با مردم فروتن باش!

حضرت علی(ع) در یکی از خطبه هایشان، جامعه زمان خود را همانند جامعه جاهلی معرفی کرده و می فرمایند:  «آگاه باشید! که بلا به شما بازگشته است؛ مانند بلای روزی که خداوند متعال، پیامبر شما را برانگیخت. سوگند به آن کسی که پیامبر را برانگیخت! هر آینده آزمایش می شوید؛ مانند دانه ای که در غربال ریزند. . . . »1

ایشان برای از میان بردن فساد اجتماعی اقداماتی انجام دادند که عبارتند از:

 ۱. امتیازهای طبقاتی را لغو کردند و میان سفید و سیاه، مولا و عبد، عرب و عجم، حقوقی مساوی وضع کردند. به عبارتی، حضرت علی(ع) با تبعیض های گوناگون نژادی، مذهبی و اداری مبارزه کردند؛

 ۲. با نظارت اجتماعی، به کنترل مفاسد و بزهکاری می پرداختند. حضرت با هرگونه مفاسد اجتماعی مبارزه می کردند و جلوی هرگونه تخلّفی را می گرفتند و حدود الهی را در جامعه اجرا می کردند. حضرت مجرمانی را که در بیابان های دوردست مرتکب جنایت و قتل شده بودند و هیچ گونه آثار جرمی از خود به جای نگذاشته بودند، شناسایی می کردند و به کیفر می رساندند. 2

در زمان حکومت حضرت علی(ع)، مردی نزد او آمد و به دزدی اقرار کرد. امام(ع) فرمودند: «آیا چیزی از آیات «قرآن» قرائت می کنی؟» گفت: بله. سوره بقره را. حضرت در اینجا او را عفو کردند و فرمودند: «دستت را به برکت سوره بقره بخشیدم. » آنگاه امام(ع) فرمودند:  «چنانچه برای گناهی بیّنه اقامه شد، امام، حقّ عفو و گذشت ندارد و باید حدّ الهی را جاری کند و اگر شخص، خودش به گناه اقرار کند، مثل همین مورد، اختیار با امام است. اگر خواست، مورد عفو و بخشش قرار می دهد و اگر خواست، حدّ سرقت را اجرا می کند. »3

حضرت علی(ع) نسبت به غُلات که می گفتند خدا در وجود علی(ع) حلول کرده است و پس از چندی یک باره گفتند: علی(ع) خود خداست و او خالق ماست، با اعتقادی راسخ و ایمانی محکم جنگید و تا ریشه کن ساختن آن گروه منحرف از پای ننشستند. نخستین غالی، عبدالله بن سبا بود. حضرت برای آنان چاهی از آتش برافروخت و از آنان خواست که توبه کنند. آنان قبول نکردند و همگی در آتش سوختند؛ 4

 ۱. ایجاد وحدت و پرهیز از تفرقه ها و دورویی ها یکی دیگر از عملکردهای حضرت بود. ایشان با هرگونه اختلاف و تفرقه میان مسلمانان، مخالف بودند و بارها این نکته را به مسلمانان یادآوری می کردند.

امام علی(ع) در مورد علل تفرقه و انحطاط در جامعه می فرمایند: «همانا شما برادران دینی یکدیگرید. چیزی جز درون پلید و نیّت زشت، شما را از هم جدا نساخته است. »5

حضرت حتّی نسبت به شعاردهندگان تفرقه، برخورد قاطعی داشتند. همچنان که می فرمایند: «آگاه باشید! هرکس که مردم را به این شعار تفرقه و جدایی دعوت کند، او را بکشید؛ هرچند زیر عمّامه من باشد. »6

 ۱. حلّ مشکلات اجتماعی به ویژه در امر خانواده، یکی دیگر از عملکردهای امیرالمؤمنین علی(ع) در عرصه اجتماعی بود. حضرت در زمان خلافتشان، خود با رسیدگی به شکایت ها، مشکلات خانوادگی مردم را حل می کردند. گاهی در کوچه ها و خیابان ها راه می افتادند و تجسّس می کردند و اوضاع عمومی را از نزدیک زیرنظر می گرفتند. روزی زنی پیش ایشان آمد و از همسرش شکایت کرد و گفت: او به من ستم می کند و قسم یاد کرده است که اگر بر من دست پیدا کند، مرا بزند. از شما می خواهم همراه من بیایید و سفارش مرا به او بکنید تا از آزار من صرف نظر کند.

حضرت علی(ع) همراه آن زن به در خانه اشان رفتند. همسر زن با زورگویی و بی ادبی گفت: تو کیستی و چه کاره ای که در زندگی من دخالت می کنی؟ حالا که تو را آورده است، او را آتش می زنم. حضرت از او خواستند توبه کند و او نپذیرفت. امام(ع) ناگهان صدایشان را بلند کردند و بر سر او بانگ زدند. همسایگان جمع شدند و به امام احترام کردند. او امام(ع) را شناخت و سریع اظهار پشیمانی و توبه کرد؛ 7

 ۱. گسترش اندیشه عدالت اجتماعی جهت زدودن کاستی ها، یکی دیگر از اقدام های حضرت بود. امام درباره بیت المال، سفارش زیادی به کارگزاران خود می کردند. از جمله در نامه ای به یکی از کارگزاران خود سفارش فرمودند:

«اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کردی، کم یا زیاد، چنان به تو سخت گیرم که کم بهره گردی و در هزینه عیال، درمانده و خوار و سرگردان شوی. »8

در جای دیگر خطاب به یکی از کارگزاران می فرمایند: «به من خبر رسیده است که کشت زمین ها را برداشته، آنچه را می توانستی، گرفته ای و آنچه را در اختیار داشتی، به خیانت خورده ای. پس هرچه زودتر حساب اموال را برای من بفرست و بدان که حسابرسی خداوند از حسابرسی مردم سخت تر است. »9

 ۱. قضاوت علنی میان مردم یکی دیگر از عملکردهای امیرالمؤمنین علی(ع) بود.

حضرت علی(ع) در «مسجد جامع کوفه» می نشستند و بین مردم قضاوت می کردند و هنگامی که به او خبر دادند شریح قاضی در خانه خود که جای خلوتی است، میان مردم قضاوت می کند، به او فرمان دادند:

«ای شریح! مسجد را برای قضاوت انتخاب کن؛ زیرا آنجا برای برقراری عدالت میان مردم آماده تر است. برای قاضی مایه خواری است که در خانه خود بنشیند و میان مردم قضاوت کند. »10

روش برخورد حضرت علی(ع) با مردم

حضرت علی(ع) برای مردم اهمّیت زیادی قائل بودند و کارگزارانش را سفارش می کردند با مردم رفتار مناسبی داشته باشند. امیرالمؤمنین، علی(ع) در این زمینه به محمّدبن ابی بکر می فرمایند:

«با مردم فروتن باش. نرم خو، مهربان، گشاده رو و خندان باش. در نگاه هایش و در نیم نگاه و خیره شدن به مردم، به تساوی رفتار کن تا بزرگان در درست کاری تو طمع نکنند و ناتوان ها از عدالت تو ناامید نگردند؛ زیرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان خواهد پرسید. اگر کیفر دهد، شما استحقاق بیش از آن را دارید و اگر ببخشد، از بزرگواری اوست. »11

حضرت(ع) در زمینه رعایت برابری در برخورد با مردم به مالک اشتر می فرمایند:

«در آنجا که مدارا کردن بهتر است، مدارا کن و در جایی که جز با درشتی، کار انجام نگیرد، درشتی کن. پر و بالت را برابر مردم بگستران. با مردم، گشاده روی و فروتن باش و در نگاه و اشاره چشم، در سلام کردن و اشاره کردن با همگان یکسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو ناامید نگردند. »12

ب) سیاست های فرهنگی

مهم ترین اقدام فرهنگی امام(ع) را باید تلاش در راه تهذیب جامعه از دنیاگرایی و رفاه طلبی دانست. چون جامعه زمان حضرت علی(ع) نزدیک به بیست و پنج سال از زمان پیامبر(ص) فاصله گرفته بود، برداشت های مختلفی از دین در میان آنها رسوخ پیدا کرده و شبهه های گوناگونی در جامعه رواج یافته بود. از این رو، آن حضرت بیشترین همّت خود را در سخن گفتن برای مردم جهت ترویج تقوا، نکوهش دنیا، توشه اندوزی برای آخرت و نشان دادن بی وفایی دنیا اختصاص می دادند. افزون بر این، می کوشیدند دین را به دقّت تبیین کنند تا سنّت نبوی را که با گذشت زمان متروک شده بود، احیا کنند. امام(ع) در یکی از خطبه هایشان می فرمایند:

«من پرچم ایمان شما را میان شما استوار ساختم. شما را بر حلال و حرام خدا آگاه کردم و با تحقّق عدالت، لباس عافیت را بر شما پوشاندم. گفتار و کردار درست را در میان شما ترویج کردم و ارزش های اخلاقی را با رفتارم بر شما آشکار ساختم. »13

از این سخنان در می یابیم که مهم ترین انحرافی که امام(ع) با آن روبه رو بودند، انحراف دینی و اخلاقی بود و ایشان می بایست به عنوان مبیّن معارف و حقایق دینی، برای حفظ جامعه از انحراف های موجود، تلاش گسترده ای انجام می دادند.

 ۱. احیای سنّت های اسلامی و تلاش برای از میان بردن اندیشه های جاهلانه

امام(ع) می خواستند در دوران حکومت خود، مردم را به عصر رسول اکرم(ص) بازگردانند و سیره و روش ایشان را در امر رهبری، زنده کنند؛ زیرا پارسایی و پرهیزکاری دوران رسول خدا(ص) از میان مردم رخت بربسته، اخلاق عمومی، دگرگون و شیوه پیامبر اکرم(ص) فراموش شده بود. تبعیض های ناروا در میان مردم و ارکان جامعه رسوخ کرده و زمام امور به دست افراد ناصالح سپرده شده بود. اکنون که حکومت به دست امام رسیده بود، وقت آن بود که سنّت پیامبر(ص) را در تقسیم بیت المال احیا کنند. از این رو، میان عرب، عجم، سفید و سیاه فرق نمی گذاشتند. 14

امیرالمؤمنین، علی(ع) در این باره می فرمایند: «آگاه باشید! در سرکشی و ستم، زیاده روی کردید و در زمین در دشمنی با خداوند، فساد به راه انداختید و آشکارا با بندگان خدا به نبرد پرداختید. خدا را! خدا را! از تکبّر و خودپسندی و از تفاخر جاهلی برحذر باشید که جایگاه بغض و کینه و وسوسه های شیطانی است که امّت های پیشین را فریب داده است تا آنجا که در تاریکی های جهالت فرو رفتند و در پرتگاه هلاکت سقوط کردند. »14

 ۱. تبیین فلسفه ای روشن از زندگی برای همگان

حضرت علی(ع) در جاهای مختلف «نهج البلاغه» درباره زندگی و فلسفه آن برای مردم سخنانی دارند که در اینجا به ذکر یک نمونه بسنده می کنیم. امام(ع) می فرمایند: «در این چند روزه دنیا مهلت داده شده تا [مردم] در راه صحیح قدم بردارند. راه نجات، نشان داده شده تا رضایت خدا را بجویند. تاریکی های شکّ و تردید از آنها برداشته شد و آنها را آزاد گذاشته اند تا برای مسابقه در نیکوکاری ها، خود را آماه سازند تا فکر و اندیشه خود را به کار گیرند و در شناخت نور الهی در زندگانی دنیا تلاش کنند. »15

 ۱. ترسیم بینشی روشن از دنیا، سرای آخرت و مرگ برای مردم

امام علی(ع) درباره شناخت دنیا خطاب به مردم می فرمایند: «آگاه باشید! همانا این دنیا که آرزوی آن را می کنید و بدان روی می آورید و شما را گاهی به خشم می آورد و زمانی خشنود می سازد، خانه ماندگار شما نیست و منزلی نیست که برای آن آفریده و به آن دعوت شدید. آگاه باشید! نه دنیا برای شما جاودانه است و نه شما در آن جاودانه خواهید ماند. دنیا گرچه از جهتی شما را می فریبد، ولی از جهت دیگر شما را از بدی هایش می ترساند. پس برای هشدارهایش از آنچه مغرورتان می کند، چشم بپوشید و به خاطر ترساندنش از طمع ورزی در آن باز ایستید. به خانه ای که دعوت شدید، سبقت گیرید و دل از دنیا برگیرید و چونان کنیزکان برای آنچه از دنیا از دست می دهید، گریه نکنید و با صبر، استقامت و اطاعت پروردگار و حفظ و نگه داری فرمان های کتاب خدا، نعمت های پروردگار را نسبت به خویش کامل کنید. »15

همچنین در مورد سرای آخرت و مرگ می فرمایند: «مردم! شما را به یادآوری مرگ سفارش می کنم. از مرگ کمتر غفلت کنید. چگونه مرگ را فراموش می کنید؛ در حالی که او شما را فراموش نمی کند و چگونه طمع می ورزید؛ در حالی که او به شما مهلت نمی دهد؟! مرگ گذشتگان برای عبرت شما کافی است. آنها را به گورشان حمل کردند، بی آنکه خود فرود آیند. چنان از یاد رفتند، گویا از آبادکنندگان دنیا نبودند و آخرت همواره خانه اشان بود. . . . »16

 ۱. ارتقای سطح فکری و فرهنگی مردم

حضرت علی(ع) در خطبه های مختلف می کوشیدند سطح فکری و فرهنگی مردم را بالا ببرند. در اینجا به آوردن یک نمونه بسنده می کنیم. امام(ع) می فرمایند:

«هرکس باید از کار خویش بهره گیرد و انسان بینا کسی است که به درستی شنید و اندیشه کرد. پس به درستی نگریست و آگاه شد و از عبرت پند گرفت. سپس راه روشنی را پیمود و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در کوره راه ها دوری کرد و کوشید که عدالت را پاس دارد و برای گمراهان جای اعتراض باقی نگذارد که در حق، سخت گیری کند یا در سخن حق تحریف روا دارد یا از گفتن سخن راست بترسد. »17

پی نوشت ها:

 ۱. «نهج البلاغه» فیض الاسلام، ج 1و 2، خطبه 16، ص 66-

 ۲. «تجلّی امامت» (تحلیلی از حکومت علی(ع))، ص 217-

 ۳. «استبصار»، ج 4، ص 252؛ «وسائل الشیعه»، ج 18، ص 488؛ «تجلّی امامت» (تحلیلی از حکومت حضرت علی(ع))، ص 241-

 ۴. همان، ص 309-

 ۵. «شرح نهج البلاغه» ابن میثم، ج 3، خطبه 110، ص 162-

 ۶. همان، خطبه 125، ص 242-

 ۷. «قضاوت ها و حکومت عدالت خواهی علیّ بن ابی طالب(ع)»، ص 385-

 ۸. «نهج البلاغه» دشتی، نامه 20، ص 499-

 ۹. همان، نامه 40، ص 546-

 ۱۰. «قضاوت ها و حکومت عدالت خواهی علیّ بن ابی طالب(ع)»، ص 492-

 ۱۱. همان، ج 4، نامه 27، ص 724-

 ۱۲. «شرح نهج البلاغه» ابن ابی الحدید، ج 17، نامه 53، ص 30.

 ۱۳. «نهج البلاغه» شهیدی، خطبه 87، ص 70.

 ۱۴. «فروغ ولایت»، جعفر سبحانی، قم، انتشارات امام صادق(ع) 1376، چ 2، ص 374-

 ۱۵. همان، خطبه 173، ص 248-

 ۱۶. همان، خطبه 188، ص 278-

 ۱۷. همان، خطبه 153، ص 213-