ذلّت و خوارى در استكبار از دعا

نوشته : حضرت استاد حسین انصاریان

و گفتى: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. آنان كه از عبادت من- دعا- تكبّر مى كنند، به زودى خوار و ذليل وارد جهنّم مى شوند. دعا و خواندن خود را عبادت، و تركش را استكبار ناميدى، و بر ترك دعا به ورود در جهنّم با ذلّت و خوارى تهديد كردى. بندگان واقعى ات، به خاطر نعمتت تو را ياد كردند، و به سبب احسانت به شكرگزاريت برخاستند، و به فرمانت تو را خواندند، و براى گرفتن عطاى افزونت صدقه دادند، نجاتشان از خشمت، و كاميابيشان به خشنوديت در اين امور بود.»

دعا، ارتباط انسان با خدا را بيشتر كرده و هر موفّقيّت و پيروزيى را كه انسان در زندگى به دست مى آورد و يا هر نعمتى كه نصيبش مى شود را از طرف خدا دانسته و شناخت و معرفتش نسبت به پروردگار افزون مى شود، كه اگر انسان به اين درجه از معرفت و شناخت برسد، يعنى هر چيز را كه موجب رشد و كمال او شده يا هر نعمت و موفّقيّت را، از بارى تعالى دانسته و به برترين سرمايه زندگى دست پيدا كرده است، و از طرف ديگر اگر انسان خود را بى نياز ديد و در هر توفيقى يا نعمتى كه به او رسيد، نسبت به پروردگار عالم بى اعتنا بود و تلاش و كوشش خود را باعث اين موفقيت دانست، و در برابر پروردگار تكبّر ورزيد، اين جاست كه به انواع و اقسام بدبختى ها و مجادله ها در آيات الهى دچار شده، كه خسران دنيا و آخرت را در پى دارد.

اقسام تكبّر

تكبّر، انواع مختلفى دارد كه به اعتبار شخصى تكبّر بر سه قسم تقسيم مى شود:

1- تكبّر در برابر خدا، و آن زشت ترين انواع تكبّر است و فقط از جهالت محض و طغيان نشأت مى گيرد، مانند: تكبّر نمرود؛ زيرا او با خود مى گفت: من پروردگار جهانيان هستم و با پروردگار آسمان پيكار مى كنم، هم چنان كه مدّعيان ربوبيّت مانند فرعون و ديگران بر اثر تكبّرشان مى گفتند:

فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى » «2»

و گفت: من پروردگار بزرگ تر شما هستم.

چون امتناع كرد كه بنده خدا باشد، از اين رو خداى متعال فرمود:

إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ» «3»

آنان كه از عبادت من تكبّر ورزند، به زودى خوار و رسوا به دوزخ درآيند.

و نيز فرمود:

لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لّلَّهِ وَلَا الْمَلئِكَة الْمُقَرَّبُونَ وَمَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا* فَأَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصلِحتِ فَيُوَفّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُم مّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُواْ وَاسْتَكْبَرُواْ فَيُعَذّبُهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَلَا يَجِدُونَ لَهُم مّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا» «4»

مسيح از اينكه بنده خدا باشد، هرگز امتناع ندارد، و فرشتگان مقرّب هم امتناع ندارند؛ و كسانى كه از بندگى او امتناع كنند و تكبّر ورزند، به زودى همه آنان را [براى حسابرسى ] به سوى خود گردآورى خواهد كرد.* اما كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند، پاداششان را به طور كامل مى دهد، و از فضل و احسانش بر آنان مى افزايد؛ و اما كسانى كه [از ايمان و عمل شايسته ] امتناع كردند و تكبّر ورزيدند، به عذاب دردناكى عذاب مى كند؛ و براى خود جز خدا سرپرست و ياورى نخواهند يافت.

2- تكبّر كردن بر پيامبر صلى الله عليه و آله يعنى وجود خود را بزرگتر از آن مى داند كه در برابر بشرى چون ديگر انسان ها اطاعت كند، چنين تكبّرى، گاه متكبّر را از انديشيدن باز مى دارد و بر اثر تكبّر در تاريكى جهل مى ماند، سپس از اطاعت پيامبر خوددارى مى كند، به اين گمان كه خود بر حق است و گاه با اين كه پيامبر را مى شناسد اطاعت نمى كند، زيرا نفسش، او را بر اطاعت از حق و تواضع در برابر آن همراهى نمى كند، چنان كه خداوند متعال از قول كافران نقل مى كند:

أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا» «5»

آيا به دو بشرى كه مانند خودمان هستند ايمان بياوريم.

إِنْ أَنتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مّثْلُنَا» «6»

شما بشرهايى مانند ما هستيد.

وَ لَئِن أَطَعْتُم بَشَرًا مّثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَّخسِرُونَ» «7»

و بى ترديد اگر بشرى مانند خود را اطاعت كنيد، يقيناً زيانكاريد.

3- تكبّر ورزيدن بر بندگان، و آن اين است كه خود را بزرگ و ديگران را كوچك شمارد و از اطاعت آن ها امتناع ورزد و تكبّر، او را بر برترى خود نسبت به آنها فراخواند، پس آنها را تحقير كرده و كوچك شمارد و برابر بودن با آنها را براى خود ننگ بداند.

اين نوع تكبّر اگر چه از نوع اوّل و دوّم پايين تر است، اما از دو جهت مهم است:

الف- بزرگى و عزّت و عظمت و بلندى مرتبه، جز به خداى توانا نمى سزد. اما بنده ضعيف و ناتوان كه بر هيچ توان ندارد، كجا لايق تكبّر ورزيدن است و هرگاه بنده تكبّر ورزد با خداى متعال در صفت كبريايى كه محض ذات اوست ستيز كرده كه پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله از قول پروردگار عز و جل مى فرمايد:

يَقولُ اللَّهُ تَعالى الكبرياءُ رِدائى وَ الْعَظَمَةُ ازارى فَمَنْ نازَعَنى فى واحدٍ مِنْهُما الْقَيْتُهُ فى جَهَنَّمَ. «8»

خداوند عز و جل فرمود: بزرگى، جامه رويين من و كبريايى، جامه درون من است.

پس هر كس در اين دو صفت با من بستيزد او را در هم مى شكنم.

يعنى صفت تكبّر ويژه من است و جز من لايق هيچ كس نيست، پس هر كه بر بندگان خدا تكبّر ورزد نسبت به من جنايت كرده است.

ب- صفت رذيله تكبّر در هر كسى قوى شود او را به مخالفت با امر خدا فرامى خواند؛ زيرا متكبّر هر گاه حق را از بنده اى از بندگان خدا بشنود از قبول آن سرپيچى كرده و براى انكار آن مهيّا مى شود.

آرى، هر كس به منظور غلبه و مجاب كردن طرف، كه به قصد دستيابى به حق بحث كند، با كافران و منافقان در اين اخلاق شريك شده است. همچنين اين اخلاق او را به ننگ داشتن از قبول موعظه وادار مى كند چنان كه خداوند مى فرمايد:

وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ» «9»

و چون به او گويند: از خدا پروا كن، غرور و سرسختى و تعصّب و لجاجت، او را به گناه وا مى دارد؛ پس دوزخ او را بس است، و يقيناً بد جايگاهى است.

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

بِئسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ تَجَبَّرَ وَ اخْتالَ وَ نَسِىَ الْكَبيرَ الْمُتَعالَ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبدٌ عَتا وَ بَغَىَ وَ نَسِىَ الجَبَّارَ الْاعْلى . «10»

بد بنده اى است بنده اى كه تكبّر ورزد و خداى بزرگ و بلند مرتبه را فراموش كند، بد بنده اى است كه سركشى و نافرمانى كند و خداى جبار بلند پايه را فراموش كند.

انسان زمانى كه دچار كبر و غرور شود و خود را برتر و بزرگ تر ببيند با اين صفت زشت بر هدايت خود پشت پا زده و هر لحظه از خدا دور و دورتر مى شود و اين غفلت و فراموشى خداوند تا آنجا ادامه مى يابد كه ديگر اثرى از ايمان در وجود او باقى نمى ماند و چون اين گونه شد، با دست خود آتش جهنّم را براى خود مهيّا نموده است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

لايَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فى قَلْبِهِ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ كِبْرٍ وَ لايَدْخُلُ النَّارَ مَنْ فى قَلْبِهِ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ ايمانٍ. «11»

هرگز داخل بهشت نشود بنده اى كه در دلش به اندازه يك دانه خردل از كبر و غرور باشد و داخل آتش نشود بنده اى كه به اندازه يك خردل، ايمان داشته باشد.

آرى، شخص متكبّر در واقع در مقابل خدا شرك ورزيده، و خود را در بزرگى خدا شريك مى بيند و به جاى خداوند بر كرسى پادشاهى مى نشيند، و ديگر خود را نيازمند به دعا و درخواستِ از خدا نمى بيند، و حال آن كه اگر كمى از خواب غفلت بيدار مى شد و تواضع پيشه مى كرد مى فهميد كه دعا، رابطه معنوى ميان خالق و مخلوق و رشته پيوند ميان عاشق و معشوق مى باشد و وسيله اى براى درآمدن به اندرون قلعه محكم و چنگ زدن به آن دست آويز استوار است كه به اين غرض نهايى و مقصد اعلى، امكان وصول نيست، مگر آن كه به هر اندازه ممكن است به معناى دعاها توجّه يافته و به مقدار توانايى، به سرّ و حقيقت آنها پى برده شود.

و متكبّر چه بدبخت است كه با اين صفت رذيله خود چنان به سرازيرى سقوط قرار مى گيرد كه خداوند مى فرمايد:

يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلّ قَلْبِ مُتَكَبّرٍ جَبَّارٍ» «12»

اين گونه خدا بر دل هر گردنكش زورگويى، مُهر [تيره بختى ] مى نهد.

خداوند بر قلب مغرور مهر مى زند كه ديگر اميدى به نجات او نيست و چون در اين دنيا خود را بزرگ ديد خداوند هم، در آن دنيا او را ذليل و خوار محشور مى كند.

پيامبر اعظم اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

يُحْشَرُ الجَبَّارُونَ وَ الْمُتَكَبِّرُونَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِى صُورَةِ الذَّرِّ يَطَأَهُمْ النَّاسُ لِهَوانِهِمْ عَلَى اللَّهِ. «13»

متكبّران و گردنكشان خودخواه در روز قيامت به صورت ذرّه اى محشور مى شوند كه به خاطر پستيشان در پيشگاه خدا، مردم آنها را لگدكوب مى سازند.

و نيز مى فرمايد:

يُحْشَرُ الْمُتَكَبِّرُونَ يَوْمَ القِيامَةِ ذَرَّاً مِثلَ صُوَرِ الرِّجالِ يَعْلُوهُمْ كُلُّ شَى ءٍ مِنَ الصِغارِ ثُمَّ يُساقُونَ الى سِجْنٍ فى جَهَنَّمَ يُقالُ لَهُ: بُولَس، يَعْلُوهُمُ النَّارُ الأَثْبارُ يَسْقُوْنَ مِنْ طينِ الخَبالِ عُصارَةُ اهلِ النَّار. «14»

متكبّران روز قيامت به صورت ناچيزى محشور گردند و به گونه مردانى هستند كه هر چيز كوچكى، آنها را از جا مى كند و به زندانى در جهنّم مى افكند كه به آن جا «بولس» گويند و آنان را تپه هايى از آتش بالا مى برد، و از گل فاسدى كه عصاره اهل دوزخ است بياشامند.

اين است سزاى كسى كه خود را بى نياز از خداوند ببيند و از بارى تعالى درخواست نداشته و در مقابل او تواضع ننمايد و نسبت به دعا استكبار ورزد، آن هم دعائى كه خداوند از آن به عنوان عبادت مخصوص خود نام مى برد و در فضيلت دعا همين بس كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

يَدْخُلُ الْجَنَّةَ رَجُلانِ كانا يَعْمَلانِ عَمَلًا واحِداً فَيَرى احَدُهُما صاحِبَهُ فَوْقَهُ فَيَقُولُ: يا رَبِّ بِما اعْطَيْتَهُ وَ كانَ عَمَلُنا واحِداً فَيَقُولُ اللَّهُ تَعالى : سَأَلَنى ثُمَّ قالَ: سَلَوُا اللَّهَ وَ أَجْزِلوا فَإنَّهُ لايَتَعاظَمُهُ شَى ءٌ. «15»

دو نفر كه هر دو يك گونه عمل انجام داده اند وارد بهشت مى شوند ولى يكى ديگرى را برتر از خود مى بيند و مى گويد: پروردگارا! عمل من و او يكى بود، اين مقام برتر او در برابر چيست؟ خداوند مى فرمايد: او از من درخواست كرد ولى تو نخواستى. آن گاه حضرت فرمود: از خدا بخواهيد و زياد هم بخواهيد، چون در برابر ذات اقدس احديّت، چيزى بزرگ نيست.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- غافر (40): 60.

(2)- نازعات (79): 24.

(3)- غافر (40): 60.

(4)- نساء (4): 172- 173.

(5)- مؤمنون (23): 47.

(6)- ابراهيم (14): 10.

(7)- مؤمنون (23): 34.

(8)- مجموعة ورّام: 1/ 198؛ إرشاد القلوب، ديلمى: 1/ 189.

(9)- بقره (2): 206.

(10)- بحار الأنوار: 69/ 201، باب 105، حديث 31؛ مجموعة ورّام: 1/ 198.

(11)- بحار الأنوار: 8/ 355، باب 27، حديث 7؛ معانى الأخبار: 241، حديث 3.

(12)- غافر (40): 35.

(13)- مجموعة ورّام: 1/ 199؛ ثواب الأعمال: 222.

(14)- مجموعة ورّام: 1/ 198؛ ثواب الأعمال: 222.

(15)- بحار الأنوار: 8/ 221، باب 23، حديث 216؛ وسائل الشيعه: 7/ 24، باب 1، حديث 8605.

مطالب فوق برگرفته شده از 

کتاب:تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد یازدهم