آفرينش آغازين
اِبْتَدَعَ بِقُدْرَتِهِ الْخَلْقَ اِبْتِداعاً، و اخْتَرَعَهُمْ عَلى مَشِيَّتِهِ اِخْتِراعاً.(اِبْتَدَعَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ ابتداعاً.)
«جهانيان را به قدرت بى مانندش آفريده، و موجودات را بر وفقِ مرادِ خويش، جامه هستى پوشانده است، بدون نمونه اى كه از آن، اقتباس كرده باشد.
اَلْاِبْداعُ، اِنْشاءُ صَنْعَةٍ بِلَااحْتِذاء، و مِنْهُ قيلَ: «رَكِيَّةٌ بَديعٌ» اى «جَديدَةُ الْحَفْرِ». و اِذَا اسْتُعمِلَ فى اللَّهِ تَعالى فَهُوَ اِيجادُ الشّى ء بِغَيْرِ آلَةٍ، و لامادَّةٍ، و لازَمانٍ، و لامَكانٍ، و لَيْسَ ذلِكَ اِلّاللَّهِ.(مفردات، ص 111.) ابداع، پديد آوردن چيزى و پرداختن كارى است، بى نمونه پيشين. از اين رو گفته شده است: «رَكِيَّةٌ بَديعٌ؛ چاهى كه به تازگى كَنده شده» يا «جديداً حفر شده است». و هرگاه اين واژه در مورد خداى تعالى منظور شود، عبارت است از پديد آوردنِ چيزى، بدون ابزار و مادّه و بى دخالت زمان و مكان.
بديع: مبالغه ابداع و وصف ذاتى است به معناى «مُبدِع»؛ يعنى آفريننده بى نمونه و مثال و بى سابقه مادّه و مدّت است و به معناى «مُبْدَع»، آفرينش بى مانند؛ چنانكه خلق و تقدير و تصوير و انشا، نوعى پديد آوردن با مانند و با سابقه و از چيز ديگر است.
اِبداع: مصدر باب افعال و از ريشه «بَدَعَ» به معناى آفرينش آغازين يا مطلق، يا چيزى را بدون نمونه پيشين پديد آوردن است. در قرآن مجيد، اين ريشه، دوبار در شكل «بديع» به معناى مُبِدع يا خالق، و يك بار به صورت «اِبتَدَعوا»، فعل ماضى از باب افتعال، به معناى از خود ساختن به كار رفته است:
بَدِيعُ السّمواتِ و الْاَرْضِ.(بقره، آيه 117؛ انعام، آيه 101.) نو پديد آرنده آسمانها و زمين.
و رَهْبانِيَّةً ابْتَدعَوُها.(حديد، آيه 27.) و رهبانيّتى (گوشه گيرى) كه از خود ساختند.
در دو مورد نخست، واژه بديع، به معناى خالق است و كلمه «خلق» در صيغه هاى گوناگون، بيش از همه در كتاب خدا براى رساندن مفهوم آفرينش، پديد آوردن و هستى بخشيدن آمده است؛ چنانكه «فَطْر» نيز در مواردى به همين معنا به كار رفته است:
فاطرِ السّمواتِ و الْاَرضِ.(انعام، آيه 14.) آفريننده آسمانها و زمين.
البته در قرآن مجيد، ميان آفرينش آغازين و استمرار هستى و بازگرداندن به هستى فرق نهاده مى شود:
إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً وَعْدَ اللَّهِ حَقّاً إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ.(يونس، آيه 4.) بازگشت همه شما به سوى اوست. وعده راستِ خداست. همانا او آفرينش را آغاز مى كند و سپس، همو آن را باز مى گرداند.
سرير صيرفى، از امام محمّد باقر (ع) نقل كرده كه در توضيح و تبيين معناى «بَديعُ السّمواتِ و اَلْارضَ» فرمود:
ان اللَّهَ - عَزَّوَجَلَّ - اِبْتَدَعَ الْاَشياءَ كُلَّها بِعِلْمِهِ عَلى غَيْرِ مِثالٍ كانَ قَبْلَهُ، فَاْبَتَدَعَ السَّمواتِ و الْاَرَضينَ و لَمْ يَكُنْ قَبْلَهُنَّ السَّمواتٌ و لا اَرَضُونَ.(الكافى، ج 1، ص 286.) خداى عزيز و متعال، بر اساس آگاهى خويش، همه چيز را بى نمونه پيشين پديد آورد؛ بدين معنا كه آسمانها و زمينها، از پس آن كه نبودند، پديد آمدند.
بنا بر اين، «ابداع» به معناى «آفرينش آغازين» است كه بى سابقه مادّه و مدّت، و بى نمونه و بدون تقليد، صورت گرفته است و مى نمايانَد كه اصول عالم، چون مادّه و زمان و مكان و طبيعت آسمانها و زمين، پديده هايى ابداعى و از مقوله «اَمْر»اند كه بى واسطه و به اراده و فرمان خداوند بديع، تحقّق يافته اند:
بَدِيعُ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كن فَيَكُونُ.(بقره، آيه 117.) [خدا] نو پديدآرنده آسمانها و زمين است؛ و چون خواهد كارى را بگزارد، آن را همين گويد: «باش»، پس موجود مى شود.
بَدِيعُ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَلِيمٌ.(انعام، آيه 101.) نو پديد آرنده آسمانها و زمين است. چگونه او را فرزندى باشد، حال آنكه براى او همسرى نبوده است، و هر چيزى را آفريده و او به هر چيزى داناست.
كاربرد ابداع
واژه «ابداع»، به عنوان يك اصطلاح كلامى فلسفى، به طور عمده توسط فيلسوفان مسلمان و بخصوص شيعيان و بيش از همه توسط اسماعيليان و همفكرانِ ايشان به كار رفته است.
متكلّمان و بويژه معتزله، اين واژه را كمتر به كار مى برند و بيشتر از اصطلاحات خلق، ايجاد و تكوين استفاده مى كنند. همچنين، در نخستين نوشته هاى مربوط به اشعريان، واژه «ابداع» به چشم نمى خورد. ابوالحسن اشعرى، خود در مسئله اثبات وجود بارى تعالى، هرگز واژه هاى ابداع يا مُبدع را به كار نبرده است؛ امّا در دوره هاى بعد، با تأثيرپذيرى از نوشته هاى فلاسفه، واژه ابداع و مشتقّات آن به آثار اين نحله نيز راه مى يابد. به عنوان نمونه، عبدالكريم شهرستانى در مهم ترين اثر كلامى خود، نهاية الاقدام فى علم الكلام مى گويد: در ميان همه اهل ملل، عقيده [مذهب] اهل حق اين است كه جهان، مُحدَث و مخلوق است و بارى تعالى، آن را پديد آورده و ابداع كرده است، [يعنى]خداى تعالى بود، و چيزى با وى نبود، و گروهى از اساطين حكمت و قُدماى فلاسفه، در اين عقيده با ايشان موافقت داشته اند.(دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 2، ص 375 (واژه «ابداع»).)
نخستين منبع كاربرد «ابداع»
تا آنجا كه از منابع دينى برمى آيد، واژه هاى اِبداع، ابتداع، مُبدِع، مُبدَع و بديع، به عنوان تعابير فنّى، براى نخستين بار، پس از قرآن، در گفتار و استدلالهاى امامانِ شيعه و بويژه در سخنان على (ع) كه غنى ترين و پر مايه ترين گفتارها را در تبيين معارف توحيدى دارد - و پيش از او در گفتار تاريخى، صدّيقه كبرى، فاطمه زهرا (س) - كه با بليغ ترين و عميق ترين تبيين، پيام جاودانه پيامبر (ص) را درباره قرآن و اهل بيت (ع) به امّت يادآورى كرد - مى يابيم كه در زمينه آفرينش آغازين به كاربرده اند. در اينجا به نمونه هايى از اين گونه روايات، اشاره مى شود:
اَلَّذى اِبْتَدَعَ الْخلْقَ عَلى غَيْرِ مِثالٍ اِمْتَثْلَهُ، و لا مِقْدارٍ احتذى عَلَيْهِ من خالقٍ مَعْهُودٍ كانَ قَبْلَهُ.(نهج البلاغة، خطبه 91.) خدايى كه، آفريدگان را از هيچ پديد آورد، نمونه اى نداشت تا به كاربرد، و نه مقياسى از آفريننده اى پيش از خود، تا بدان دستور كار كند.
مُبْتَدِعُ الْخَلائِق بِعِلْمِهِ. و مُنْشِئهِمُ بِحُكْمِهِ، بِلا اِقتِداءِ و لاتَعْليمٍ، و لااحْتذاءٍ لِمِثالِ صانعٍ حَكيمٍ و لا اِصابَةِ خَطَاٍ و لاحَضْرَةِ مَلَاءٍ.(نهج البلاغة، خطبه 191.) پديد آورنده آفريدگان به دانش، و آفريننده آنان از روى بينش، بى پيروى كردن و آموختن، و نه نمونه اى از سازنده اى دانا را به كاربردن، و نه مرتكب خطايى شدن، و نه با حضور و مشورتِ گروهى آفريدن.
اِبْتَدَعَ الاَشياءَ لامِنْ شى ءٍ كانَ قَبْلَها، و اَنْشَأها بِلا اِحْتِذاء اَمْثِلَةٍ اِمْتَثَلَها.(رخساره خورشيد (ترجمه و شرح خطبه حضرت زهرا)، ص 155.) همو كه همه چيز را آفريد، نه از چيزى كه پيش از او باشد و نه بر پايه نمونه اى كه از آن پيروى كند. ابتدع بِقُدرَتِهِ الْخَلْقَ اِبْتداء.(دعاى اوّل امام سجّاد (ع) در دعاى مورد بحث.)
امام رضا (ع) در پاسخ عمران صابى فرمود:
بدان كه معناى ابداع و مشيّت و اراده، يك چيز است با سه نام.(التوحيد، ص 436.)
بنا بر آنچه بدان اشاره شد، آفرينش جهان، «ابداعى» است؛ يعنى خداى تعالى، بَديع و پديد آورنده جهانيان است، بى هيچ سابقه هستى، و به تعبير ديگر، آفريننده جهان است. از هيچ، بدون نمونه پيشين. گويى شكافتن پرده عدم و سر برآوردن هستى از آن يا روشن شدن نور در فضاى تاريك.
نكته
از آنجا كه مسئله ابداعى بودن آفرينش، از مسائل مهم و عميق در الهيات است، درك آن، بسيارى از متفكّران را در هاله اى از ابهام و حيرت، فرو برده است. از اين رو، برخى پنداشته اند كه تصادف نيز به لحاظ اينكه موجوديت پديده تصادفى بى سابقه هستى است، همچون ابداع است، در حالى كه تفارق بسيار اساسى و گوهرى بين اين دو امر (تصادف و ابداع) وجود دارد كه به هيچ وجه، درخورِ قياس با يكديگر نيستند؛ چرا كه پديده تصادفى با اينكه معلول و حادث است، با فرض نبودِ علّت فاعلى (پديد آرنده) است. از اين رو، وجودِ چنين معلولى، محال و ناممكن است.
امّا در «ابداع»، پديده بديع و نو، بى سابقه علّت مادّى است؛ يعنى خداى «بديع»، پديد آورنده كائنات هستى است، بى سابقه مادّه و زمان و مكان و بى تقليد از آفريننده ديگر.
اگر در نگاهِ سطحى و آغازين، تصوّر آن، بويژه در قلمرو طبيعت، تا حدودى دشوار است؛ ولى با تامّل و دقّت، نه تنها قابل تصوّر، بلكه درخور تصديق و اذعان است؛ همچنان كه يعقوب بن اسحاق كِندى (259 - 180 ق)، نخستين فيلسوف مسلمان، در تعريف «ابداع» مى گويد: ابداع، پديد آوردن چيزى از هيچ است.(دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 373.)
و در جاى ديگر مى گويد: فعل نخستين خداوند، ايجاد (تأييس) موجودات از هيچ است، و آشكار است كه اين فعل، ويژه خداوند است كه پايانِ هر علّتى است. پس ايجاد موجودات (أيسات) از هيچ (ليس) از كسى جز او بر نمى آيد، و اين فعل با نام ابداع، ممتاز گشته است.(دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 373.اشاره به اين نكته نيز لازم است كه واژه «أَيْس» در عربى كهن، به معناى موجود يا حالتِ هستى است و «لَيْس»، مركّب از «لا» و «اَيس» به معناى نيست و نيستى و ناموجود است. كِندى بر اين پايه، از واژه «أَيس»، فعل ساخته و بر وزن تفعيل، «تأييس» را آورده است.) اِخْتِراع: اَلْاِبتِداعُ و الْاِختِراعُ: لَفْظانِ مُتَّحِدانِ فى الْمَعْنى. قالَ الْجَوْهَرىّ: اِبْتَدَعْتُ الشَّى ء: اِخْتَرَعْتُهُ لا عَلى مِثالٍ. و قالَ الزَّمَخْشَرى:(أساس البلاغة، ص 225.) اِخْتَرَع اللَّهُ الْاَشيْاءَ: اِبْتَدَعَها من غيرسَبَبٍ.(القاموس، ص 32.) ابداع و اختراع: دو لفظاند داراى يك معنا. جوهرى مى گويد: پديده را ابداع كردم؛ يعنى آن را بى نمونه و بى شباهت آفريدم. زمخشرى در اُساس البلاغه مى گويد: خداوند، چيزها را اختراع كرد؛ يعنى آنها را بى سببِ [مادّى]آفريد.
قدرت: كَوْنُ الْفاعِلِ بِحَيْثُ اِذا شاءَ فَعَلَ و اِذا لَمْ يَشأ لَمْ يَفْعَلْ. هرگاه گفته شود فاعل (كننده كار) داراى قدرت است؛ يعنى داراى صفت و حالتى است كه با داشتن آن، اگر بخواهد، انجام مى دهد، و اگر نخواهد، انجام نمى دهد.
مَشِيَّتْ: اراده، خواست. برخى در تفارق اندكى كه بين مشيّت و اراده هست، گفته اند: مشيّت در آدمى، پيش از اراده به معناى خواست باطنى اوست، همچنان كه اراده به هنگام عمل، تحقّق مى يابد و در مورد خداوند، مرحله پيش از فعل را مشيّت مى گويند و مرحله وقوع آن را مرحله اراده مى دانند.
مفاهيمى از قبيل اراده و مشيّت و جز اينها، همه انتزاعى است، نه اينكه خداى تعالى در ذاتش مشيّتى باشد و بعد، اراده اى تحقّق يابد، يا اينكه خارج از ذات مقدّس او چيزى به نام مشيت و اراده موجود است.
امام رضا (ع) فرمود:
اَلْمَشِيِّةُ و الْاِرادَةُ من صِفاتِ الْاَفعال، فَمنْ زَعَمَ ان اللَّهَ تَعالى لَمْ يَزَلْ مُريداً شائياً فَلَيْسَ بِمُوَحِّدٍ.(التوحيد، ص 338.) مشيّت و اراده، هر دو از صفاتِ فعل الهى است، بنا بر اين، هر كس باور كند كه خداى تعالى از ازل مريد (اراده كننده) و خواهنده بوده، موحّد يكتاپرست نيست.
اينكه حضرت مى فرمايد: «هر كس باور كند كه خداى تعالى از ازل مريد و خواهنده بوده، يكتا پرست نيست»، اشاره بدين معناست كه اراده و مشيّت، يك حقيقت است كه به لحاظ مفهوم با يكديگر تفاوت دارند و اين دو، وصفى خارج از ذات و عارض بر ذات اند. از اين رو، خداى تعالى، آنچنان كه به صفات ذاتى اش موصوف مى شود، به اراده و مشيّت، موصوف نمى گردد؛ چرا كه ذات اقدس او به دور از تغيير و دگرگونى است، و با عروض عوارض (عرض ها) دگرگون نمى شود. پس اراده و مشيّت، وصف فعل اند نه وصف ذات، و از فعل او انتزاع و تفكيك يافته اند، و اينكه گفته مى شود: خداوند، اراده كرده است كه كارى را انجام دهد؛ بدين معناست كه اگر انجام داد، با آگاهى به مصلحتى كه در آن بود، انجام داد و مى دانست كه مصلحت انجام دادن آن، از مصلحت ترك آن بيشتر است و يا اينكه اسباب تحقّق آن را با آگاهى از مصلحت آن فراهم نموده است؛ و چون اراده بدان معنايى كه در آدمى است، با اراده در خداوند، تفاوت دارد، از اين رو، اگر كسى بگويد: خداوند، لايزال و همواره خواهنده بوده، معناى سخنش اين است كه: جز ذات خداوند، چيزى ازلى بوده، كه آفريده او نبوده است، بلكه همواره با او بوده است، و اين، با توحيد خداوند، ناسازگار است: «كان اللَّهُ و لم يكن معه شى ء».(الميزان، ج 14، ص 364.)
آفرينش گستره قدرت و مشيّت خداوند
با توجّه به اينكه «خَلْق» در سخنِ امام (ع) به معناى جهانيان است، آفرينش خداوند، يك امرِ عمومى و شامل است؛ يعنى بر همه چيز جهان، از كوهها تا افلاك و آسمانها و تا زمين و هر چه در آنهاست، و از جنبندگان و فرشتگان و افراد انسان و اساساً هر چيزى كه بهره اى از هستى دارد (غيب و شهود)، از مرزِ «عدم» تا برترين آفريده خداوند، گسترش يافته است و هيچ آفريده اى نيست، جز آنكه به قدرت و مشيّت و خواست او هستى يافته است، بويژه با آمدنِ دو مصدرِ «إبتداعاً» و «إختراعاً» بر تحقّق اين نسبت، تأكيد شده است و جوهره ذات موجودات را به خداى تعالى و قدرت بى منتهاى او كه عينِ ذات اوست - و مشيّت و خواست برگشت ناپذير او - كه بيرون از ذات و وصفِ فعل اوست - ارتباط مى دهد؛ بلكه حدود وجودى و هندسه هستى - بنا بر اينكه خلق به معناى تقدير نيز باشد - و همچنين گسترش همواره آنها و تحوّلات و دگرگونى هاى غايى را كه در مسير هستى خويش دارند، تماماً به تقدير و هدايت خداوند مى داند.
از ديدگاه اسلام، جهان را خداوند آفريده است و همو، آن را حفظ و تدبير مى كند و سرانجام نيز جهان به سوى او باز مى گردد. يكى از معانى «اَلأَوّلِ بلأَاولٍ و الآخرِ بلاآخرٍ» - كه امام (ع) در آغاز ستايش، خداوند را با آنها ستود - اين است كه خداوند، مبدأ و منتهاى جهان است؛ يعنى كلّ جهانى كه ما مى شناسيم و مى توانيم آن را به تجربه دريابيم و آنچه را كه بيرون از قلمروِ دركِ ماست، هم آفريده خداست، و هم آغاز و پايانى دارد، كه آغازِ آن با فرمانِ «كن فيكون. باش پس هست مى شود»، نشئت يافته است و به او نيز باز مى گردد: «اِنَّا للَّهِ و اِنَّا اِلَيْهِ راجِعونَ. ما از آن خداييم و به سوى او باز مى گرديم».
اين جمله، نه تنها زبان گوياى فطرتِ انسان است، بلكه اقرارى كيهانى و متعلّق به كلّ هستى است كه بر همه چيز، برگ درختان، سينه كوهها، ژرفناى درياها و اقيانوسها، و بر چهره دلرباى آسمانهاى پرستاره، نقش بسته است:
ان قَوْلنا: «اِنَّا للَّهِ» اقرارُ عَلى اَنفُسِنا بِالْمُلْكِ، و قَوْلَنا: «وَ اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» اِقرارٌ عَلى اَنْفُسِنا بِالْهُلْكِ.(نهج البلاغة، حكمت 99.) «اِنّا للَّهِ»، اعتراف ما بر آن است كه ما مملوك خداييم و از خداييم، و «وَ اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ»، اعتراف ما بر فنا و بازگشت ما به سوى اوست».
در حقيقت، جهان، يك نظم مستقل از واقعيت خداوند نيست؛ بلكه در هر لحظه و لَمحه از وجودش بر نگهبانى و حمايت الهى متّكى است كه: «اگر نازى كند، در هم فرو ريزند قالب ها». علاوه بر اين، قوانين و انسجام و نظم آن، همه و همه، از قدرت و مشيّت خداوند، نشئت مى گيرد.
انسجام و همسازى حيرت انگيز نظم مخلوق، بازتابى از توحيد خداوند و ظهورِ آن يگانه در جهان تعدّد و تكثّر است. حتّى در مقام تبيين مرزِ توحيد و شرك گفته شده است كه: حقيقت اين است كه مرز توحيد و شرك، در رابطه خدا و انسان و جهان، «از اويى» و «به سوى اويى» است. مرز توحيد و شرك در توحيد نظرى، «از اويى» است (إِنا للَّه). هر حقيقتى و هر موجودى، مادام كه او را در ذات و صفات و افعال، با خصلت و هويّت «از اويى» بشناسيم، او را درست و مطابق با واقع و با ديدِ توحيد شناخته ايم، خواه آن شى ء داراى يك اثر يا چند اثر باشد يا نباشد، و خواه آنكه آن آثار، جنبه مافوق طبيعى داشته باشد يا نداشته باشد؛ زيرا تنها خداى ماوراء الطبيعه خداى آسمان، خداى ملكوت و جبروت نيست. خداى همه جهان است. او به طبيعت، همان اندازه نزديك است و معيّت و قيّوميّت دارد كه به ماوراء الطبيعه، و جنبه ماوراء الطبيعه اى داشتن يك موجود، به او جنبه خدايى نمى دهد.
قبلاً گفتيم كه جهان از نظر جهان بينى اسلامى، ماهيّت «از اويى» دارد. قرآن كريم در آيات متعدّدى عمليات اعجازآميز از قبيل: مرده زنده كردن، و كور مادرزاد شفا دادن را به برخى از پيامبران نسبت مى دهد؛ امّا همراه آن نسبتها كلمه «بِاِذْنِهِ» را اضافه مى كند. اين كلمه نمايشگر ماهيّت «از اويى» اين كارهاست كه كسى نپندارد انبيا از خود، استقلالى دارند. پس مرز توحيد نظرى و شرك نظرى «از اويى» است. اعتقاد به وجود موجودى كه موجوديّتش «از او» نباشد، شرك است. اعتقاد به تأثير موجودى كه مؤثّريتش از او نباشد، باز هم شرك است؛ خواه اثر، اثر مافوق طبيعى باشد (مثل خلقت همه آسمانها و زمينها) و يا يك اثر كوچك بى اهمّيت باشد، مثل زير و رو شدن يك برگ. مرز توحيد و شرك در توحيد عملى، «به سوى اويى» است: «اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ».(مجموعه آثار، ج 2، ص 234.)
در آيينه كتاب الهى، كه سخن امام (ع) تفسير و تبيين از آيات آن است، قوانين طبيعت، قوانين مستقلى نيست كه هر يك به راه خود رود، آنچنان كه گويى جهان، استقلال وجودى خاصّ خويش را دارد؛ بلكه اين قانونها بازتاب قدرت و حكمت الهى و نيز نتيجه مشيّت اوست:
أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنفُسِهِم ما خَلَقَ اللَّهُ السَّمواتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمّىً وَإِنَّ كَثِيراً من النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ. أَوَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ من قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ. ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوءى أَن كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ. اللَّهُ يَبْدَؤُا الخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ. وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ. وَلَمْ يَكُن لَهُم من شُرَكَائِهِمْ شُفَعَاءُ وَكَانُوا بِشُرَكَائِهِمْ كَافِرِينَ. وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ. فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ فِي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ. وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَروا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاءِ الْآخِرَةِ فَأُولئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ. فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ. وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمواتِ وَالْأَرْضِ وَعَشِيّاً وَحِينَ تُظْهِرُونَ. يُخْرِجُ الْحَيَّ من الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ من الْحَيِّ وَيُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذلِكَ تُخْرَجُونَ. وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَكُم من تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ. وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم من أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَوَدَّةً و رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ. وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوانِكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ. وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُم من فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ. وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً وَيُنَزِّلُ من السَّماءِ مَاءً فَيُحْيِي به الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. وَمِنْ آيَاتِهِ أَن تَقُومَ السَّماءُ وَالْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً من الْأَرْضِ إِذَا أَنتُمْ تَخْرُجُونَ. وَلَهُ من فِي السَّمواتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ. وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمواتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيم.(روم، آيه 27-8.) «آيا در درون خويش نينديشيده ايد كه خدا آسمانها و زمين و آنچه را ميان آنهاست، جز به حق و سرآمدى نامبرده نيافريده است؟ و هر آينه، بسيارى از مردم، ديدار پروردگارشان را باور ندارند. آيا در زمين نگشتند تا بنگرند كه سرانجام كسانى كه پيش از آنان بودند، چگونه شد؟ آنها از اينان نيرومندتر بودند، و زمين را [براى كِشت] شيار كردند و بيش از آنچه اينان آبادش كردند، آن را آباد ساختند، و پيامبرانشان با حجّيتهاى روشن (معجزه ها) به سويشان آمدند. پس خدا بر آن نبود كه بر آنان ستم كند، بلكه خود بر خويشتن ستم مى كردند. سپس، سرانجام كسانى كه كارهاى بد كردند، اين شد كه آياتِ خدا را دروغ انگاشتند و بدآنها استهزا كردند. خداست كه آفرينش آفريدگان را آغاز مى كند، سپس [ديگر بار] آن را باز مى گرداند. آن گاه به سوى او باز گردانده مى شويد؛ و روزى كه رستاخيز بر پا شود، بزهكاران نااميد و سرگشته و اندوهگين گردند. و براى آنان از شريكانشان (بتان) شفيعانى نباشد، و به شريكانشان كافر شوند. و روزى كه رستاخيز بر پا شود، در آن روز، [گروهها] پراكنده و از هم جدا شوند؛ امّا كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند؛ پس ايشان در باغى و مرغزارى (بهشت) شادمان باشند؛ و امّا كسانى كه كافر شدند و آيات ما و ديدار آن جهان را دروغ انگاشتند، پس آنان، حاضرشدگان در عذاب اند؛ پس پاكى، خداى راست. آن گاه كه به شب درآييد و آن گاه كه به بامداد در آييد؛ و او راست سپاس و ستايش در آسمانها و زمين و در پايان روز و آن گاه كه به نيمروز مى رسيد. زنده را از مرده بيرون آورد و مرده را از زنده، و زمين را پس از مردگى اش زنده كند، و همچنين شما [از گورها] بيرون آورده شديد؛ و از نشانه هاى اوست كه شما را از خاك بيافريد. سپس آدميانى شديد كه [در زمين] پراكنده مى شويد. و از نشانه هاى او اين است كه براى شما از [جنس]خودتان همسرانى بيافريد تا بديشان، آرام گيريد و ميان شما دوستى و مهربانى نهاد. هر آينه، در اين كار براى مردمى كه بينديشند، نشانه ها و عبرتهاست. و از نشانه هاى او آفرينش آسمانها و زمين و گوناگونىِ زبانها و رنگهاى شماست. هر آينه، در اين [دگرگونى ها] براى دانشمندان نشانه هاست. و از نشانه هاى او خواب شما در شب و روز و جستجوى شما از فزون بخشى اوست. در اين [نيز] براى مردمى كه مى شنوند، نشانه هايى است. و از نشانه هاى او آن است كه برق را براى بيم به شما نماياند [تا مسافران بترسند و احتياط كنند]، و براى اميد [تا مايه اميد كشاورزان باشد]. و از آسمان، آبى فرو مى آرد تا زمين را پس از مردگى اش زنده كند! همانا در آن براى مردمى كه خِرد را به كار بندند، نشانه هاست. و از نشانه هاى اوست كه آسمان و زمين به فرمان او بر پاست. سپس چون شما را بخواند، خواندنى از زمينْ ناگاه [از گورها]بيرون آييد؛ و اوست آنكه آفرينشِ آفريدگان را آغاز مى كند. سپس آن را باز مى گرداند و اين كار بر او آسان تر است. و او راست صفت برتر در آسمانها و زمين، و اوست تواناى بى همتا و داناى با حكمت».
