جمعي از دانشمندان بزرگ شيعه با خط مبارک خود متن کامل صحيفه سجاديه را کتابت نموده اند که خوشبختانه نمونه هايي از آنها در کتابخانه هاي مختلف عالم موجود است.
تبرکا به نام ده تن از علماي بزرگ شيعه که به خط مبارک خود صحيفه سجاديه را کتابت نموده اند، اشاره مي کنيم:
1 - ابن ادريس، محمد بن احمد بن ادريس حلي (598 ق) فقيه نامدار شيعي صاحب کتاب «السرائر» که صحيفه کامله را به خط خود در رجب سال 570 کتابت نموده و نسخه ي او مورد اعتماد و ملاک تصحيح دانشمندان پس از او واقع شده است. [1] .
نسخه ي ابن ادريس در اختيار سديد الدين حلي و شهيد اول بوده است و ان دو بزرگوار نسخه هاي خود را با ان سنجيده اند. صحيفه ي ابن ادريس تا زمان علامه ملا محمد باقر مجلسي نيز باقي مانده و به درخواست وي، از شيراز به اصفهان ارسال شده و علامه مجلسي نسخه ي خود را با ان مقابله کرد؛ چنانکه در مناقب الفضلاء، اجازه ي عامه ي مجلسي و شرح صحيفه [2] بدان تصريح شده است.
ابن ادريس حاشيه ي مختصري نيز بر صحيفه نگاشت که به بيان معاني لغات مشکل ان پرداخته است. اهميت حاشيه ابن ادريس در اين است که کهن ترين شرح موجود بر صحيفه است. نسخه اي از اين حاشيه در کتابخانه ي آستان قدس رضوي به شماره 14849 نگهداري مي شود. [3] .
2 - ابن سکون، ابوالحسين علي بن محمد سکوني حلي (ح 606 ق) دانشمند، فقيه و اديب امامي که صحيفه ي کامله را از شيخ خود بهاء الدين الشرف نقل مي کند. وي نسخه اي از صحيفه را به خط خود نوشته است. نسخه ي ابن سکون در اختيار سديد الدين علي حلي قرار داشته است. [4] .
3- سديد الدين علي بن احمد حلي (بعد از 654 ق). وي نسخه ي خود را از روي دستخط ابن سکون استنساخ کرده و ان را در سال 643 ق با صحيفه ي ابن سکون و در سال 654 با نسخه ي ابن ادريس مقابله کرده است [5] .
4 - شهيد اول محمد بن مکي عاملي (786 ق) دوبار در سالهاي 772 و 776 صحيفه را به خط مبارک خود استنساخ کرده است. علامه تهراني در الذريعه مي نويسد:
و نسخة الصحيفة بخط الشهيد الأول کانت في خزانة کتب السيد محمد تقي بن الحسين بن دلدار علي و کتب الشهيد عليها: «للولد الأعز المعتضد قرة العين أبي القاسم علي بن محمد بن مکي نفعه الله بها و رزقني بما فيها دعاه.» [6] .
تصويري از نسخه ي مذکور در کتابخانه ي راقم سطور موجود است. [7] .
شهيد اول از روي نسخه ي شيخ سديد الدين علي بن احمد حلي، صحيفه را استنساخ کرد و نسخه ي خود را با صحيفه ي ابن ادريس مقابله نمود.
5 - شمس الدين محمد بن علي جبعي جد پدر شيخ بهايي (886 ق) که از روي دستخط شهيد اول ان را استنساخ نموده و نسخه ي او در اختيار شيخ بهايي قرار داشته است. علامه ي مجلسي ره خصوصيات نسخه ي جبعي را در بحارالانوار گزارش کرده است. [8] .
اغلب نسخه هاي صحيفه ي سجاديه که در قرون اخير کتابت شده اند، از طريق نسخه هاي مجلسي يکم و مجلسي دوم نسبت به نسخه ي نياي پدر شيخ بهايي رسانده اند. [9] .
6 - تقي الدين ابراهيم بن علي کفعمي (905 ق) مؤلف کتابهاي متعدد در ادعيه ي مأثوره، از جمله «البلد الأمين» که متن صحيفه ي کامله ي سجاديه را در ان گنجانيد [10] و شرحي نيز بر صحيفه نگاشت که به «الفوايد الشريفة...» يا «الفوائد الطريفة...» مشهور گشت. [11] .
جناب کفعمي به خط مبارک خود نسخه اي از صحيفه سجاديه را کتابت فرمود. نسخه ي کفعمي در کتابخانه ناصريه لکنهو بوده است. علامه مير محمد عباس در وصف اين نسخه سروده است:
فيض سماوي کسيل مفعم
وافي الي البحر العظيم الاعظم
کنز باعجاز الحسين ظهوره
و الي علي بن الحسين فينتمي
سر خفي لو اردت بيانه
فصحيفة خط بخط الکفعمي
احمد علي حسيني اعرجي نيز ابياتي در وصف صحيفه کفعمي گفته است:
هذا الصحيفة درة قدسية تجلو البصر
معروفة بزبور آل محمد خير البشر
انجيل أهل البيت من ألقابها الحسني اشتهر
حوت الدقائق من معان لفظها درر غرر
فيها وسائل للمسائل کلها ذات الاثر
حصن حصين للأنام لدي النوائب و الخطر
عين حلت فيه الشفا من کل داء لا يذر
هي من فيوض علي السجاد من اثني عشر
صلي عليهم ربنا الرحمان ما طلع القمر
نص علي اعجازها ما قد حکاه المعتبر
أکرم بکاتبها الفقيه العالم الأتقي الأبر
الکفعمي، الله طيب رمسه بالمنتظر [12] .
نسخه ي ديگر در کتابخانه عمومي کاشف الغطاء در نجف موجود است که تصوير ان در اختيار راقم سطور است. هوامش ان با استفاده از ده ها منبع به تبيين و توضيح لغات صحيفه پرداخته است. اختتاميه ي نسخه نيز در مورد مراجعه و استناد کفعمي، خواندني و سرشار از نکات ارزشمند است.
7 - ابن ابي جمهور احسايي محمد بن علي بن ابراهيم (ح 909 ق) که به خط خود نسخه اي از صحيفه را نگاشته است. نسخه ي احسايي در مکتبه ناصريه لکنهو موجود بوده است. [13] .
8- شهيد ثاني زين الدين بن علي عاملي (965 ق). وي از روي نسخه ي شهيد اول صحيفه را استنساخ کرده است. نسخه ي شهيد ثاني در اختيار علامه ي مجلسي (ره) بوده و خصوصيات ان را در بحارالانوار گزارش کرده است. [14] .
صحيفه ي شهيد ثاني به خط نسخ معرب با تاريخ کتابت 930 ق در 108 برگ 11 سطري در کتابخانه ي مدرسه ي فاضليه مشهد بوده و پس از خرابي مدرسه ي مذکور به کتابخانه ي مدرسه ي نواب منتقل شده است. [15] .
9 - ملا محمد تقي مجلسي (1070 ق) اين دانشمند بزرگ افتخار داشت که پنجاه سال از عمر شريفش را در راه ترويج و نشر صحيفه سجاديه سپري نمايد. چنانکه علامه ي مجلسي در الفرائد الطريفه مي گويد: «پدر علامه ام نزديک به پنجاه سال به تصحيح و ترويج صحيفه و روشن کردن رازها و آشکار ساختن پرتوهاي ان همت گماشت، و هر سال مباحثه و کوشش پيگير درباره ي ان را تکرار مي کرد، تا ان که نسخه هاي مصحح مضبوط ان در همه ي شهرها و پيرامونشان فراوان گرديد. بکله در هر خانه چند نسخه ي صحيفه وجود داشت. در حالي که پيش از ان شايد در هر شهر يک نسخه ي صحيفه نيز يافت نمي شد.» [16] .
مجلسي اول از روي نسخه ي شمس الدين جبعي (جد پدر شيخ بهايي) نسخه اي براي خود استنساخ کرد مير محمد حسين خاتون آبادي، سبط مجلسي دوم، در مناقب الفضلاء پس از يادکرد از دستنوشت نياي پدر شيخ بهايي مي گويد: «ملا محمد تقي مجلسي از روي ان نسخه استنساخ کرد و به خط شريف خويش نسختي از روي ان نوشت و در تصحيح ان کوشيد. سپس به مباحثه و تدريس ان در اوقات تحصيلي، به ويژه در ماه رمضان پرداخت و ان را در ميان مردمان نشر داد. مردمان از روي ان نسخه استنساخ کردند و نسخه هاي کتاب - پس از ان که مهجور بود - بسيار گرديد و شايع شد.» [17] .
ملا محمد تقي مجلسي شروع به نگارش شرحي به زبان فارسي بر صحيفه کرد به نام «رياض المؤمنين و حدائق المتقين و فقه الصالحين.» ابتدا مقدمه اي مفصل در 12 لمعه بر ان نگاشت، ولي اين شرح ناتمام ماند. نسخه هايي از مقدمه ي مذکور در کتابخانه ي آيت الله مرعشي نجفي و کتابخانه وزيري يزد موجود است. [18] .
وي پس از ان شروع به شرحي ديگر به زبان عربي نمود. اين شرح عرفاني تا قسمتي از دعاي سوم به رشته ي تحرير در آمد. نسخه ي خطر مؤلف در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 1849 نگهداري مي شود. [19] .
نسخه ي مجلسي اول به فرزندش علامه ملا محمد باقر مجلسي رسيد؛ چنانکه در اجازه ي عامه اي که براي روايت صحيفه سجاديه نگاشته، مي گويد: «فاما من طريق الوجادة فاني وجدتها بخط والدي العلامة - قدس الله روحه - و قد نقلها من خط الشيخ صاحب الکرامات و المقالات شمس الدين محمد جد شيخنا البهائي - قدس الله أرواحهم - قد يسر الله لي هذه النسخة الشريفة و عرضت أنا أيضا نسختي عليها و هي الآن عندي...».
علامه مجلسي نسخه ي پدرش را - که با يک واسطه از روي نسخه ي شهيد اول نقل شده بود - با نسخه ي خط ابن ادريس مقابله کرد.
از نشانه هاي موفقيت چشمگير مجلسي اول و دوم در ترويج صحيفه سجاديه، تعداد ترجمه ها، شروح و نسخه هاي خطي باقي مانده از صحيفه سجاديه، پس از عصر ان دو بزرگوار است، به طوري که از حدود 1200 نسخه ي خطي شناخته شده از صحيفه در کتابخانه هاي مختلف جهان، نزديک به 1100 نسخه در سده هاي يازدهم و دوازدهم هجري کتابت شده است و اغلب ترجمه هاي و شروح و حواشي بر صحيفه نيز از همين دوره است. [20] .
10 - مير محمد حسين خاتون آبادي (1151 ق) سبط علامه ي مجلسي. وي با آنکه نسخه ي مهم نياي شيخ بهايي را در اختيار داشته، نسخه ي پدربزرگ خود علامه محمد باقر مجلسي را بر ان ترجيح داده و مي گويد: «ليک دستنوشت نياي من، مولي محمد باقر، جامع تر و شامل تر بود، زيرا پسان تر با دستنوشت ابن ادريس مقابله گرديد، و من نيز به خط خويش رونوشتي از ان برداشتم و در مقابله و تصحيح ان کوشيدم.» [21] .
اين بود اسامي مبارک ده تن از دانشمندان بزرگ اماميه که به خط خود صحيفه سجاديه را با دقت کتابت کردند و در تصحيح و ترويج ان کوشيدند. شايسته است نسخه هاي باقي مانده از خطوط آنان به صورت عکسي به چاپ برسد. [22] .
جالب است در خاتمه ي اين بحث بيفزايم که يکي از دانشمندان سني معاصر ايراني به نام مولوي محمد طاهر هاشمي شافعي [23] به خط زيباي خود صحيفه ي سجاديه را نگاشته صحيفه ي خط او به همت سازمان تبليغات اسلامي به چاپ رسيده است.
مجله سفينه شماره 7
پي نوشتها:
[1] نک: بحارالانوار: 107: 212 - 211؛ الذريعه 19:15، مقاله ي دکتر منصور پهلوان «اسناد و مشايخ راويان صحيفه ي کامله» چاپ شده در فصلنامه ي علوم حديث، شماره 12.
[2] نک: الفرائد الطريفة في شرح الصحيفة، علامه مجلسي، تحقيق: سيد مهدي رجايي، چاپ اصفهان 1407 ق. ص 19.
[3] نسخه هاي خطي شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه: 65 - 64.
[4] نک: مقاله ي دکتر منصور پهلوان.
[5] نک: همان: الانوار الساطعة في المائة السابعة، شيخ آقا بزرگ تهراني، 100.
[6] نک: بحارالانوار: 134:108؛ الذريعه 19:15؛ الشهيد الأول حياته و آثاره، رضا مختاري: 267 - 264؛ صحيفة المکتبة، نجف، مکتبه اميرالمؤمنين عليه السلام العامة، ش 2، ص 32.
[7] درباره ي ان بنگريد به مقاله حجةالاسلام سيد حسن موسوي بروجردي در همين شماره ي سفينه (ويراستار).
[8] بحارالأنوار: 212:107.
[9] نک: مقاله ي جويا جهانبخش «کوشش هاي مجلسي اول و دوم در راه ساماندهي متن انتقادي صحيفه ي سجاديه و ترويج آن» چاپ شده در پيام بهارستان، ش 54، صص 44 - 34.
[10] الذريعه: 143:3.
[11] الذريعه: 342:16 و 346 و 346:13، نسخه هاي خطي شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه 183 - 182.
[12] نک: تاريخ صحيفه ي کامله، علامه ميرزا احمد حسن صاحب قبله کاظميني که به زبان اردو در مقدمه ي ترجمه ي اردو از صحيفه سجاديه در سال 1951 ميلادي در لکنهو به چاپ رسيده است.
[13] همان.
[14] بحارالانوار: 108: 135 - 134.
[15] الذريعه: 19:15، نسخه پژوهي، دفتر دوم: ص 247.
[16] الفرائد الطريفه: ص 5؛ مقاله ي جويا جهانبخش در پيام بهارستان.
[17] همان؛ ميراث حديث شيعه: 503:4 (مناقب الفضلاء).
[18] نک: نسخه هاي خطي شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه: 115 - 113.
[19] همان: ص 138 - 137.
[20] نسخه هاي خطي، شروح و ترجمه هاي صحيفه سجاديه: 14.
[21] نک: مقاله ي جويا جهانبخش در پيام بهارستان؛ مناقب الفضلاء در دفتر چهارم ميراث حديث شيعه.
[22] از ميرابوالقاسم کبير خوانساري (م 1158) و سيد محمود امام جمعه زنجاني (م 1374 ق) نيز صحيفه هايي به خط مبارک آنها باقي مانده، که در مقاله ي «در آستان صحيفه» - که در همين شماره ي سفينه به چاپ رسيده - درباره ي آنها توضيح داده شده است، بجاست که نام اين دو دانشمند بزرگ شيعه نيز در عداد «عالمان صحيفه نگار» ياد شود. (ويراستار).
[23] صاحب کتاب ارزشمند «مناقب اهل بيت از ديدگاه اهل سنت» که به خط خود نگاشته و بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي، به همان گونه منتشر ساخته است (چاپ دوم: 1381 شمسي، 510 صفحه).
