسان كامل به ديگران مى رسد.
امير مؤمنان(ع) حتى در مورد سخن گفتن مى فرمايد: «اِنّا لَاُمَراءُالكَلامِ» (ما فرمانروايان سخن هستيم) پس هيچ كس مانند امام، سخن نيز نمى تواند بگويد و امام در ايمان، عقيده، عمل، اخلاص، اجراى اسلام... و سخن گفتن امام همه است و ديگران در مرتبه بعد قرار دارند. معصومين در عين اينكه بهترين سخن را به بهترين شيوه ادا مى كنند، حال و موقعيت سطح فكر و انديشه مخاطبان را نيز در نظر مى گيرند. رسول گرامى اسلام(ص) فرمود:
اِنّا مَعاشِرُ الاَنبِياءِ اُمِرنا اَنْ نُكَلِّمُ النّاسَ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ ما گروه پيامبران فرمان يافته ايم كه با مردم به اندازه خردشان سخن بگوييم.
ولى در دعا و سخن گفتن با خدا چنين محذورى در كار نيست ومعصوم(ع) آنچه در دل و توان دارد با خدا در ميان مى گذارد و آن را با سوز و گذاز و عشق و احساس مى آميزد.
آية اللّه حسن زاده آملى در اين باره مى نويسد:
ادعيه مأثور هر يك مقامى از مقامات انشائى و علمى ائمه دين است. لطائف شوقى و عرفانى و مقامات ذوقى و شهودى كه در ادعيه نهفته اند و از آنها مستفاد مى شوند در روايات وجود ندارند و ديده نمى شوند، زيرا در روايات، مخاطب مردم اند و با آنان مجاورت داشتند و بر فراخور عقل و فهم و ادراك و معرفت آنان با آنان تكلم مى كردند و سخن مى گفتند نه با كنه عقل خودشان... اما در ادعيه و مناجاتها با جمال و جلال و حسن مطلق، و محبوب و معشوق حقيقى به راز و نياز بودند، لذا آنچه در نهانخانه سرّ و نگارخانه عشق و بيت المعمور ادب داشتند به زبان آوردند و به كنه عقل خودشان مناجات و دعا داشتند.»
وقتى چنين است، درك و فهم ادعيه ائمه به آسانى درك روايات نيست امام راحل (ره) بر اين نكته دقيق اشاره كرده، مى فرمايد:
ادعيه ائمه ما(ع)، به حسب تعبير بعضى مشايخ، «قرآن صاعد» است و هرچه مسائل بخواهيد در ادعيه هست، زبان ادعيه با زبان عادى اى كه احكام مى خواهند بگويند دو تاست، زبان ادعيه با زبان فلسفه هم دوتاست، با زبان عرفان علمى هم دوتاست، يك زبان ديگرى است مافوق اينها، منتها زبان فهم مى خواهد، بايد كسانى كه آن زبان را مى فهمند توجه كنند.» با سخن امام، تكليف اين مقاله با صحيفه سجاديه نيز روشن مى شود! و بايد گفت.
جايى كه عقاب پر بريزد از پشه لاغرى چه خيزد؟! با اين وصف از لطف خدا نااميد نمى شويم و در حد توان و گنجايش اين مكان، خوشه چين زبان فهم هايى مى شويم كه در اقيانوس بيكران معارف اهل بيت(ع) به غواصى پرداخته اند و گوهرهاى بى شمارى را صيد نموده اند و برخى از آن معارف را واگويه مى كنيم همان طور كه رهبر عزيزمان ـ حضرت آية اللّه خامنه اى دام عزه ـ فرمودند:
صحيفه سجاديه... در بين قدما به زبور آل محمد(ص) معروف است، دعاهاى اين بزرگوار ضمن اينكه در حد اعلا استغاثه به خداست، از معارف اسلامى هم پر است، يعنى صرفا دعا نيست، بلكه در لباس دعا، همه معارف اسلامى؛ توحيد، نبوت و... تعليم داده شده است.
قطعا آنچه در اين مقال در پى بيان آنيم، همه آنچه در صحيفه سجاديه آمده، نيست بلكه دورنمايى از آن بوستان باطراوت و هميشه سبز است كه در معنويت و شادابى و روح بخشى تنه به بهشت برين مى زند و روح و جان و دل را صفا مى بخشد؛ چرا كه با انفاس قدسى فرزند وحى همراه است و قادر است تشنگان معنويت و حقيقت را دمادم سيراب سازد.
معارف صحيفه سجاديه
1. ژرفاى توحيدى
معصوم(ع)، همان گونه كه در حيطه اجراى دين خدا و امر و نهى تشريعى او خليفه و نماينده خداست، در حيطه شناخت و معرفت و حكمت نظرى نيز نماينده اوست. شناخت صحيح معارف الهى نيز تنها از طريق انسان هاى معصوم به دست مى آيد چرا كه معصومين(ع) به دليل داشتن افكار صائب و قلوبى پاك شايستگى دريافت معارف عميق و بلند الهى را دارند و ديگران موظف اند معارف ناب و صواب را از ناحيه ايشان دريافت كنند؛ در غير اين صورت گرفتار شرك و انحراف و التقاط و ارتداد مى گردند و از صراط مستقيم فكرى و عملى الهى فاصله مى گيرند.
نيز غير معصوم، همان گونه كه در عمل مصون از خطا و اشتباه نيست از نظر فكرى نيز كم و بيش دچار لغزش خواهد شد بويژه در موضوعات مهمى چون شناخت ذات و صفات الهى، عالم غيب و آخرت، جهان ملكوت مانند آن. به همين دليل خداوند چنين مسئوليتى را بر عهده بندگان «مخلص» يا همان معصومين نهاده، و در واقع از ديگران سلب مسئوليت كرده و فرموده است:
سُبْحَـانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إِلاَّ عِبَادَ اللَّهِ الُْمخْلَصِينَ
خدا منزه است از آنچه در وصف آورند به استثناى بندگان پاكدل خدا.
امام سجاد(ع) در لابه لاى دعاهاى صحيفه به اين مهم پرداخته و مسائل ژرف توحيدى را به خوبى بيان كرده است. در دعاى 47 مى خوانيم:
أَنْتَ الَّذِي قَصُرَتِ الْأَوْهَامُ عَنْ ذَاتِيّتِكَ، وَ عَجَزَتِ الْأَفْهَامُ عَنْ كَيْفِيّتِكَ، وَ لَمْ تُدْرِكِ الْأَبْصَارُ مَوْضِعَ أَيْنِيّتِكَ. أَنْتَ الّذِي لَا تُحَدَّ فَتَكُونَ مَحْدُوداً، وَ لَمْ تُمَثّلُ فَتَكُونَ مَوْجُوداً، وَ لَمْ تَلِدْ فَتَكُونَ مَوْلُوداً.
فيلسوفى چون محى الدين الهى قمشه اى در شرح اين فراز دعا چنين آورده است: از درك كنه ذاتت، عقل و فكرتها عاجز و از كيفيت اوصافت فهم و دانشها قاصر است، بصرها و بصيرتها از ادراك انيت ات محروم است، يعنى چون چشم سر و ديده خيال مى خواهد خدادر اين و مكان مشاهده كند و نمى داند كه «هُوَ فى كُلِ مَكانٍ وَ لا فى شَى ءآٍ مِنَ المَكانِ» خدا در هر مكان هست و در هيچ مكان نيست به اين معنا كه به نحو احاطه وجودى در هر مكان هست و به نحو محاطيت در هيچ مكان نخواهد بود. او از زمان و مكان مجرد و از ماده و مدت منزه است چنانكه روح ما هم مجرد و حد زمان ومكان در او منطوى است، وجود برتر از محوطه تنگ ماده ومدت است كه:
زير و بالا پيش و پس وصف تن است بى جهت آن جان پاك روشن است
پس چشم حسّ و خيال كه خدا را در مكان مى طلبد از ديدن حق متعال، محجوب و محروم است، بلكه چشم و عقل و فكرت هم تا او را به اشاره عقلى محدود گرداند در حجاب ابد خواهد ماند.
هر چه انديشى پذيراى فناست آنچه در انديشه نايد، آن خداست تو (اى خدا) آن ذات يكتاى بى حد و نهايتى كه در هيچ حدّ محدود نخواهى بود و در انديشه متمثل نخواهى شد تا موجود (متناهى) شوى و مانند مخلوق چيزى از ماهيات ممكنه كه به وجود موجود است باشى بلكه حقيقت ذات يكتايت كل الوجود و وجود كل بى حد و نهايت و فوق بى نهايت است كه ابدا به ماهيت محدود نيستى، بلكه صرف الوجود و وجود صرف بلا مهيت و بلاحد و نهايت خواهى بود از چيزى ذات بسيطت توليد نيافته تا مولود و حادث و محتاج به علت باشى، چون خدا علت اولى و مبدأ اول آفرينش است: پس اگر مولود چيزى باشد معلول اوست و محتاج به علت در وجود و حادث ذاتى و متأخر الوجود و ممكن الوجود (خواهد بود) و چنين چيزى البته خدا ـ كه مبدأ اول و علت كل آفرينش است ـ نخواهد بود.»
چنانكه ملاحظه مى كنيد امام(ع) مسائل مهمى چون؛ أيْن، كيف، ماهيت، حدّ، صرف الوجود، وجود صرف، ذات بسيط، علت اولى، مبدأ اولى، حادث، متأخر الوجود، ممكن الوجود، كل الوجود و... را كه از مباحث مهم فلسفى است در عبارتى ساده و رسا و بدون تكلف بيان كرده بدون اينكه نيازى به چنين اصطلاحاتى داشته باشد و يا در صدد بيان فلسفه يا عرفان نظرى باشد.
2. تبيين حقيقت امامت
موضوع جانشينى رسول خدا(ص) و امامت، پس از ارتحال آن حضرت با چالش جدى روبرو شد و منافقان و بدخواهان اسلام ناب آن را از مسير صحيح خود منحرف كردند و چنين چالشى با قتل حضرت سيد الشهداء(ع) در سال 61 هجرى به اوج خود رسيد و مى رفت تا در نسل سوم، اسلام به فراموشى سپرده شود. از اين رو حضرت امام سجاد(ع) وظيفه خود مى دانست كه آن را احيا سازد و دسيسه غاصبان خلافت به ويژه حزب اموى را نقش بر آب نمايد به تعبير رهبر عزيز انقلاب ـ حضرت آية اللّه خامنه اى ـ:
مسأله امامت كه يك مسأله مهجورى شده و كلا از ذهن ها دور شده، بايد معنا شده، براى مردم تشريح و در ذهن هاى مردم بازسازى شود؛ امامت يعنى چه؟ كى بايد امام باشد؟ امام چه شرايطى دارد؟ امام سجاد(ع) بايد براى مردم، معناى امامت را، جهت امامت را، شرايط امامت را، آن چيزهايى كه امام ناگزير از آنهاست، و آن چيزهايى كه اگر نباشد، كسى نمى تواند امام باشد، اينها را براى مردم تشريح كند.
براى انجام اين مهم، امام در دعاهاى متعدد صحيفه به تبيين حقيقت امامت پرداخت از جمله در دعاى 47 مى گويد:
بار خدايا در هر زمان دين خود را به وسيله امامى تأييد كرده اى كه او را براى بندگانت به عنوان علم و نشانه و در شهرهايت به عنوان چلچراغ هدايت برافراشته اى و چنين مهمى پس از آن انجام گرفته كه رشته ارتباط او را به رشته خودت پيوند زده اى و او را وسيله خشنودى خود قرار دادى و اطاعتش را واجب و از نافرمانى اش برحذر داشته اى و به فرمانبردارى از اوامرش فرمان دادى و نيز خوددارىنهى اش را و اينكه هيچ كس بر او پيشى نگيرد و از همراهى اش باز نماند. بنابراين او نگهدار پناهندگان، ملجأ مؤمنان، تكيه گاه متمسكان و جمال و زيبايى جهانيان است. و به وسيله او كتاب خود و حدود و شرايعت و سنت هاى پيامبر را ـ كه درود تو اى خدا بر او و خاندانش باد ـ بر پاى دار و آنچه را كه ستمگران از نشانه هاى دينت از بين برده اند زنده كن و توسط او زنگارهاى جور و ستم را از شريعت خويش بزداى و نيز به وسيله او پيچيدگى هاى راه خويش را برطرف ساز و منحرفان از صراط خود را از ميان بردار.
منبع: فصل نامه - حصون - شماره 4
