محبّت در روايات‏

 منابع : کتاب عرفان اسلامی جلد یک  نوشته: استاد حسین انصاریان   

عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله: مَنْ عَشَقَ وَعَفَّ وَكَتَمَ وَماتَ، ماتَ شَهيداً «3».

از رسول خدا صلى الله عليه و آله است: هركس عاشق شد و خوددارى از گناه پيشه كرد و عشق خود را از نا اهلان پنهان داشت و مرد، شهيد از دنيا رفته.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: أَلا انَبِّئُكُمْ بِخياركم قالُوا: بَلى يا رَسُولَ اللّهِ قالَ: أَحاسِنُكُمْ أَخْلاقاً الْمُوَطَّئُونَ أَكْنافاً الَّذينَ يَأْلِفُونَ وَيُؤْلَفُونَ «4».

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: شما را خبر بدهم محبوب ترين شما نزد خدا و نزديك ترين شما به من كيست؟ عرض كردند: آرى، فرمود: نيكو خلق ترين شما آن كس كه

______________________________
(1)- مائده (5): 54.

(2)- صف (61): 4.

(3)- عبهر العاشقين: 8.

(4)- بحار الأنوار: 68/ 396، باب 92- حسن الخلق، حديث 76.

ديگران در كنار او از كرامت و سهل بودنش بهره مندند و آنان كه با ديگران مى جوشند و ديگران نيز با آنان مى جوشند.

وَقالَ صلى الله عليه و آله: لَمّا غَرَسَ اللّهُ جَنَّةَ الْفِرْدُوسِ غَرَسَ أَشْجارَها بِيَدِهِ وَفَجَّرَ أَنْهارَها ثُمَّ قالَ لَها تَحْسُنى بِحُسْنى فَوَ عِزّتى وَجَلالى لا يُجاوِرُنى فيكَ بَخِيْلٌ «1».

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: زمانى كه خدا بهشت را آفريد و به دست قدرتش درختان آن را نشاند و نهرهايش را جوشانيد به آن خطاب كرد: به زيبايى من زيبا شو، به عزّت و جلالم در تو بخيل را جاى نمى دهم!!

راستى چه بخلى بالاتر از اين است كه انسان از انعكاس عشق حق به خانه دل كه خانه خود اوست جلوگيرى كند. و از آراستن خود به صفات الهى خوددارى كند و از تابش انوار ملكوت در نفس پيشگيرى كند و در مدّت عمر همانند حيوانات همّتى جز شكم و شهوت نداشته باشد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله در دعاى خود عرضه مى داشت:

أَسْأَلُكَ بِحُبِّكَ وَحُبِّ مَنْ يُحِبُّكَ وَحُبِّ عَمَلٍ تُقَرِّبُنى إِلى حُبِّكَ «2».

پروردگارا! عشق خود و عشق كسى كه عاشق توست و عشق عملى كه مرا به عشق تو مى رساند نصيبم كن.

سخنى در باب عشق

يكى از بزرگان در توضيح و تفسير معناى عشق مى فرمايد:

______________________________
(1)- عبهر العاشقين: 31.

(2)- عبهر العاشقين: 32.

اقسام عشق

عشق را در يك تقسيم بندى مى توان به پنج قسم تقسيم نمود:

1- عشق الهى: آخرين و برترين مقام ومرتبه هاست كه تنها اهل مشاهده و توحيد و حقيقت بدان دست مى يابند.

2- عشق عقلى: مقامى است كه نصيب اهل معرفت مى شود و مربوط به عالم مكاشفه و ملكوت است.

3- عشق روحانى: ويژه بندگان خاص و برگزيده حضرت حق است كه از لطافت و ظرافت بالايى برخوردار است.

4- عشق بهيمى: از ويژه گى هاى پيروان رذايل و شهوات نفسانى است.

5- عشق طبيعى: عموم مردم در آن شريكند و حتّى عقب افتاده ترين مردم در دوردست ترين زمان ها و مكان ها از آن دم مى زنند.

براى هر كدام از اين پنج قسم توضيحى است كه بدان اشاره مى كنيم:

عشق بهيمى (حيوانى) از زشتى هاى خُلق است. شُرب خمر، فساد، زَمر «1»، فسق و ارتكاب معاصى، جز به تأثير هوا نيست و اين همه از خواسته ها و تحريك هاى نفس امّاره است كه بدان فتد تا مهيّج شهوات مذمومه شود، تا به حدّى برسد كه ضعف حيوانى كه عين شهوت فطرى است در اصل خويش، بعد از صحبت محبوب و الفت آنى كه يك دم است از علاقه حُرقت آتش شهوت نفس اماره برهند. اين در جهان عقول و نزد اهل شريعت، چون بر خلاف احكام و امر الهى است مذموم مى باشد.

______________________________
(1)- زَمر- آواز مزمور سرود يا ترانه.

عشق طبيعى از لطافت عناصر اربعه است كه از يك سو تحريك كننده نفس ناطقه و از سوى ديگر نفس امّاره است و هم چنين تحت تأثير نفس كل و نيز نفس فريبنده است. اگر عقليّات و روحانيّات غلبه كنند محمود است وگرنه كه كشش و ميل طبع جسمانى است و در نظر عشّاق مذموم است و چون عقل و علم در آن راه ندارد نتيجه اى جز آتش و دوزخ ندارد. اينجا بدين آتش بسوزند كه شهوت حيوانى است و آنجا بدان آتش بسوزند كه آتش جسمانى است.

عشق روحانى آن است كه آن خواصّ النّاس را باشد. جواهر صورت و معانيشان صفاى روح مقدّس يافته و تهذيب از جهان عقل ديده، صورتشان همرنگ دل باشد، هرچه از مستحسنات ببينند در عشق آن به غايت استغراق برسند، مادام كه به آتش مجاهدت خبث طبع انسانى محترق شده باشد و آتش شهوات از صرصر «1» انفاس خمود «2» يافته باشد، اين عشق به عشق اهل معرفت پيوندد، چون نردبان پايه ملكوت باشد، لاجرم مستحسن باشد نزد مذهب اهل عشق.

اما عشق عقلى از سير عقل كلّ در جوار نفس ناطقه در عالم ملكوت پديد آيد از لوايح مشاهده جبروت، اين بدايت عشق الهى است، امّا عشق الهى ذروه علياست در حدّ قصوى است و آن را بدايات است، انبساط و نهايات جز از مشاهده جلالى و جمالى برنخيزد!

تذكّر اين نكته نيز ضرورى است كه انسان به انواع محبّتها آراسته است. و اين محبّتها ناشى از فطرت و طبيعت و حقيقت انسانى است و مدار زندگى انسان بر آنها استوار است. مانند محبّت به خود، به پدر و مادر، به اقوام، به فرزندان، به دوستان، به خانه، به كسب و كار و به دنيا. بايد توجّه داشت كه قرآن مجيد

______________________________
(1)- صَرْصَرَ الشى ء: آن چيز را هم جمع كرد و كناره هاى پراكنده آن را گرد آورد.

(2)- خَمُّود: جايى كه آتش را در آن زير خاك مى كنند تا خاموش شود.

و روايات، سخت پافشارى دارند كه انواع محبّتها بايد با ارتباط با تربيت اسلامى، تابع محبّت و عشق به خدا باشد، تا انسان هم چنان به راه رشد و كمال و رسيدن به اصل مقصود در حركت باشد. چنانچه محبّتها در درون انسان قدرتى بيش از محبّت به خدا كسب كنند، بدون شك انسان در خطر عظيم قرار گرفته و دچار هلاكت ابدى خواهد شد، چنانچه قرآن در آياتى به اين تصريح كرده:

[قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ وَ إِخْوانُكُمْ وَ أَزْواجُكُمْ وَ عَشِيرَتُكُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَساكِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ ] «1».

بگو: اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و خويشانتان و اموالى كه فراهم آورده ايد و تجارتى كه از بى رونقى و كسادى اش مى ترسيد و خانه هايى كه به آنها دل خوش كرده ايد، نزد شما از خدا و پيامبرش و جهاد در راهش محبوب ترند، پس منتظر بمانيد تا خدا فرمان عذابش را بياورد و خدا گروه فاسقان را هدايت نمى كند.

[لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ] «2».

______________________________
(1)- توبه (9): 24.

(2)- مجادله (58): 22.

گروهى را كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند، نمى يابى كه با كسانى كه با خدا و پيامبرش دشمنى و مخالفت دارند، دوستى برقرار كنند، گرچه پدرانشان يا فرزاندانشان يا برادرانشان يا خويشانشان باشند. اينانند كه خدا ايمان را در دل هايشان ثابت و پايدار كرده، و به روحى از جانب خود نيرومندشان ساخته، و آنان را به بهشت هايى كه از زيرِ [درختانِ ] آن نهرها جارى است درمى آورد، در آنجا جاودانه اند، خدا از آنان خشنود است و آنان هم از خدا خشنودند. اينان حزب خدا هستند، آگاه باش كه بى ترديد حزب خدا همان رستگارانند.

آرى، بنا به فرموده قرآن، بايد محبّت خدا را اصل و محور و ساير محبّتها را سايه و تابع آن قرار داد. به همين مناسبت باب بسيار مهمّى در معتبرترين كتب شيعه تحت عنوان «حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه» آمده كه رواياتش از اصيل ترين آثار اسلامى و بهترين راهنماى انسان به سوى محبّتهاى صحيح است.

اينك به نمونه اى از آن روايات توجّه كنيد:

ادامه روايات محبّت

عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: مَنْ أَحَبَّ لِلّهِ وَأَبْغَضَ لِلّهِ وَأَعْطى لِلّهِ فَهُوَ مِمَّنْ كَمُلَ إِيمانُه «1».

كسى كه براى خدا و در راه خدا عشق بورزد و براى خدا و در راه خدا دشمنى كند و به خاطر خدا ببخشد ايمانش كامل است.

______________________________
(1)- الكافى: 2/ 124، باب الحب فى اللّه، حديث 2؛ مجموعة ورّام، 2/ 191.

عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الإيمانِ أَنْ تُحِبَّ فى اللّهِ وَتُبْغِضَ فى اللّهِ وَتُعْطى فى اللّهِ وَتَمْنَعَ فى اللّهِ «1».

امام صادق عليه السلام فرمود: از محكم ترين دست آويزهاى ايمان، دوستى و دشمنى براى خداست و بخشش و منع در راه اوست.

عَنَ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: وَدُّ الْمُؤْمِنِ لِلْمُؤْمِنِ فى اللّهِ مِنْ أَعْظَمِ شُعَبِ الإيمانِ، أَلا وَمَنْ أَحَبَّ فى اللّهِ وَأَبْغَضَ فى اللّهِ وَأَعْطى فى اللّهِ وَمَنَعَ فى اللّهِ فَهُوَ مِنْ أَصْفِياءِ اللّهِ «2».

امام باقر عليه السلام از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى كند: دوستى مؤمن با مؤمن از بزرگترين شعبه هاى ايمان است، همانا هركس براى خدا دوستى و دشمنى كند و براى خدا ببخشد و دريغ كند از برگزيدگان خداست.

عَنَ أَبى بَصيرٍ، عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: إِنَّ الْمُتَحابّينَ فى اللّهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى مَنابِرَ مِنْ نُورٍ، قَدْ أَضاءَ نُورُ وُجُوهِهِمْ وَنُورُ أَجْسادِهِمْ وَنُورُ مَنابِرِهِمْ كُلَّ شَىْ ءٍ حَتّى يُعْرَفُوا بِهِ فَيُقالَ هؤلاءِ الْمُتَحابُّونَ فى اللّهِ «3».

ابو بصير مى گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: كسانى كه براى خاطر خدا با يكديگر دوستى مى كنند، روز قيامت بر بلندى هايى از نور مى باشند، نور چهره و تن و بلندى هايى كه بر آن ايستاده اند همه چيز را روشن مى كند، به طورى كه به وسيله آن نور شناخته شوند و در حق آنان مى گويند،

______________________________
(1)- الكافى: 2/ 125، باب الحب فى اللّة، حديث 2، الأمالى، شيخ صدوق، 578، المجلس الخامس والثمانون، حديث 13.

(2)- الكافى: 2/ 125، باب الحب فى اللّه، حديث 3؛ وسائل الشيعة: 16/ 166، باب 15- باب وجوب الحب فى اللّه، حديث 21251.

(3)- وسائل الشيعة: 16/ 166، باب 15، حديث 13951؛ بحار الأنوار: 7/ 195، باب 8- احوال المتقين، حديث 64.

اينان كسانى هستند كه در راه خدا دوستى كردند.

عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسارِ قالَ: سَأَلْتُ أَبا عَبْدِاللّهِ عليه السلام عَنِ الْحُبِّ وَالْبُغْضِ، أَمِنَ الإِيمانِ هُوَ؟ فَقالَ: وَهَلْ الإِيمانُ إِلّا الحُبُّ وَالْبُغْضُ: «ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ؟ [

حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ فأذن مؤذن بينهم أن لعنت الله على الظالمين وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ ] «1» «2».

فضيل بن يسار مى گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم حب و بغض مربوط به ايمان است؟ حضرت پاسخ داد: آيا ايمان غير از محبّت و تنفّر است؟ سپس اين آيه را خواند: خدا ايمان را محبوب شما قرار داد و آن را در دل شما بياراست و كفر و نافرمانى و عصيان را ناپسند شما كرد، آنانند هدايت يافتگان.

عَنَ أَبى عَبْدِاللّهِ قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَصْحابِهِ أَىُّ عُرَى الإِيمانِ أَوْثَقُ؟

فَقالُوا اللّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ وَقالَ بَعْضُهُمْ الصَّلاةُ وَقالَ بَعْضُهُمْ الزَّكاةُ وَقالَ بَعْضُهُمْ الصِّيامُ وَقالَ بَعْضُهُمْ الحَجُّ وَالْعُمْرَةُ وَقالَ بَعْضُهُمْ الجِهادُ، فَقالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله كُلُّ ما قُلْتُمْ فَضْلٌ وَلَيْسَ بِهِ وَلكِنْ أَوْثَقُ عُرَى الإيمانِ الحُبُّ فى اللّهِ وَالْبُغْضُ فى اللّهِ وَتَوالى أَوْلِياءِ اللّهِ وَالتَبَرّى مِنْ أَعْداءِ اللّهِ «3».

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: رسول خدا صلى الله عليه و آله به اصحابش فرمود: كدام يك از دستاويزهاى ايمان محكم تر است، گفتند: خدا و رسولش داناترند، بعضى گفتند: نماز، گروهى گفتند: زكات، عدّه اى گفتند: روزه، قومى گفتند: حج و عمره و دسته اى گفتند جهاد. رسول اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: براى هريك از اينها

______________________________
(1)- حجرات (49): 7.

(2)- الكافى: 2/ 125، باب الحب فى اللّه، حديث 5.

(3)- الاختصاص: 365، باب صفة النار؛ تحف العقول: 55.

كه گفتيد فضيلتى است؛ ولى پاسخ پرسش من نيست. محكم ترين دستاويزهاى ايمان دوستى براى خدا و دشمنى به خاطر اوست و پيروى از اولياى خدا و بيزارى از دشمنان الهى است.

عَنْ عَلىّ بن الحُسَيْنِ عليهما السلام قالَ: إِذا جَمَعَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ قامَ مُنادٍ فَنادى يُسْمِعُ النّاسَ فَيَقُولُ: أَيْنَ الْمُتَحابُّونَ فى اللّهِ قالَ: فَيَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ فَيُقالُ لَهُمْ: إِذْهَبُوا إِلَى الجَنَّةِ بِغَيْرِ حِسابٍ، قالَ: فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ فَيَقُولُونَ إِلى أَيْنَ؟ فَيَقُولُونَ نَحْنُ الْمُتَحابُّونَ فى اللّهِ قالَ: فَيَقُولُونَ وَأَىُّ شَىْ ءٍ كانَتْ أَعْمالُكُمْ قالُوا: كُنّا نُحِبُّ فِى اللّهِ وَنُبْغِضُ فى اللّهِ قالَ: فَيَقُولُونَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلينَ «1».

امام سجاد عليه السلام فرمود: چون خداى عزّوجلّ اوّلين و آخرين را در محشر گرد آورد، ندا كننده اى كه صدايش را همه بشنوند فرياد مى زند: آنان كه براى خدا دوستى كردند كجايند؛ گروهى از مردم برخيزند، به آنها گفته شود بدون حساب وارد بهشت شويد. فرشتگان در برخورد با آنها مى گويند: كجا مى رويد؟ جواب مى دهند به بهشت بدون حساب، مى پرسند: مگر شما داراى چه عملى هستيد؟ مى گويند: براى خدا دوستى كرديم و به خاطر او دشمنى ورزيديم، فرشتگان مى گويند چه نيكوست پاداش اهل عمل.

عَنْ جابِرِ الْجُعْفى، عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ: إِذَا أَرَدْتُ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّ فيكَ خَيْراً فَانْظُرْ إِلى قَلْبِكَ فَإِنْ كانَ يُحِبُّ أَهْلَ طاعَةِ اللّهِ وَيُبْغِضُ أَهْلَ مَعْصِيَتِهِ فَفيكَ خَيْرٌ، وَاللّهُ يُحِبُّكُ، وَإِنْ كانَ يُبْغِضُ أَهْلَ طاعَةِ اللّهِ وَيُحِبُّ أَهْلَ مَعْصِيَتِهِ فَلَيْسَ فيكَ خَيْرٌ وَاللّهُ

______________________________
(1)- الكافى: 2/ 126؛ وسائل الشيعة: 16/ 167، باب 15- باب وجوب الحب فى اللّه، حديث 21254.

يُبْغِضُكَ وَالْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَ «1».

جابر جعفى (كه از بزرگان اصحاب و ياران حضرت باقر و صادق عليهما السلام است) از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه حضرت فرمود: هرگاه خواستى ببينى كه اهل خير هستى يا نه، به دلت نظر كن، اگر اهل طاعت را دوست دارى و از آلودگان به گناه متنفرى خوبى و خدا دوستدار توست و اگر از اهل طاعت متنفرى و علاقه مند به اهل گناهى در تو خيرى نيست و خدا دشمن توست و مرد با هركه مورد علاقه اوست محشور مى شود.

عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عليه السلام قالَ: قَدْ يَكُونُ حُبٌّ فى اللّهِ وَرَسُولِهِ وَحُبٌّ فى الدُّنْيا فَما كانَ فى اللّهِ وَرَسُولِهِ فَثَوابُهُ عَلَى اللّهِ، وَما كانَ فى الدُّنْيا فَلَيْسَ بِشَىْ ءٍ «2».

امام صادق عليه السلام فرمود: گاهى دوستى براى خدا و رسول است و گاهى براى دنيا، محبّتى كه به خاطر خدا و رسول اوست پاداشش بر خداست و آنچه براى دنيا است اجر و مزدى ندارد.

______________________________
(1)- مشكاة الأنوار: 121، الفصل الخامس فى المحبة والشوق؛ علل الشرايع: 1/ 117، باب 96- باب علة الطبائع والشهوات.

(2)- وسائل الشيعة: 16/ 168، باب 15- باب وجوب الحب فى اللّه، حديث 21256؛ الكافى: 2/ 127، باب الحب فى اللّه، حديث 13.

 [فَدَليلُ الْخَوفِ الهَرَبُ ]