خواب غفلت‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

«انسان مركّب از جسم و روح عقل و قلب و حالات معنوى و مادى است. جسم جهت گذران امور دنيا و قلب و روح و عقل جهت راه يافتن به ملكوت عالم و شناخت حق و ارتباط گرفتن با انبيا و امامان و معاد روز قيامت است.

انسان براى رسيدن به رشد و كمال و به دست آوردن حالات الهى و ربّانى و تبديل شدن به منبع خير، بايد هر يك از نواحى وجود خويش را با كمك هدايت الهى رعايت نمايد.

بى‏توجهى به خويش كه نتيجه‏اش بى‏توجهى به نظام خلقت و ربوبيت حضرت ربّ العزّه و نبوت انبيا و امامت امامان و حقوق مردمان است، در فرهنگ دين به عنوان خواب غفلت ملاحظه شده است.

گرفتاران خواب غفلت در معرض چه بلاها و حوادث و گناهان و سيّئاتى هستند و از چه خيرات و مبرّات و فيوضات و بركاتى محرومند.

اگر انسان خويشتن خويش را بشناسد، حيات ابدى خود را بيش از هر چيزى مى‏بيند و نسبت به او مهر مى‏ورزد، و اگر به حيات ابد دل نمى‏بندد براى آن است كه خودش را نمى‏شناسد و آنچه باعث شد خودش را نشناسد سرگرمى او به عالم طبيعت و لذايذ حسى آن است.

هر چه انسان به لذايذ حسى تن در بدهد از شناخت خويش غافل مى‏شود و هر چه از خويشتن غافل بماند، هم از مبدأ آفرينش خود غفلت مى‏كند و هم از معاد و بازگشت خويش غافل مى‏ماند.

قرآن كريم سرّ غفلت انسان از مبدأ را همان غفلت انسان از خويشتن خويش مى‏داند و مى‏فرمايد: چون انسان خود را فراموش كرد خداى خود را فراموش كرد و چون خود را نشناخت و به ياد خود نبود و نيست، قيامت را فراموش كرد و به ياد روز جزا نيست.

در پايان سوره يس چنين آمده:

وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَميمٌ» «1»

در حالى كه آفرينش نخستين خود را از ياد برده براى ما مثلى زد [و] گفت:

چه كسى اين استخوان‏ها را در حالى كه پوسيده‏اند، زنده مى‏كند؟

اگر نفس خود را ببيند، نه آن كه او را بفهمد، بلكه با علم حضورى خود را مشاهده كند كه ذاتش عين ربط به خداست، حتماً مربوطٌ اليه كه خداى سبحان است به مقدار شهودش مشهود او مى‏شود.

اگر كسى خود را ببيند يقيناً خداى خود را با چشم جان مشاهده خواهد كرد، چون خود را مشاهده مى‏كند و خودش حقيقتى است عين ربط به خداى سبحان، پس خداوند را هم مى‏بيند، لكن نه با چشم حسّى؛ زيرا:

لا تُدْرِكُهُ الأْبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الأْبصارَ» «2»

چشم‏ها او را در نمى‏يابند، ولى او چشم‏ها را درمى‏يابد، و او لطيف و آگاه است.

بلكه با حقايق ايمانى و ديده جان، چنانكه در كلمات نورانى اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است.

و اين شناخت فطرى همان شناخت حضورى و شهودى است.

بنابراين اگر كسى خود را ببيند خداى خود و قيامت خود را هم مى‏بيند، چون خودش هم از طرف آغاز پيدايش به مبدأ غايى مرتبط است و هم از طرف انجام خلقت به مبدأ غايى وابسته است، هم به‏ هُوَ الأوّل‏ مرتبط است، هم به‏ هُوَ الآخر». پس چگونه ممكن است كسى نفس خود را مشاهده كند و خدا را كه‏ هُوَ الأوّل‏ است مشاهده نكند و مبدأ خويش را نبيند! و چگونه ممكن است جان خود را مشاهده بكند و خدا را كه‏ هُوَ الآخِر است مشاهده نكند و معاد خويش را نشناسد.» «3» بنابراين، آثار مخرّب و مهلك خواب غفلت بيشتر روشن مى‏شود، خواب غفلتى كه منشأ جدايى از حق و قيامت است، آن فرقت و جدايى كه زمينه آلوده شدن انسان به تمام معاصى درونى و بيرونى است.

غفلت در روايات‏

از حضرت مولى الموحدين عليه السلام روايت شده:

الْغَفْلَةُ أضَرُّ الأْعْداءِ. «4»

زيانبارترين دشمنان غفلت است.

الْغَفْلَةُ ضَلالُ النُّفُوسِ وَ عِنْوانُ النُّحُوسِ. «5»

غفلت، گمراهى نفوس و ديباچه نحسى‏هاست.

الْغَفْلَةُ تَكْسِبُ الاْغْتِرارِ، وَ تُدْنِى مِنْ الْبَوارِ. «6»

غفلت، آورنده غرور و نزديك كننده به هلاكت است.

وَيْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ عَلَيْهِ الْغَفْلَهُ، فَنَسِىَ الرِّحْلَةَ وَ لَمْ يَسْتَعِدَّ. «7»

واى بر كسى كه غفلت بر او پيروز گردد، پس حركت و رفتن خود را از دنيا فراموش نموده و آماده جهان آخرت نگردد.

إحْذَرْ مَنازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفاءِ، وَ قِلَّةَ الأْعوانِ عَلى طاعَةِ اللَّهِ. «8»

از منازل غفلت و آزار رسانى و كمى ياور بر طاعت خداوند بپرهيز.

الا مُسْتَيْقِظٌ مِنْ غَفْلَتِهِ قَبْلَ نَفادِ مُدَّتِهِ؟ «9»

آيا كسى نيست كه قبل از سپرى شدن عمرش از خواب غفلت بيدار شود؟

مالى أراكُمْ أشْباحاً بِلا أرْواحٍ، وَ أرْواحاً بِلا أشْباحٍ، وَ نُسّاكاً بِلا صَلاحٍ، وَ تُجّاراً بِلا أرْباحٍ، وَ أيْقاظاً نُوَّماً، وَ شُهوداً غُيَّباً. «10»

چه شده كه شما را چون پيك بى جان و جان بى‏پيكر مى‏بينم؟ (كنايه از اين كه بعضى چون مردگان بى‏چشم و گوش و برخى با چشم و گوش ولى دنياپرست). چه شده كه شما را عبادت كنندگان بى تقوا و تاجران بدون سود و بيداران چون خواب و حاضران چون غايب مى‏نگرم.

چنين مسائلى در وجود انسان، بى‏شك و ترديد معلول خواب غفلت است.

اوصِيكُمْ بِذِكْرِ الْمَوتِ وَ إِقْلالِ الْغَفْلَةِ عَنْهُ، وَ كَيْفَ غَفْلَتُكُمْ عَمّا لَيْسَ يُغْفِلُكُمْ؟! «11»

شما را به ياد مرگ سفارش مى‏كنم و اين كه غفلت خود را نسبت به اين مسأله كم كنيد، چگونه غافل هستيد از چيزى كه از شما غفلت ندارد.

أيُّهَا الغافِلُونَ غَيْرُ الْمَغْفُولِ عَنْهُمْ، وَ التّارِكُونَ الْمَأْخُوذُ مِنْهُمْ، ما لى أراكُمْ عَنِ اللَّهِ ذاهِبينَ، وَ إلى غَيْرِهِ راغِبينَ؟ «12»

اى مردمى كه از حقايق غافل بوده و از شما غافل نيستند! اى كسانى كه بر اثر فريب دنيا طاعت خدا و رسول را ترك كرده و به زودى آنچه را دارند از ايشان خواهند گرفت، چه شده شما را مى‏بينم از خدا دورى جسته و به غير او رو آورده و دوستى نموده‏ايد؟!

فَيا لَها حَسْرَةً عَلى ذى غَفْلَةٍ أنْ يَكُونَ عُمْرُهُ عَلَيْه حُجَّةً، وَ أنْ تُؤَدِّيَهُ أيّامُهُ إلى شَقْوَةٍ. «13»

پس چه بسيار است حسرت براى دارنده غفلت به اين كه عمرش بر او حجت است و ايّام حياتش او را به شقاوت مى‏رساند.

لقمان بزرگوار به فرزندش فرمود:

وَ لِلْغافِلِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: اللَّهْوُ وَ السَّهْوُ وَ النِّسْيانُ. «14»

براى غافل سه نشانه است: سرگرمى، اشتباه و فراموشى.

اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده:

كَفى بِالْمَرْءِ غَفْلَةً أنْ يُضَيِّعَ عُمْرَهُ فيما لايُنْجِيهِ. «15»

در مسأله غفلت براى مرد همين بس است كه عمرش را در آنچه مايه نجات او نيست خرج كند.

عطار در كتاب «لسان الغيب» در شرح حال دنياى فانى و مغروران به آن مى‏گويد:

(عطار نيشابورى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- يس (36): 78.

(2)- أنعام (6): 103.

(3)- تفسير موضوعى، جوادى آملى: 5/ 196.

(4)- غرر الحكم: 265، حديث 5744.

(5)- غرر الحكم: 265، حديث 5746.

(6)- غرر الحكم: 266، حديث 5759.

(7)- غرر الحكم: 146، حديث 2656.

(8)- نهج البلاغه: نامه 69؛ غرر الحكم: 266، حديث 5748.

(9)- غرر الحكم: 146، حديث 2654.

(10)- نهج البلاغه: خطبه 107؛ بحار الأنوار: 34/ 240، باب نوادر.

(11)- نهج البلاغه: خطبه 230.

(12)- نهج البلاغه: خطبه 174.

(13)- مستدرك الوسائل: 6/ 189، باب 7، حديث 6737؛ غرر الحكم: 158، حديث 3016.

(14)- بحار الأنوار: 13/ 415، باب 18، حديث 8؛ الخصال: 1/ 122، حديث 113.

(15)- غرر الحكم: 160، حديث 3063؛ عيون الحكم و المواعظ: 386.