اقبال و سيّد جمال‏

اقبال پاكستانى كه خود يكى از دشمنان بزرگ و سرسخت استعمار بود، در كتاب «احياى فكر دينى در اسلام» در ضمن معرفى شخصيت سيّد جمال و اين كه نجات ملت اسلام در سايه عمل به احكام اسلام، و بازگشت به دين خداست مى‌نويسد:

«وظيفه‌اى كه مسلمانان اين زمان در پيش دارند، بسيار سنگين است.

بايد بى‌آنكه كاملًا رشته ارتباط خود را با گذشته قطع كنند، از نو در كل دستگاه مسلمانى بينديشند. آن كس كه كاملًا به اهميت و عظمت اين وظيفه متوجه شده، و بصيرت عميق در تاريخ انديشه و حيات اسلامى، همراه با وسعت نظر حاصل از تجربه وسيع در مردم و اخلاق و آداب ايشان، او را حلقه اتصال زنده‌اى ميان گذشته و آينده ساخته بود سيّد جمال‌الدين اسدآبادى (افغانى) مى‌باشد».

در هر صورت برترين راه نجات مردم مسلمان، از اين همه بدبختى و ذلّت و علاوه بر آن از اين همه فساد و شر و گناه و پليدى در عقيده و عمل، كه غرب و مكتب آن عامل مهمش بوده، بازگشت به اسلام است، و ايجاد اتفاق در ميان‌ تمام جوامع اسلامى، در سايه قرآن مجيد و برنامه‌هاى عالى دينى، چنانچه بزرگترين شخصيت علمى، سياسى و مؤمن به معارف الهى، در قرون اخير همين عقيده را داشته و دارند، و ما به چند نفر از آنان اشاره كرديم.

بدون ترديد اگر جامعه اسلامى، به نداى رهبران روشنفكر و دلسوز دينى، با تمام قوا جواب دهد، شر استعمار پليد از كشورها اسلامى كوتاه مى‌شود، و ملت اسلام در سايه قرآن و برنامه‌هاى اسلامى، بزرگترين قدرت روى زمين را تشكيل مى‌دهند.

اين مطلب ادعاى محض و غلو نمى‌باشد، شما اگر به نتايج عمل گوشه‌اى از جامعه اسلامى، به برنامه‌هاى مصلح كبير و نابغه عظيم سيّد جمال الدين اسدآبادى، كه ذيلًا نقل مى‌شود بنگريد؛ صدق اين گفتار بر شما روشن خواهد شد؛ اما چه فايده كه استعمار قوى پنجه، خيلى زود و با عجله هر چه تمام‌تر، رابطه جامعه را با برنامه‌هاى سيّد قطع كرد؛ وگرنه امروز جوامع اسلامى از هر نظر در رأس تمام جوامع بودند، گرچه امروز هم دير نشده است؛ اگر ملت‌هاى اسلامى به برنامه‌هاى عالى اسلام، در سايه بيداران راه الهى باز گردند و شر استعمار را قطع كنند؛ عزت ديرين خود را به دست آورده و پرچم عظمت خود را بر بام جهان به اهتزاز خواهند آورد.