كه با نَفْس و شيطان برآيد به زور
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و اَلِهِ و كِدْلَنا. و لاتَكِدْ عَلَيْنا، و امْكُرْلَنا و لاتَمْكُرْبِنا و اَدِلْ لَنا و لاتُدِلْ مِنَّا. بارخدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست، و كارها به سودمان تدبير كن و بر زيان ما جارى مساز، و مكر خويش درباره دشمنان مان به كار گير و كامِ مان شيرين كن و ناكامِ مان، مگردان.
الكَيْد: مصدرِ كادَ يَكيدُ، حيله، چاره، نيرنگ، مكرْ، حقّه، پليدى، بدى، جنگ.
المَكْر: مَكَرَ مَكْراً: او را فريب داد، به او كَلَك زد، به او نيرنگ زد، مَكَراللَّه: خداوند او را به سببِ مكرش، عذاب داد. نيرنگ، فريب و حقه زدن، مجازاتِ مكر و نيرنگ، بازگرداندن كسى را از هدف خود با حيله و نيرنگ.
أدالَ اِدالَةً (دَوَلَ) الْخَبَرَ و نَحْوَهُ: خبر يا مانند آن را پراكند و شايع ساخت، آن را متداول كرد. اَدالَه من عَلى عدوُّهِ: او را بر دشمنش پيروز گرداند و يارى داد. ادالَ الثّوبَ: جامه را كهنه و فرسوده كرد. اَدالَ عِصاماً من سَميرٍ؛ دولت و قدرت را از عصام گرفت و به سمير داد. والدَّولَةُ: به معناى ثروت، چيز متداول و رايج در ميان مردم، چيرگى و غلبه، استيلا، انقلابات و نشيب و فرازهاى روزگار كه به سود يكى و زيان ديگرى تمام مى شود، مال، دارايى، دولتمندى، كشور و مملكت. الدُولَة: آن چه ميان مردم متداول و رايج است: كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ.(حشر، آيه 7.) تا ميان توانگرانشان دست گردان نباشد. در «اِدالة» به معناى دَوْلَة - به فتح - هرگاه «لامْ» بر سر آن درآيد (مدخول لام) به معناى چيره و پيروز است، و آن كه «مِن يا عَلى» بر سر آن درآيد (مدخول مِنْ) به معناى مغلوب و شكست خورده است. ابن اثير گويد: اَلْاِدالَةُ: غلبه و چيرگى است. گفته مى شود: اُدِيلَ لَنا عَلى اَعدائِنا؛ يعنى بر دشمنان مان پيروز شديم و دولت از آن ما شد. دولة؛ يعنى دگرگونى و انتقال از سختى به راحتى و آسايش، و گفت و گوى ابوسفيان با هِرقَلْ نيز، بدين معناست كه مى گفت: «نُدالُ عَلَيه و يُدالُ عَلَيْنا. يك بار، ما بر او پيروز مى شويم و بار ديگر، او بر ما پيروز مى شود.(نهاية ابن اثير، ج 2، ص 141.)
كيد، گونه اى دستان و فريب و چاره گرى و نقشه و ساخت و سازهاى پنهانى، براى غافل گيرى است. و گاهى مذموم؛ ناستوده و نكوهيده است و گاهى ممدوح؛ ستوده و پسنديده است؛ اگرچه بيش تر در معناى ناستوده آن به كار مى رود. كيد ناستوده و نكوهيده، مانند فريبكارى ها و چاره گرى ها و طرح هاى كافران و منافقان كه محصولِ وهمْ ها و ريشه در انديشه هاى پليد و شيطانى، و در عين حال، محدود و در ميان كوره راه هاى تاريك و گمراهىِ آن ها، دارد:
وَمَا كَيْدُالْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلاَلٍ.(غافر، آيه 25.) ونيرنگ وترفند كافران جز در گمراهى نيست.
و امّا كيد ممدوح و ستوده، مانند كيد خداوندِ حكيم و قاهر كه در طريق هدايت و نور است و بر مبناى حكمت و ناشى از قدرت پايدار و سنّت هاى جارى در جهان و سنّت هاى جارى در تدبيرِ زندگى اجتماعىِ انسان هاست:
وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم من حَيْثُ لاَيَعْلَمُونَ. وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ.(اعراف، آيه 183 - 182.) و كسانى كه آيات ما را دروغ شمردند، اندك اندك از جايى كه ندانند [به كيفر خود] گرفتارشان خواهيم ساخت. و آنان را مهلت مى دهيم زيرا كه كيدِ (تدبيرِ) ما استوار است.
و همين گونه است «مَكْر»؛ يعنى بازگرداندن كسى از هدف خود، با حيله و نيرنگ، نيز دو گونه است:
1 - مكر، به منظور عملى صحيح و هدفى نيكو و پسنديده، مانند مكر خداوند:
وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ.(آل عمران، آيه 54.) آن ها (جهودان) نيرنگ ساختند - براى كشتن عيسى - و خدا هم [به سزايشان] نيرنگ ساخت و خدا بهترين نيرنگ سازان است.
وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ.(انفال، آيه 30.) و [ياد كن] آن گاه كه كافران بدانديشى مى كردند - در دارالنّدوه - كه تو را به بند كَشند يا بكُشند يا بيرون كنند، آن ها بدانديشى مى كردند و خدا چاره نهان مى كرد - مكرشان را بديشان برمى گردانْد - و خدا بهترين چاره كنندگان است.
2 - مكر مذموم و ناپسند:
اسْتِكْبَاراً فِي الْأَرْضِ وَمَكْرَ السَّيِّئِ وَلاَ يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِينَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلاً وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلاً.(فاطر، آيه 43.) [از حق مى رميدند] از روى بزرگ منشى و گردنكشى در زمين و نيرنگ بد. و نيرنگ بد جز سازنده آن را فرا نگيرد. پس آيا جز روش و نهادى را كه بر پيشينيان رفته است - يعنى عذاب را - چشم مى دارند؟ پس روش و نهاد خداى را هرگز دگرگونى نيابى، و روش و نهاد خداى را هرگز گردانيدنى نيابى.
اَللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ و كِدلَنا و لاتَكِدْ عَلَيْنا و اَمْكَرْ لَنا و لاتَمْكُرْبِنا و اَدِلْ لَنا و لاتُدِلْ مِنَّا.
بارخدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست و كارها را به سودمان تدبير كن و بر زيان ما جارى مساز، و مكر خويش درباره دشمنان مان به كار گير و كام مان را شيرين كن، و ناكام مان مگردان. آن چه در اين فراز بدان پرداخته شده است، سپردن خويش به خداوند است. همه هدف امام (ع) آموختن اين آموزه مهم تربيتى است كه آدمى بداند بى مدد خداوند هيچ گاه، نمى تواند راه به جايى ببرد و خويشتن را، از اسارت نفس و شيطان، برهاند. چرا كه تكيه بر تدبير خويش براى راندنِ شيطان و وارستن از تعلّقات نفس، خود از آموزه هاى شيطانى و فريبكارى ها و آرايش هاى نفس است.
من هلاكِ فعل و مكرِ مردمم
من گزيده زخمِ مار و كژدمم
مردمِ نَفْس از درونم در كمين
از همه مردم بتر در مكر و كين(مثنوى، دفتر يكم، بيت 906 - 905.)
نفس از درون در كمين آدمى است و او را گرفتار حيله و فريب مى كند و در مكر و فريب نسبت به آدمى از هر دشمنى خطرناكتر است:
اَعْدى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الّتى بين جَنْبَيْكَ.(احاديث مثنوى، ص 41.) دشمن ترين دشمنِ تو، نفس توست؛ همان كه ميان دو پهلويت جا دارد.
و بدين مضمون از على (ع) آمده است كه فرمود:
لاعَدُّوُ اَعْدى عَلَى الْمَرْءِ من نَفْسِهِ.(احاديث مثنوى، ص 41.) براى آدمى هيچ دشمنى دشمن تر از نفس او نيست.
از اين رو، نظر و هدايت امام (ع)، اكسيرى است كه در آدميان قلبِ ماهيت مى كند.
آنان كه خاك را به نظر كيميا كنند
آيا بوَد كه گوشه چشمى به ما كنند
دردم نهفته به ز طبيبان مدعى
باشد كه از خزانه غيبش دوا كنند
(حافظ)
آدمى در درونِ خود، با «ديوى مُهيب» درگير است به نام «نفس». چيرگى و غلبه بر او، بسيار سخت و دشوار است. و به تنهايى ناممكن؛ چرا كه همواره با آدمى است و به تحقيق، آن چه با آدمى مى نشيند، به تدريج جزء ذات او مى گردد. از اين رو، جدا كردنِ آن كارى بس سخت و دشوار است. رذايل اخلاقى، نفس (منِ سفلىِ) آدمى را چنان فربه مى كند كه جا را، بر «منِ علوى» تنگ مى نمايد و سرانجام او را از وجود آدمى بيرون و خود به جايش مى نشيند. مبارزه با اين بيگانه، كه با وجود آدمى يگانه شده است، در حقيقت گفته اند: مبارزه با خويشتن است. مبارزه با دشمن دشوار است، و نيز با دوست دشوارتر و سخت تر. و امّا مبارزه با خود و برداشتنِ آن از ميان، كارى است ناممكن و جز به مددِ الهى، آدمى در اين درگيرى ناممكن و پيروزى در آن، توفيق نمى يابد:
إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّي.(يوسف، آيه 53.) نفسِ [آدمى] بسى به بدى و گناه فرمان مى دهد مگر آن كه پروردگارم رحمت آرد.
واى كاين؛ نفسِ شوم بد كاره
كه هم آغوش توست همواره
نه به تدبير از او توان رستن
نه به تزوير از آن توان جَستن
بارخدايا! در اين جهان پرزرق و برق، در اين «دارُالغرور»، در دريايى موج خيز و پرطوفان با مشكلات بسيار، دست و پا مى زنيم و تهديدها، از هر سو، ما را احاطه كرده است. از يك سو، «نفس» از درون، وجودمان را پر كرده و كارها را در چشم مان مى آرايد، و از سوى ديگر، شيطان از بيرون، با تزيين و آراستن گناهانِ مان، در كارِ اغفال ما است. او در فجرِ خلقت سوگندى شديد و غليط و اكيد ياد كرد، كه بدى ها را در ديد ما بيارايد و همگان را از راهِ راست كه همان انسانيّت است، بِدر كند:
قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلْأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ.(حجر، آيه 39.) گفت: پروردگارا! براى آن كه مرا بيراه نهادى، در زمين [بدى ها را] در ديد آن ها خواهم آراست و همگان را از راه بِدر خواهم برد.
آرى! شيطان به خاطر كينه ديرينه اى كه از ما در دل دارد با تلاش هاى پنهان و ترفندهاى نهان اش، براى شكار ما، در كمين است. از هر راهى كه باشد مى خواهد وجود ما را تسخير كند. از نقطه هاى ضعف ما چون حرص و طمع ورزى و خواهش هاى ديگر نفس مان، براى ورود به درونِ وجودمان و ساحت زندگى مان، بهره مى جويد. او خود گفته است: كه بر سر راه مان، خواهد نشست و ما را در محاصره خود، خواهد داشت؛ تا ما را از بندگىِ تو، اى خداى مهربان، باز دارد:
قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ. ثُمَّ لَآتِيَنَّهُم من بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ.(اعراف، آيه 17 - 16.) گفت پس از آنجا كه مرا از راه در بُردى، بر سر راهِ راستِ تو، به كمين آنان مى نشينم. آن گاه از پيش و پس و راست و چپِ آنان، به سراغِ شان خواهم رفت و بيش تر آنان را سپاسگزار نخواهى يافت.
بارخدايا! «نفس و شيطان هر دو يك تن بوده اند / در دو صورت خويش را بنموده اند».(مثنوى، دفتر سوم، بيت 4053.) در اين مبارزه تباه كننده، در دو جبهه درون و برون، با اين هر دو، و اين همه دشمن، كه عمله هاى نفس و شيطان اند و به زيان ما نقشه ها دارند و براى پياده كردنِ آن ها، راه و چاره هاى پنهانى منظور كرده اند، چه كسى جز تو، اى خداى تواناى مِهْرورز، مى تواند ما را يارى كند و بر آن ها چيره گرداند و ترفندهاى پنهانى و حيله هاى نهانى شان را، نقش بر آب، و گره هاى كورى را كه مى بندند، بگشايند؟ اى خداى مهربان:
دست گير از دستِ ما، ما را بخر
پرده را بردار و پرده ما، مَدَر
باز خَرْ ما را از اين نفس پليد
كاردش تا استخوان ما، رسيد
از چون ما بيچارگان ابن بندِ سخت
كى گشايد؟ اى شهِ بى تاج و تخت
اين چنين قفل گران را اى وَدود
كى تواند جز كه فضل تو گشود؟(مثنوى، دفتر سوم، بيت 2447 - 2444.)
اى خداى وَدود! به تدبير حكيمانه خود كارها به سودمان تدبير كن و تو خود، در اين مبارزه مردافكن با مكر خويش دشمن را پيش از وصول به هدف، از پاى درآور و با پيروزى بر او كام جان مان شيرين كن، و ناكام مان مگردان. اى خداىِ مهرورز! بر محمد و دودمانش درود فرست و به وجاهت آنان در درگاهِ خود، ما را شكست خورده نفسِ امّاره مان، قرار مده و مصيبت سلطه طاقت سوزِ او را بر ما تحميل مفرما. فريب كارى و حيله ورزى انسان هاى بى رحم را، كه پرواى حقوق ما را ندارند، به تدبير و مكر خويش تباه كن. بارخدايا:
گدا چون كَرَم بيند و لطف و ناز
نگردد ز دنبالِ بخشنده باز
چو ما را به دنيا تو كردى عزيز
به عُقبى همين چشم داريم نيز
عزيزى و خوارى تو بخشى و بس
عزيزِ تو خوارى نبيند ز كس
خدايا به عِزّتْ كه خوارم مكن
به ذُلِّ گنه شرمسارم مكن
مسلّط مكن چون منى بر سرم
ز دست تو به گر عقوبت بَرَم
به گيتى بَتر زين نباشد بدى
جفا بردن از دستِ همچون خودى
گرم بر سر افتد ز تو سايه اى
سپهرم بوَد كهترين پايه اى
اگر تاج بخشى سر افرازدم
تو بردار تا كس نيندازدم
تو دانى كه مسكين و بيچاره ايم
فرومانده نفس امارّه ايم
نمى تازد اين نَفْسِ سركش چنان
كه عقلش تواند گرفتن عِنان
كه با نفس و شيطان برآيد به زور؟
مصاف پلنگان نيايد ز مور
به مردان راهت كه راهى بده
وز ين دشمنانم پناهى بده
خدايا به ذاتِ خداونديت
به اوصافِ بى مثل و ماننديت
به لبّيك حجّاجِ بيتُ الحرام
به مدفون «يَثْرِبْ» عليه السّلام
به تكبيرِ مردانِ شمشيرزن
كه مردِ وغا را شمارنْد زن
به طاعاتِ پيرانِ آراسته
به صدقِ جوانانِ نوخاسته
كه ما را در آن ورطه يك نَفَس
ز ننگ دو گفتن به فريادرس
اميدست از آنان كه طاعت كنند
كه بى طاعتان را شفاعت كنند
به پاكان كز آلايشم دوردار
و گر زلّتى رفت معذور دار
خدايا به ذِلّت مران از درم
كه صورت نبندد درى ديگرم
ور از جهل غايب شدم روزِ چند
كنون آمدم در به رويم مبند
چه عذر آرم از ننگِ تردامنى؟
مگر عجز پيش آورم كِاىْ غنى
فقيرم به جُرم و گناهم مگير
غنى را ترحّم بوَد بر فقير
چرا بايد از ضعف حالم گريست
اگر من ضعيفم پناهم قوى است(سعدى، بوستان، ص 197.)
