قرآن مجید مى فرماید: آخر این مسیر جهنم است، اما اگر تغذیه مثبت و سالم شود، قضیه فرق مى کند. گوش و چشم راههاى تغذیه نفس هستند؛ گوش براى این که حقایق الهى را به نفس برساند، چون رابط بین حقایق الهى و نفس گوش است، البته عقل قوّه دریافت است که مى گیرد و بعد در صفحه نفس منعکس مى کند. چشم براى دیدن آثار الهى است، که قرآن مى فرماید انسان از طریق آثار به عبرت ها، پندها و موعظه ها راه پیدا مى کند. نفس از این دو طریق تغذیه مى شود، قدرت مى گیرد و همان قدرت را خرج پرواز و حرکتش مى کند و وقتى شروع به حرکت کردن مى کند، تمام اعضا و جوارح را هم با خود مى برد. پایان این راه هم « ارْجِعِى اِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهً مَرْضِیَّهً »2 است. خطاب اصلى این آیه نفس است. در آخرین آیه سوره مبارکه «والفجر» مى خوانیم : « یَا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ * ارْجِعِى اِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهً مَرْضِیَّهً * فَادْخُلِى . . . » اى نفس « فَادْخُلِى فِى عِبَادِى * وَادْخُلِى . . . » اى نفس « جَنَّتِى » بهشت خودم که غیر از بهشت هایى است که در قرآن مجید آمده است، این را انسان باید برسد تا بفهمد.
پیغمبر مى فرماید : این واقعیّات را الان از طریق گوش نمى فهمد ولو اوصاف و آثارش را برایش تعریف کنند؟ این نفس گاهى در برابر آیات حق حالت اعراض مى گیرد، چنان که در آیه 46 سوره یسآ خداوند بیان فرموده است که : « وَمَا تَاْتِیهِم مِنْ ایَهٍ مِنْ ایَاتِ رَبِّهِمْ اِلاَّ کَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِینَ »3.
