پرسشها و پاسخها، ص: 104

(اختيار) بلكه برنامه ای است بين اين دو، كليد حل تمام مشكلات اين دو مسأله و توابع آن شد.

توضيح مفصّل اين مسأله را در كتبی چون مكاتيب الائمّه ج 2 در فصل فرمايشات حضرت هادی عليه السلام، بحار الانوار باب عدل و معاد و كتاب های جداگانه ای كه با تكيه بر معارف ائمه طاهرين نوشته شده است ملاحظه كنيد. ولی مختصر مسأله را در ضمن يك مقدّمه و بيان يك حديث بسنده می كنيم.

اين را می دانيم كه به وجود آمدن تمام اجزای هستی و نظام حيرت آوری كه به كوچك ترين جزء اين جهان، (اتم) تا عظيم ترين توده های عالم بالا حكم فرما است در حوزه ای از جبر قرار دارد و نيز می دانيم كه قسمتی از برنامه های انسان از قبيل ولادت، اصل مرگ، گردش خون، ضربان قلب و هضم و جذب مواد در سيطره قانون جبر است.

و اين را نيز می دانيم كه تمام نيروهای ما بدون خواست ما در اختيار ما نهاده شده و بر ما معلوم است كه استخدام نيروها و طرح نقشه ها و به اجرا گذاشتن آن ها يا باز ايستادن نيروها و دست برداشتن از فعّاليّت ها همه در اراده و اختيار ما است و به تعبير روشن تر اصل قدرت و حقيقت اراده و نيروهای فكر و اعضا و جوارح بدون دخالت و خواست ما به ما واگذار شده ولی استفاده كردن از اين نيروها با راهنمايی خداوند و انبيا و عقل به خود ما واگذار شده است. اين ما هستيم كه اگر بخواهيم انجام می دهيم و اگر نخواهيم انجام نمی دهيم نه در انجام كاری مجبوريم و نه در انجام كاری به تمام معنی به خود واگذاشته شده ايم، نيروها بالاجبار به ما داده شده، استعمالش با راهنمايی خدا در اختيار ما است و به