دكتر محمد ابراهیم آیتی فرزند شیخ محمد قائنی از وعاظ و خطبای بزرگ و دانشمند خراسان و ایران در سال 1294 هجری شمسی در روستای گازار از توابع شهرستان بیرجند در خانواده‌ای روحانی متولد شد. خاندان آیتی یکی از خاندان‌های فرهنگی و دینی بانفوذ در جنوب خراسان است که علمای بزرگی هم چون آیت الله شیخ محمد باقر آیتی از این خاندان برخاسته است. محمد ابراهیم آیتی از هفت سالگی به فراگیری قرآن مجید و كتاب‌های فارسی مشغول گردید. در سیزده سالگی برای تحصیل به مدارس دینی شهر بیرجند رفت و از محضر بزرگانی هم چون حاج شیخ محمدباقر آیتی، حاج شیخ محمد حسین آیتی، شیخ غلامرضا فاضل، حاج شیخ محمد علی ربانی و ملا محمد دهكی كسب فیض كرد. در سال 1312 جهت ادامۀ تحصیل به حوزۀ علمیۀ باقریۀ مشهد عزیمت كرد و در آن جا از محضر بزرگانی چون میرزا حسین فقیه سبزواری، میرزا مهدی اصفهانی، شیخ هاشم قزوینی، شیخ مجتبی قزوینی، ادیب نیشابوری و حاج شیخ حسن پایین خیابانی بهره جست. پس از آن از سال 1320تا 1329 در بیرجند به موعظه و تدریس اشتغال داشت.
دکتر محمد ابراهیم آیتی از نخستین روحانیونی است که افزون بر تحصیلات سنتی مذهبی به دانشگاه رفت و عالی‌ترین سطوح تحصیلات دانشگاهی را فرا گرفته و به تدریس در دانشگاه پرداخته است. وی از سال 1334 در دانشكدۀ علوم معقول و منقول آن زمان به تدریس پرداخت. در سال 1340 از رشتۀ معقول و منقول دانشگاه تهران به اخذ درجۀ دكتری نایل گردید و سپس در تهران اقامت كرد.
دانشمند ذی فنون
مرحوم دکتر محمد ابراهیم آیتی از عالمان ذی فنونی است که درعلوم و دانش) که منطق‌دان برجسته ای است، دکتر آیتی را استادی مجرّب در علم منطق می‌دانسته است و از کتاب «مقولاتی در منطق» مرحوم آیتی بسیار تمجید می کرده است[1]. از همه مهم‌تر، آیتی محقق و پژوهشگری برجسته و بی‌نظیر در تاریخ صدر اسلام بوده و ترجمه‌ها وتألیفات مهمی دربارۀ تاریخ صدر اسلام دارد؛ مثل «ترجمۀ تاریخ یعقوبی»، «ترجمۀ البلدان یعقوبی» و تالیف «تاریخ پیامبر اسلام» که با تعلیقات و اضافاتی از دكتر ابوالقاسم گرجی از سوی دانشگاه تهران چندین بار چاپ گردیده است و به همین جهت بسیار مورد توجه بزرگانی چون مرحوم شهید مطهری قرار داشته است. شهید مطهری دربارۀ ایشان می گوید:
«آقای آیتی یک مورخی است نسبت به تاریخ صدر اسلام، که من به جرأت می توانم بگویم در همۀ تهران و شاید در همۀ کشور، کسی نداریم که به تاریخ صد سالۀ اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که به جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزئیاتش را می‌داند. اگر مثلا از جنگ بدر بپرسید، یک یک آدم‌هایش را می‌شناسد. حتی گاهی می‌گوید پدرش کیست، مادرش کیست، خویش و تبارش کیستند. حرفی که این مرد بگوید سند است... ایشان آخرین اثری که تألیف کرده‌اند و دانشگاه چاپ کرده است، کتابی است در تاریخ اندلس. کتاب بسیار خوبی است و دربارۀ حادثه اسلامی بزرگی است که ما مسلمانان و بالاخص ایرانی‌ها در موضوع این حادثۀ خیلی تقصیر کرده‌ایم. این تاریخ را بگیرید و بخوانید.»[2]
به گفتۀ ابوالحسن آیتی، مرحوم دکتر آیتی در تفسیر هم تبحر داشته است. علاوه بر جلسات هفتگی تفسیری که در طول ده سال داشته است، و نیز تصحیح تفسیر لاهیجی که در سال 1340 از سوی اداره اوقاف چاپ شد، به دلیل تخصص تاریخ صدر اسلام، بر شأن نزول آیات تسلّط تام داشته و به همین جهت تصمیم به نگارش تفسیری از بعد تاریخی داشته است که اجل مهلت نداده است. با توجّه به تبحّر و تخصّص و اشراف ایشان بر تاریخ اسلام، نگارش این تفسیر می‌توانست نکات بسیاری را در شأن نزول آیات روشن کند و حقاً که جای چنین تفسیری هم در بین شیعه و هم در میان اهل سنّت خالی است.
مترجم توانمند
مرحوم آیتی افزون بر تخصص در دانش‌های مختلف، بر زبان انگلیسی و عربی هم در سطح عالی تسلط داشت؛ هم از زبان انگلیسی وهم از زبان عربی، ترجمه‌های بسیار ارزنده‌ای از وی بر جای مانده است. نخستین ترجمۀ او از کتاب «افکار جاوید محمد (ص)»، تألیف محمد علی لاهوری از انگلیسی به فارسی برندۀ جایزه نیز شده است، هم‌چنان که وی دو جلد «تاریخ یعقوبی» و یک جلد کتاب جغرافیایی یعقوبی یعنی «البلدان» را از عربی به فارسی بازگردانده است که ترجمۀ برگزیدۀ سال شده است. این دو کتاب در سال 1343 از سوی «بنگاه ترجمه و نشر کتاب انتشار» یافته است. همچنین ایشان، کتاب «شهدای اسلام» را به زبان عربی تالیف کرده است که سال‌ها بعد از درگذشت محقق عرب آقای حبیب طاهری آن را در سال 1371 شمسی در بیروت چاپ کرد.
مبلغی شهیر
مرحوم دکتر آیتی از مبلغان مشهور و تأثیر گذار دهۀ چهل ایران بوده است. پخش سخنرانی‌های ایشان از رادیو که در آن زمان جدیدترین و مدرن‌ترین وسیلۀ ارتباط جمعی بود و شنوندۀ بسیاری هم داشت، نقش مهمی در احیا و تقویت روحیۀ دینی و مذهبی مردم ایران داشته است. تبحر علمی و توانایی تبلیغی ایشان موجب شد که ایشان با همکاری یکی دیگر از علمای آن زمان، کتاب « سرمایۀ سخن» را برای غنا بخشیدن به محتوای سخنرانی وعاظ و خطبای مذهبی تهیه و تدوین کند. افزون بر آن مرحوم آیتی، از شخصیت‌هایی تأثیر گذار دینی در این دوره بودند که توانستند در میان جوانان و دانشگاهیان نقش آفرین باشد. بعد از جنگ جهانی دوم، فعالیت علمای بیدار در کشورهای مختلف اسلامی در برابر موج دین ستیزی شروع می‌شود. علمای سنتی توانایی مقابله با این امواج دین ستیزی را نداشتند. از این رو تعداد اندکی از عالمان وارد این عرصه شدند که مرحوم آیتی یکی از این عالمان بود. مرحوم آیتی همراه با شهید مطهری، شهید بهشتی و مرحوم طالقانی نقش مهمی در تجدید حیات هویت اسلامی جوانان در تهران داشته است. آیتی در انجمن اسلامی مهندسان، جلسات ماهانۀ دینی داشته است كه این سخنرانی‌ها بلافاصله تایپ و تكثیر می شده و با استقبال فراوانی نیز روبرو گشته است. یكی از تلاش های تحسین برانگیز ایشان، تلاش در راه انتشار كتاب‌های مذهبی بود كه از آن جمله تلاش گروهی ایشان و همراهانش منشأ ایجاد «شركت انتشار» گردید. به نوشتۀ علی اکبر غفاری، مرحوم دکتر آیتی، حجت وآیتی برای دیگران بود. از ابتدای عمر تا روزی که از دنیا رفت، هم چون سربازی فداکار و وظیفه شناس و از خود گذشته در جبهه مشغول انجام وظیفه بود. مردی دانشمند، با تقوا، دور از هوی، کثیر الاطلاع، متبحر و با حقیقت بود. [3]
خطیبی حقیقت گو و خرافه ستیز
مرحوم آیتی از خطبایی بوده است که در خطابه‌اش، بر حفظ موازین علمی تأکید داشته است و به همین جهت در خطابه‌هایش نخست، به مستند سخن گفتن بسیار توجه داشته و به جد با گزافه‌گویی در مسایل دینی و تاریخی مخالف بوده است. وی از همین رو، کتاب « سرمایۀ سخن» را در هشتاد مقاله با همكاری سید محمد باقر سبزواری با هدف ارتقا و غنی سازی سطح علمی و محتوایی تبلیغ دینی، نگاشته است. همچنین در خطابه‌هایی که در دهۀ آخر عمرش داشته است (بررسی تاریخ عاشورا)، افزون بر مستند سخن گفتن به استناد به منبع معتبر، تأکید داشته است. سعی وی در سخنرانی‌ها این بوده است که بر اساس منابع علمی سخن بگوید و تلاش جدی در زدودن خرافه و تحریف از موضوعات دینی و تاریخی داشته است. هم چنین برای مبارزه با تفسیرهای ناصواب از حقیقت عاشورا و تحلیل دقیق حرکت و رفتار امام و یاران و خاندان ایشان، سخنرانی‌هایی را در ایام محرم ایراد کرده است که در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» گرد آمده است. البته این سخن به معنای این نیست که کار ایشان هیچ عیب و نقص ندارد. نگاهی به مطالب و منابع دو کتاب «سرمایۀ سخن» و «بررسی تاریخ عاشورا»، نشان می دهد که مرحوم آیتی در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» که چند سالی بعد از «سرمایۀ سخن»، ایراد شده است، دقت و وسواس بیشتری نسبت به کتاب قبلی دارد و روحیۀ اجتهادی وانتقادی نسبت به منابع و مطالب در این کتاب بسیار پر رنگ‌تر دیده می‌شود.
دكتر آیتی در روز جمعه هفدهم مهرماه 1343 در حالی كه عازم درس تفسیر به سوی شمیران بوده در حادثۀ تصادف در سن 49 سالگی درگذشت. پیكر ایشان پس از تشییع در تهران به قم انتقال یافت و در این شهر مقدس آرمید.
آثـار :
1. افكار جاوید محمد(ص)، پیامبر اسلام (ترجمه از انگلیسی).
2. تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار، تهران: 1337.
3. آیینۀ اسلام (ترجمه از عربی)، تهران: شرکت انتشار، 1339.
4. سرمایۀ سخن ، با همکاری سید محمد باقر سبزواری، 1339.
5 . «فهرست ابواب و فصول اسفار»، یادنامه ملاصدرا، 1340.
6 . تصحیح تفسیر شریف لاهیجی، (3و4) تهران: اداره کل اوقاف، 1340 .
7. گفتار عاشورا ، با همكاری آیت الله طالقانی، بهشتی، مطهری و دیگران، تهران: شرکت انتشار، 1341.
8. تاریخ اندلس و حكومت مسلمین در اروپا، دانشگاه تهران، 1341.
9. مرجعیت و روحانیت، (با همکاری چند تن دیگر) تهران: شرکت انتشار، 1341.
10. ترجمۀ تاریخ یعقوبی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342.
11. جهان در قرن بیستم (ترجمه از انگلیسی)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1342.
12. ترجمۀ البلدان یعقوبی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1343.
13. سیمای امیرالمؤمنین از مسجدالحرام تا مسجد كوفه. سخنرانی‌هایی در جلسۀ ماهانه دینی است كه ابتدا در جلد سوم كتاب گفتار ماه، و سپس به صورت مستقل نیز چاپ شده است.
14. مجموعۀ سخنرانی‌ها در مورد شخصیت های برجستۀ عالم اسلام و مقالات و سخنرانی های علمی و تحقیقی.
15. مقولات عشر، که پایان نامه دكترای ایشان بوده است.
16. بررسی تاریخ عاشورا (مجموعۀ هفده سخنرانی در رادیو ایران در سال های42 – 1343 ) با مقدمۀ استاد علی اكبر غفاری، 1347.
17. تاریخ پیامبر اسلام، به کوشش دکتر ابوالقاسم گرجی دانشگاه تهران، 1361.
18. خطبه های رسول اكرم (به زبان عربی) تاكنون چاپ نشده است.
19. شهداء الاسلام فی عصر الجاهلیة ، بیروت: 1371، ترجمۀ آن به نام شهدای اسلام در عصر رسالت، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
20. «راه و رسم تبلیغ»، گفتار ماه ، ج2 .
21. «كتاب و سنت»، گفتار ماه ، ج 1.
22. «همه مسؤول یكدیگریم» (امر به معروف و نهی از منکر)، همه مسؤول یكدیگریم ، تشیع، 1356.
[1]. آیتی، ابوالحسن، گزارشنامۀ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، ص 15.
[2]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج25، ص 343.
[3].غفاری، علی اکبر، مقدمۀ کتاب «بررسی تاریخ عاشورا»، تهران: کتابخانه صدوق، 1347، ص 4 .
دکتر آیتی از نگاه بزرگان
استاد شهید مرتضی مطهری
من هرگز عادت ندارم و به یاد ندارم از یک آدم زندۀ معاصر و از کسی تمجید و تعریف کرده باشم. شما هم از من نشنیده‌اید که در منبر از کسی تعریف کرده باشم. من که هرگز یادم نمی‌آید که چنین کاری کرده باشم. ولی نمی‌دانم یک حس درونی من را وادار کرد که در سه چهار پیش در شب یازدهم محرم که در انجمن اسلامی مهندسین سخنرانی می‌کردم، از یک نفر خطیب متقن و سیّد القوم که می‌شود به آن اعتماد کرد، افتخار عصر و زمان است، از مرحوم آقای آیتی اسم بردم. خوشبختانه آن سخنرانی‌ها در همان وقت در کتابی به نام «گفتار عاشورا» چاپ شد که دو سخنرانی از او و دو سخنرانی هم از من دارد.
من در آن‌جا آن وقتی که زنده بوده این حرف را زدم که در تاریخ صد سالۀ اول اسلام مرحوم آیتی نظیر ندارد. در تمام کسانی که من تاکنون دیده‌ام و می‌شناسم، کسی که تاریخ صد سالۀ اول اسلام را مثل مرحوم آیتی بداند وجود ندارد. الآن هم که این مرد فوت کرده است، باز همین را می‌گویم. تازه من خیلی احتیاط کردم و کم گفتم که تاریخ صد سالۀ اول و شاید بیشتر.
این مرد یکی از موضوعاتی که در آن بی‌نظیر بود، همین اطلاع در تاریخ صد سالۀ اسلام بود. قضایای کربلا را کسی مثل آیتی درست و متقن نمی‌داند. من امروز کتاب مرحوم آقای شیخ عباس قمی رضوان الله علیه «نفس المهوم» در وقایع کربلا و نوشتۀ مرحوم آیتی را نیز مطالعه کردم. من احساس خودم را عرض می‌کنم. گفتم: ای روحت شاد، روحت شاد. راستی کسی مثل او ننوشته است. ای افسوس که تا هستند قدر چنین افرادی را نمی‌دانیم.
من این افتخار را دارم که قدرش را می‌دانستم و بارها هم گفته‌ام، یکی از مراجع من در تاریخ اسلام مرحوم آیتی بود. هر وقت در یک نکتۀ تاریخی مربوط به صدر اسلام گیر می‌کردم، شمارۀ تلفن آقای آیتی را می‌گرفتم. آقای آیتی فلان قضیه در تاریخ چگونه است، من نتوانستم آن را پیدا کنم؟ آن‌قدر من از این مرد استفاده می‌کردم. برای من کتابخانۀ زنده و بدون زحمتی بود؛ بدون این‌که بخواهم به قفسه‌ای مراجعه کنم، کتابی باز کنم. فقط کافی بود یک موضوع را مطرح کنم و صدای آقای آیتی را بشنوم و جوابم را بدهد. راستی ضایعه بود. راستی گوهر گرانبهایی از دست ماها رفت. افتخاری است که از آن قدردانی کنم.[1]
خطیب شهیر حجت الاسلام والمسلمین فلسفی
مجلس امروز به مناسبت یک مین سال درگذشت خطیب خدمت‌گذار و شخصیت پرارزش مرحوم حجت الاسلام والمسلمین آقای شیخ محمدابراهیم آیتی تشکیل شده است. مرگ این مرد محترم، اثر عمیقی بر ارواح و افکار علما و متدینین و کسبه و تجار و دانشگاهیان و خلاصه کسانی که او را می‌شناختند، گذاشت.
مرگ مرحوم آیتی خیلی سنگین بود. خیلی گران بود. اگر بگویم مرگ آیتی در جامعۀ روحانیت ضایعه بود، مبالغه نگفته‌ام. برای این‌که چقدر لازم است تا یک آیتی پرورش پیدا کند، بسیار خوب، اولاد سالم، خانوادۀ خوب، درس خوانده، رفتار منطبق با طینت که شرایط تحصیل برایش آماده شده، آگاه به زمان، نسل پاک ، مغز روشن ، آشنای به مقتضیات زمان، می‌تواند با زبان روز سخن بگوید. این مطلب برای من ارزشمند است.
قال الصادق(ع): «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس». کسی که عالم به منطق زمان باشد، مورد هجوم اشتباه و خطا قرار نمی‌گیرد. بدون مبالغه باید بگویم، آیتی علاوه بر تمام مزایای علمی و ایمانی و تقوایی و استعداد طبیعی فکری و نقلی و هوش و حافظه، مرد عالم به زمان بود و بر اساس منطقی صحیح و دقیق بر اساس تعالیم اسلام و آیات و روایات صحبت می‌کرد. البته مرگ چنین مرد شریفی خیلی گران و سنگین بود.[2]
[1]سخنرانی استاد شهید مرتضی مطهری در شب عاشورا در مسجد جامع نارمک .
[2]سخنرانی در سالگرد درگذشت دکتر محمدابراهیم آیتی در مسجد آذربایجانی‌های تهران.
بررسی تاریخ نهضت حسینی
مجموعۀ آثار عاشورایی دکتر محمدابراهیم آیتی
سیّد عبدالله حسینی
مرحوم آیتی از سخنرانان و نویسندگان مطرح نیمه اول قرن حاضر ایران است . گفتارهای عاشوارایی ایشان هم از تأثیر گذارترین سخنرانی‌ها و نگاشته‌ها در بارۀ عاشورا بوده است که مورد تمجید شخصیت‌های بزرگی مثل شهید مطهری است . کتاب حاضر مجموعه گفتارهای مرحوم آیتی در باره عاشورا در دو کتاب «سرمایۀ سخن» و «بررسی تاریخ عاشورا» است . که در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول کتاب «بررسی تاریخ عاشورا»که مجموعۀ هفده سخنرانی مرحوم آیتی در سالهای 1343 – 1342 شمسی در ایام محرم و اربعین در رادیو ایران است .
موضوع این بخش تحلیل حوادث عاشورا از سوی یک متخصص و پژوهشگر برجستۀ تاریخ صدر اسلام است . به گفتۀ مرحوم علی اکبر غفاری متن این سخنرانی‌ها توسط ادارۀ تبلیغات رادیوی ایران در آن زمان تایپ شده بوده و مرحوم آیتی در پاسخ تقاضای مکرر غفاری برای چاپ آن مجموعه گفته بوده که «حاضر است ، ولی احتیاج به تصحیح دارد و فرصت ندارم آماده نمایم .» [1] بعد از فوت ایشان ، این متن با مقدمۀ بلندی از مرحوم غفاری در حدود پنجاه صفحه که تحلیل خاص مرحوم غفاری از اهداف و انگیزه های قیام امام حسین(ع) پرداخته است در سال 1347 چاپ می‌شود . مرحوم غفاری هیچ دخل و تصرفی در متن تایپ شده انجام نداده است . نه تنها مطالب عنوان ندارد ، حتی مجالس و گفتارها نیز عنوان ندارد . نوشته‌ها فقط شماره گذاری شده است؛ شمارۀ 1 تا 17 . نقل قول‌ها وحتی آیات و روایات ، مأخذ یابی نشده است و کتاب فاقد فهرست منابع است .
بخش دوم کتاب ، پانزده مقاله موضوعی مرتبط به حادثه عاشورا از کتاب سرمایۀ سخن را در بر دارد . این بخش سخنرانی نبوده ، بلکه به‌عنوان مواد سخنرانی برای خطبای مذهبی به‌منظور بهبود بضاعت علمی سخنوران دینی آماده شده است .[2] که در سال 1339به عنوان نشریۀ شمارۀ پنج ادارۀ اوقاف چاپ شده است . مرحوم آیتی در مقدمه‌ای که بر این کتاب نگاشته ، بر خرابی اوضاع فرهنگ عاشورا در جامعۀ آن روز تأکید دارد و ضمن اشاره به مهم‌ترین تقاضای مرحوم شیخ جعفر شوشتری از ناصر الدین شاه در جلوگیری از تعزیه و شبیه خوانی خارج از معیار ، بر لزوم آموزش فنون خطابه و سخنوری تأکید می‌کند و خبر از تأسیس موسسۀ وعظ و تبلیغ در دانشگاه تهران می دهد که هدف آن تربیت وعاظ و مبلغان با آموزش علمی است .
همچنین اصل انگیزه نگارش این کتاب را پیشنهاد آقای فروزانفر رئیس دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران به دکتر محمد ابراهیم آیتی و سید محمد باقر سبزواری در نگارش مجالسی برای هشتاد روز سال (سی مجلس برای ماه مبارک رمضان و بیست مجلس برای محرم و صفر و بیست و پنج مجلس برای باقی ایام سال) ، می‌داند که قرار می‌شود مجالس محرم و صفر را آیتی و مجالس روزهای موالید و وفیات را سبزواری و سی مجلس رمضان را مشترکاً کار کنند . ویژگی‌های این کتاب چنین بیان شده است که در هر مجلس مطالبی بیش از استعداد یک منبر در بارۀ احکام ، معارف و اصول اسلامی ، اصول و فروع دین و مباحث اخلاقی آماده شود و افزون بر آن یک دورۀ جامع و نسبتاً کامل از سیرۀ معصومین(ع) و یک مقتل دقیق و تحقیقی از عاشورا هم باشد . [3]
هر دو کتاب در سالهای اخیر ، تجدید چاپ شده است . کتاب « بررسی تاریخ عاشورا » توسط آقای مهدی انصاری قمی بازنویسی و باز آفرینی شده است . در بسیاری از موارد آقای انصاری بخشی از سخنانان آیتی را که حالت گفتاری داشته حذف کرده است . منابع نقل قول‌ها ، استنادات ، و نیز اشعار ، مشخص نشده و در برخی موارد به منابع متأخر مثل بحارالانوار و . . . ارجاع داده شده است؛ در حالی که آیتی در همان آغاز بر استناد بر منابع قرن سوم و چهارم تأکید دارد . تحقیق انصاری فاقد فهرست منابع است .
کتاب بررسی تاریخ عاشورا ، در مجموعۀ « گفتار عاشورا » توسط آقای جعفر پژوم هم چاپ شده است . در این چاپ هم فقط مرجع آیات مشخص شده ، ولی مرجع بسیاری از روایات و نیز نقل قول‌ها ، استنادات ، و نیز مرجع اشعار ، مشخص نشده است و آیات ، روایات ، و اشعار عربی به جز آنچه مرحوم آیتی ترجمه کرده ، ترجمه نشده است .
کتاب « سرمایۀ سخن » هم جدیداً توسط انتشارات اندیشه مولانا با ویرایش جدید چاپ شده است ، لکن به غیر از آیات و روایات ، منبع دیگر نقل قول‌ها به روز نشده و اشعار عربی هم ترجمه نشده است . پاورقی‌ها هم تحقیق و تطبیق نشده است . همان چیزی است که مرحوم آیتی نوشته است که نسبت به روش ارجاع امروزی بسیار ابتدایی است . حتی در مواردی مرحوم آیتی در پاورقی به مجالس دیگر ارجاع داده است؛ مثلاً نوشته است که به مجلس سی و سوم یا سی و چهارم مراجعه شود ، (جلد دوم چاپ قدیم «سرمایۀ سخن» از مجلس سی ویک تا مجلس پنجاه و پنجم است که در پاورقی در موارد متعددی برخی مطالب را به مجالس دیگر ارجاع داده است .
در چاپ جدید «سرمایۀ سخن» شمارۀ مجالس کلاً حذف شده است و مجالس به عنوان روزاول محرم ، دوم محرم ، و . . .) نام گذاری شده است . ولی در پاورقی چاپ جدید ارجاعاتی که به مجالس دیگر با شماره های سی به بالاست ، دست نخورده است . در نتیجه هیچ مشخص نیست که مثلا مجلس سی و پنجم کتاب ، که به آن ارجاع شده است ، کدام مجلس است . افزون بر این مرحوم آیتی در آغاز جلد دوم چاپ اول «سرمایۀ سخن» منابع خود را معرفی کرده است ، که فقط شامل نام کتاب ، نام و تاریخ وفات مؤلف است . در چاپ جدید همین هم حذف شده است و چاپ جدید فاقد هرگونه فهرست منابع است .
تحقیق حاضر به سفارش موسسۀ دارالعرفان شیعی و در راستای بزرگداشت از عاشوراپژوهان در گذشته و احیای آثار آنان ، صورت گرفته و تمام گفتارهای مرحوم آیتی که مربوط به عاشورا است ، در یک جا گرد آوری شده است . بنابراین کتاب حاضر شامل همۀ گفتارها و مقالات مرحوم آیتی است که مرتبط به عاشورا است . از این رو تمام کتاب «تاریخ بررسی عاشورا» و نیز گفتارهای مربوط به محرم و دو سه گفتار مربوط به صفر از جلد دوم کتاب «سرمایۀ سخن» است . و همۀ گفتارهای آیتی در «سرمایۀ سخن» را شامل نمی شود . آن بخشی که مربوط به عاشورا و امام حسین(ع) نبوده در این کتاب نیامده است .
آنچه در این تحقیق انجام گرفته به طور مختصر چنین است:
1. عنوان گذاری : تمامی عناوین ، حتی عناوینی که برای مجالس انتخاب شده است ، جدید است و بر اساس محتوای مجالس انتخاب شده است و درچاپ اولیه وجود نداشته است . در بخش اول کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» که هیجده سخنرانی از مرحوم آیتی است ، چون سخنرانی بوده است ، به عنوان گفتار از شماره یک تا هیجده منظم شده است ، و برای هر گفتار عنوانی انتخاب شده است که تیتر اصلی همان مجلس است . در بخش دوم کتاب «سرمایۀ سخن» که مطالب آماده شده برای ایام محرم و صفر است ، به صورت«گفتاری برای روز اول محرم و . . .» تنظیم شده است و برای هر گفتار تیتری مناسب محتوای آن انتخاب شده است .
2. ترجمه : آیات ، روایات ، نقل قول ها و اشعار عربی که ترجمه نداشته‌اند ، ترجمه شده و با افزودن کلمۀ مصحح مشخص شده است و یا کل ترجمه در داخل دو قلاب [ ] قرار گرفته است تا از مواردی که ترجمه از خود مرحوم آیتی است متمایز باشد .
3. ارجاع : آیات ، روایات و اشعار ، ونقل‌قول‌ها مستند شده است . درجایی‌که مرحوم آیتی نام کتاب را درمتن یاد کرده است ، به کتاب مذکور و در مواردی که مطلبی را بدون نام بردن از کتابی نقل کرده است ، سعی شده است ، به منابع دست اول ارجاع و مستند شود . کل پاورقی‌ها در بخش اول «بررسی تاریخ عاشورا» توسط مصحح انجام شده است . در بخش «سرمایۀ سخن» ارجاعات آیتی به روز شده است ، یعنی مشخصات کتاب‌شناسی مرجع در پاورقی و نیز فهرست منابع مشخص شده است؛ مثلاً ارجاعات آیتی در کتاب «سرمایۀ سخن» به « بحار الانوار » چاپ قدیم است که در این تحقیق این موارد به چاپ جدید « بحار الانوار » تطبیق داده شده است .
4. فهرست منابع : در کتابنامه با روش امروزی ، منابع فهرست شده است .
5. ویرایش : برای ابهام زدایی و یرایش مختصری انجام گرفته ، ویرایش انجام شده در حد ویرایش املایی مثل درست نویسی کلمات و جدا نویسی واضافه و یا حذف کردن علایم ویرایشی است و نه بیش از آن و سعی شده که حالت خطابی وگفتاری مطالب کاملاًحفظ شود .
6 . تعلیق و توضیح : در بخش اول یعنی کتاب « بررسی تاریخ عاشورا » تعلیقات وتوضیحات متعددی توسط مصحح برای تکمیل و توضیح اضافه شده است که بخشی از توضیحات و تعلیقات در پاورقی آمده است ، بخشی دیگر از توضیحات در متن کتاب با قلم ریزتر و متفاوت از متن گفتار مرحوم آیتی و با حالت چپ‌چین آمده است . در بخش سرمایۀ سخن تعلیق و توضیح مصحح فقط در پاورقی آمده است و در پایان با کلمۀ (مصحح) از تعلیقات و توضیحات مرحوم آیتی مشخص شده است .
7. نقد و تصحیح : در برخی موارد مصحح نقدهایی بر برخی از مطالب داشته است که در متن و یا پاورقی با قلم متفاوت و با افزودن کلمۀ مصحح از گفتار آیتی مشخص شده است .
جایگاه آیتی و گفتارهای او در تحلیل تاریخ عاشورا
عاشورا بخش مهمی از بن مایۀ فرهنگ مذهبی و دینی شیعیان و ایرانیان را تشکیل می‌دهد . افزون بر بسیاری از آیین‌های مذهبی و سنتی و فرهنگی ، عاشورا در تفکر و منش و هنر هم بسیار تأثیر گذار است . فرهنگ عاشورا به عنوان بستری برای تبلیغ و ترویج آموزه‌های دینی و مذهبی و هم به عنوان منبع تغذیه فکری برای مبلغان نقش پر رنگی در تبلیغ و ترویج دین داشته است . اما معمولاً فرهنگ عاشورا ، یعنی تصورات و مطالب مشهور و موجود در حافظۀ مردم ، منبع تعذیه بوده است . واعظان هم از همین فرهنگ بهره گیری می‌کرده اند . و کمتر به منابع مکتوب تاریخی و نیز تحلیل های دقیق ، تاریخی موجود دربارۀ واقعه مراجعه می کرده اند . و به همین جهت در سخنرانی‌ها و نیز روضه‌ها مطالب بی اساس و افسانه‌گونه بسیار رایج بوده است .
مرحوم میرزای نوری کتاب ارزشمند لؤلؤ ومرجان را برای مبارزه با این روند می نگارد و شاگردان دانشمند ایشان همچون سید محسن امین عاملی ، محدث قمی ، شیخ محمد باقر آیتی و برخی دیگر نهضت تحریف ستیزی و خرافه زدایی از فرهنگ عاشورا را با قبض و بسط‌ها ادامه می‌دهند . مرحوم دکتر ابراهیم آیتی هم یکی از شخصیت های بسیار تأثیر گذار در نهضت اصلاح فرهنگ عاشور است . مرحوم آیتی از معدود مبلغان و پژوهشگرانی است که تأثیر عمیق بر قشر کتابخوان و اهل مطالعه در بارۀ واقعۀ عاشورا داشته است .
گفتارهای مرحوم آیتی در بارۀ عاشورا ، از چند جهت ممتاز و شایستۀ تحسین و بسیار ارزشمند است:
نخست از جهت مستند صحبت کردن . ایشان در همۀ زمینه‌ها ، بخصوص در توصیف و گزارش رخدادهای واقعۀ عاشورا ، که معمولاً با تسامح بسیار سخن گفته می شود ، مقید به مستند سخن گفتن بوده است و یادداشت‌های ایشان در کتاب «سرمایۀ سخن» گواه این حقیقت است . چیزی که قبل از ایشان تقریباً مغفول بوده است؛ و امروزه هم چندان معمول نیست و خطبا و وعاظ در توصیف واقعۀ عاشورا به مطالبی افواهی که مشهور بوده اند ، اکتفا می‌کردند و می‌کنند و کمتر به خود زحمت می‌دهند که به منابع مکتوب و بویژه منابع دست اول تاریخی مراجعه کنند .
دوم استناد به منابع معتبر که البته این ویژگی ایشان در کتاب «سرمایۀ سخن» کم رنگ ، ولی در کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» بسیار پررنگ و با تأکید در همان آغاز سخن مطرح شده است و نشان از تکامل فکری ایشان در لزوم استناد به منابع معتبر در سخنرانی است . مرحوم آیتی در آغاز گفتارهایش در بررسی تاریخ عاشورا بر لزوم استناد به منابع قرن سوم و چهارم که کمتر به خرافه و تحریف آلوده شده اند ، تأکید دارد .
ویژگی سوم گفتار های مرحوم آیتی در بارۀ عاشورا ، بعد تحلیلی ایشان بر اساس منابع تاریخی است . که این هم قبل از ایشان کمتر سابقه داشته است و بیشتر خطابه‌ها مطالب عاطفی و فضایلی و آمیخته با اغراق و گزافه گویی بوده است و به تحلیل اهداف و رفتارهای امام حسین(ع) ، یاران ، و دشمنان و نیز رفتار اسرای کربلا کم توجه می شده است .
ویژگی چهارم دکتر آیتی اطلاع جامع و دقیق ایشان از جزئیات رخدادهای صدر اسلام و نیز شناخت دقیق افراد و نسب و خصوصیات و موضع و عملکرد این افراد است که با نگاهی به پاورقی مجالس کتاب «سرمایۀ سخن» این بعد از شخصیت ایشان بخوبی آشکار می‌گردد . انصافاً دقت و آگاهی مرحوم آیتی در بارۀ افراد و رخدادها اعجاب انگیز است . پاورقی‌های ایشان در کتاب «سرمایۀ سخن» که آن را در دهۀ سی نوشته است ، گواه این حقیقت است . البته کتاب «بررسی تاریخ عاشورا» متن تایپ شدۀ سخنرانی ایشان در دهۀ چهل است که فرصت تصحیح و تعلیق نیافته است و اگر نه بسیار پر بارتر می‌شده است .
1] . مقدمۀ علی اکبر غفاری بر کتاب «بررسی تاریخ عاشورا»، ص4.
[2] . سرمایۀ سخن، ج1 مقدمۀ دکتر روستائیان.
[3]. همان ، ج1 ، مقدمۀ دکتر آیتی و سبزاوری .
منبع : پایگاه عرفان
