ƏMƏVİ HÖKMƏTİNİN TƏHLİLİ
Gördüyünüz kimi, Üməyyə ibni Əbdüş-şəmsin nəvəsi Müaviyə ibni Əbu Süfyan hicrətin 41-ci ilində özünü müsəlmanların xəlifəsi adlandıraraq özündən sonra oğlu Yezidi vəliəhd tə’yin etdi. Yezidin ardınca isə 2-ci Müaviyə çox qısa müddətdə hakim oldu və o, öldükdən sonra Süfyani sülaləsinin xilafəti sona çatdı. Şam camaatı Mərvan ibni Həkəm ibni Əbul A’s ibni Üməyyə ibni Əbdüş-şəmsə bey’ət etdilər. Mərvanın övladları hicrətin 132-ci ilinə qədər xilafətə sahib oldular. Bu sülalənin axırıncı xəlifəsi Himar ləqəbli Mərvan ibni Məhəmməd Abbasilərin qiyamı nəticəsində qətlə yetirildi. Beləliklə Üməyyə sülaləsinin hakimiyyəti sona yetdi.
Əməvilərin hakimiyyəti dövrü bir neçə cəhətdən təhlil və təhqiq olunmalıdır:
1.Ölkələri fəth etmələri və bu sülaləyə mənsub hakimlərin siyasi nüfuzlarının yayılması;
2.Üsuliddin və füru’iddində köklü dəyişikliklərin baş verməsi;
3.Belə geniş qüdrətə malik olmuş Əməvi hökumətinin 90 ildən artıq davam gətirə bilməsi;
Xəritədən də mə’lum olduğu kimi, 41-ci ildən 132-ci ilə qədər islam hökumətinin ərziləri kifayət qədər genişlənmişdi. Belə ki, 500 il davam edən Abbasi hökuməti bu əraziyə heç də artıq bir şey əlavə etməmişdilər.
Bu sülalənin islam dinində gördükləri əsaslı dəyişiliklər qısaca olaraq aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Peyğəmbər (s)-dan sonra camaatın nisbi bey’əti əsasında qurulan islam hökuməti mütləq monarxiya və miras olaraq bir-birinə ötürülən hakimiyyətlə əvəz olundu. Bə’zi qərb şərqşünasları çalışırlar ki, Müaviyənin Yezidi vəliəhd tə’yin etməsini xalqın razılığını əldə etməklə həyata keçirdiyini sübut etsinlər. Və bunun ən bariz nümunəsini bir neçə tanınmış şəxsiyyətlərin ona bey’ət etməsi ilə əlaqələndirirlər. Bu sözlərlə Yezidin xəlifəliyini Raşidi xəlifələrinin seçilməsi kimi tanıtdırmaq istəyirlər. Lakin qeyd olunduğu kimi, Yezidin vəliəhd tə’yin olunması məsələsi pul vermək və güc tətbiq etməklə qabaqcadan hazırlanmış bir plan əsasında olmuşdur. Yezidə bey’ət etməkdən boyun qaçıran o üç nəfərin xalq arasında çox yüksək hörməti var idi. Buna görə də Müaviyə onlara birbaşa zərər yetirə bilmir, həmçinin ölkədəki siyasi vəziyyət buna imkan vermirdi. Bundan əlavə bə’zi mənbələrdə qeyd olunub ki, Müaviyə Yezidə bey’ət almaq üçün Hicaza səfər edən zaman məsciddə o üç nəfərin hər birinin başı üstə nəzarətçi bir mə’mur qoydu və e’tiraz etdikləri zaman onları öldürməyi əmr etdi.
2.Bu dövrdə islam hökumətinin əsas bünövrələrindən biri hesab olunan bərabərlik aradan getmişdi. Halbuki, Qur’an və Peyğəmbər sünnəsi bütün üstünlükləri ləğv etmişdi və Allah yanında ən uca me’yar təqvalı olmaq sayılırdı. Əməvilər ərəb soy kökünü ən uca millət hesab edir və islam peyğəmbərinin də ərəb olduğunu deyirdilər. Deməli başqa xalqların içərisində ərəblər və onların da arasında Qüreyş hamıdan üstün sayılırdı.
3.Ölkənin gəliri ümumi işlərə xərc olunmur, müharibədən əldə olunmuş qənimətlər, fəth olunmuş ərazilərdən gələn gəlir cihadda iştirak edən əskərlər arsında bölünmür və hökumət bu gəlirləri özlərinin gözəl və təmtəraqlı həyat sürmələri üçün xərcləyirdilər.
4.Zindana salmaq, işgəncə, ölüm və bə’zən də kütləvi qırğın çox geniş yayılmışdı.
5.Raşidi xəlifələrinin hakimiyyəti dövründə adəti üzrə bir mövzu haqda hökm çıxarmaq üçün ilk növbədə Qur’ana və Peyğəmbər sünnəsinə müraciət olunurdu. Orada bir hökm (qəti cavab) tapmadıqda səhabələrdən soruşardılar (mühacir və ənsar) ki, siz bu barədə Peyğəmbərdən bir hədis eşitmisiniz ya yox? Bu axtarışlardan sonra bir sənəd əldə etmədikdə fiqh elmində dərin biliyə və uzaqgörənliyə malik olan alimlər öz ictihadları əsasında hökm çıxarırdılar. Və bunun də şərti bu idi ki, verilən hökm Qur’anın zahirinə və Peyğəmbərin sünnəsinə tam surətdə zidd olmasın. Ancaq Əməvilər dövründə xəlifələrin verdikləri hökmün Qur’an və Peyğəmbər hədisi ilə ziddiyyət təşkil etməsində heç bir mane görmürdülər. Qeyd etdiyimiz kimi, Müaviyə Peyğəmbər hədisinin ziddinə olaraq Ziyadı qanunsuz yolla Əbu Süfyanın oğlu və özünün qardaşı adlandırdı.
6.Bildiyiniz kimi, islam fiqhində günahkar və müttəhimi cəzalandırmaq üçün “həddlər” (yə’ni hər hansı bir günahkarı və ya səhv iş görəni cəzalandırmaq üçün tətbiq olunan cəza tədbirləri) və “diyələr” (yə’ni hər hansı bir günah müqabilində ödənilən cərimə, qanbahası və s.) termini ilə tanınmış hökmlər mövcuddur. Günahkar bu hökmlərə əsasən cəzalandırılmaladır. Lakin Əməvilər dövründə günahkarlar islam qanunu əsasında cəzalandırılmırdı. Müqəssirin cəzalandırılması hakimin öz şəxsi nəzərindən asılı idi. Bə’zən müqəssiri bağışlayar, bə’zən isə günahsız yerə öldürərdilər. Bə’zən də müqəssirə işlətdiyi günahdan artıq cəza verilərdi.
7.Müsəlman ərazilərində böyük fəqihlərin yetişməsinə baxmayaraq, demək olar ki, onların sözünə heç kəs qulaq asmayırdı. Əgər bir fəqih hər hansı bir hakimin zərərinə hökm çıxarmış olsaydı onu təhlükə gözləyirdi. İslamın mühüm əsalarından sayılan yaxşı işlərə də’vət və pis işlərdən çəkindirmə (əmr be mə’ruf nəhyəz münkər) bu səbəbə görə yaddan çıxarıldı. Heç kəsin xəlifə və ya onun yerlərdə olan nümayəndəsini pis işlərdən çəkindirməyə cür’əti çatmırdı.
8.İslam və müsəlmanların müqəddəs saydıqları şeylər təhqir olunurdu. Belə ki, Kə’bə evi və Məscidül-həramı viran edildi, Peyğəmbər məzarı, məscidi və minbəri təhqir olundu. Mədinə əhalisini isə 3 gün kütləvi surətdə qırdılar.
9.İslam tarixində ilk dəfə olaraq Peyğəmbər övladlarını qətlə yetirib arvad-uşaqlarını, bütövlükdə ailə üzvlərini əsir alaraq şəhərlərdə gəzdirdilər.
10.Cahiliyyət dövrünün şüarları və Peyğəmbər zamanı yasaq edilən yersiz mədhlər yenidən geniş formada yayılmağa başladı. Əməvi dövrünün şairləri bacardıqca xəlifə və ya hakimi layiq olmadığı xüsusiyyətlərlə tə’rif edir, onlarda olan çatışmamazlıqları isə müsbət keyfiyyət kimi qiymətləndirirdilər.
11.Hakimlərin razılığını əldə edib Allahı qəzəbləndirən satqın, dünyapərəst alimlər iş başına gəlirdilər. Bunlar Qur’an ayələrini və Peyğəmbər hədislərini öz istədikləri kimi təfsir edir, hakimlərin sözlərini və rəftarlarını onların xeyrinə izah edirdilər.
12.Geyim, yemək, saray, ev əşyaları və bütövlükdə yaşayış tərzi günbəgün ziynətlənirdi. Rum imperiyası üslubunda saraylar, qış və yay iqamətgahları, hökumət sarayında, hətta ovlaqlar da belə gözəl bəzədilmiş hamamlar tikilirdi.
13.Sərxoşluq, əyyaşlıq və rəqqasə kənizlərin alınması geniş surətdə yayılmışdı. Belə ki, Əməvi xəlifələrindən bə’zisinin söz-söhbəti ancaq qadın, yemək-içmək və şərab barəsində idi.
FƏTH OLUNMUŞ ÖLKƏLƏRDƏ DİLİN VƏZİYYƏTİ
Bildiyimiz kimi, Ərəbistan yarmadasından şimala və şərqə üz tutan ərəb əsgərlərinin dili ərəb dili olmuşdur. Ordu başçıları ilə danışmaq üçün təbii ki, ərəb dilini bilmək lazım gəlirdi, ancaq yerli xalq öz aralarında ana dillərində danışırdılar. Beləliklə ərəb dili hakimiyyətin əhatə dairəsində rəsmi dil e’lan edildi. Əbdülməlikin xilafəti zamanı Həccacın hakim olduğu dövrdə Saleh ibni Əbdürrəhman mühasibat idarəsini pəhləvi dilindən ərəb dilinə çevirdi. Şamda da həmçinin idarələri yunan dilindən ərəb dilinə çevirdilər.
Suriya, Fələstin və İordaniyadakı xalqlar ərəb köklü arami dilində danışırdılar, ərəb olmayan bu xalqlar islamı qəbul etdikdən sonra ərəb dilini çox tez qavradılar. Ancaq bu dəyişiklik (dilin dəyişilməsi prosesi) Misirdə iki əsrə yaxın müddət ərzində həyata keçdi, deyilənlərə görə hicrətin üçüncü əsrində ərəb dili qibti dilinin yerini tutdu. Bildiyiniz kimi, bu islahatlarda xalq mə’murlar tərəfindən təzyiqlərə məruz qalmamışdır. Şərqdə – Bəsrə, Kufə və Vasitdə məskunlaşmış iranlılar ərəb dilini çox gözəl öyrənib, hökumət idarələrində fəaliyyət göstərmiş və ölkələrin bə’zi alimləri, hətta ərəb dilinin qarmmatikasına dair kitablar da yazmışlar. İraqı çıxmaq şərti ilə heç bir yerdə fars dili öz yerini ərəb dilinə vermədi. Bunun səbəbini başqa bir yerdə ətraflı surətdə yazmışıq. Qısası budur ki, islam dini hələ İrana gəlməmişdən əvvəl fars dili və ədbiyyatı özünün kamillik mərhələsinə çatmış, dolğun və təcrübəli bir mədəniyyətə malik olmuşdur. Fars dili və ədəbiyyatı ərəb dili ilə qarşılaşdıqda ehtiyac duyduğu dini terminləri götürərək müqabilində idari, siyasi, fəlsəfi və ədəbi terminləri ərəb dilinə təqdim etmişdir. İranlı alim və ədəbiyyatçılar nəinki ərəb dili qarammatikasının inkişafında ciddi cəhdlə çalışmışlar, hətta ərəb dili çərçivəsində elmi məhfumları yaratmaqla bu dili daha da zənginləşdirmişlər. Başqa yerdə dediyimiz kimi, belə təsəvvür olmunmasın ki, ərəblər işğal etdikləri ərazilərdə xalqı ərəb dilini qəbul etməyə məcbur edirdilər.
Yarmadanın iki tərəfindən (şərq və şimal) xaric olub fəth olunmuş ərazilərdə islamı yayan ərəblər iki əsas dəstəyə bölünür: Allaha görə iş görən dəstə, biri də din adı ilə Allah yolunda cihad edən dünyapərəst dəstə. Birinci dəstə yalnız xalqa Qur’anı, namazı və islam hökmlərini öyrətmək istəyirdi, ikinci dəstə isə vergi toplamaq arzusunda idi. Bunlar bir şeydən, hakimiyyət etməyin yollarından biri olan zor gücünə dil və mədəniyyət öyrədilməsindən xəbərsiz idilər. Dövlət idarələrini fars dilindən ərəb dilinə döndərən əsli iranlı olan Saleh ibni Əbdürrəhman olmuşdur. İranlıları tə’rifləyən şairə üzünü tutaraq bu cümləni: “Sənə verilən hədiyyə budur ki, buranı sağ-salamat tərk edəsən – deyən də İranın Taliqan şəhərindən olmuşdur.
İranlı alimlərin islamın ilk əsrlərində öz kitablarını ərəb dilində yazmaqlarının səbəbi onların bu işə zorla vadar və ya məcbur edilməsi olmamışdır. Bağdadın süqutundan əvvələ qədər ərəb dili başdan-başa müsəlman ölkələrində elmi, siyasi və dini dil olmuşdur. Bu nahiyənin alimləri öz kitablarını ona görə ərəb dilində yazırdılar ki, o dil müsəlman xalqları arasında müştərək ünsiyyət vasitəsi idi. Ancaq onlar öz xalqları üçün kitab yazmaq istədikdə fars dilini seçirdilər. Bunun nümunələrini Salmani və Ğəznəvi hökuməti dövründə yazılmış elmi kitablardan görmək olar.
