تبارَك اللّه از آن كارساز ربّانى
و الْحَمْدُللَّهِ الذَّي اِخْتاَر لَنا مَحاسِنَ الْخَلْقِ،(اِختارَ لَنا مَحاسِنَ الْخِلْقةِ.) و اَجْرى عَلَيْنا طَيّباتِ الرِّزْقِ و جَعَلَ لَنا الْفَضِيلَةَ بِالْمَلَكَةِ عَلى جَميعِ الْخَلْقِ(وَ جَعَلَ لَنْا الْمَمْلَكَةَ عَلى جَميعِ الْخَلْقِ.) فَكُلُّ خَلِيقَتِهِ مُنْقادَةٌ لَنا بِقُدْرَتِهِ،(فَكُلُّ خَلِيقَتِهِ مُنْقادَةٌ لَنا بِقُدْرَتِهِ.) و صائِرَةٌ اِلى طاعَتِنا بِعِزَّتِهِ.(وَ صائِرَةٌ اِلى طاعَتِنا بِعِزَّتِهِ.) و سپاس و ستايش، خداى راست كه براى ما، زيبايى هاى آفرينش را برگزيد. و روزىِ خوش و پاكيزه را بر ما روان ساخت، و چيرگىِ ما بر آفريدگانش را مايه برترى ما قرار داد. از اين رو، همه آفريده هاى او در پرتو قدرتش (توانايى اش) ما را فرمانبردار، و در سايه سارِ چيرگى و ارجمندى و بزرگوارى اش، به طاعتگزارى ناچارند.
اِخْتِيار: توانايى شخصْ بر انجام دادن كارى از روى انديشه، و ترجيح آن بر امرى ديگر، انتخاب، برگزينى، گزينش.
طَيِّباتْ: جمع طَيِّب: نيكو، خوب، گوارا، خوش مزه، خوشايند، دلپذير، حلال، روا، پاك و پاكيزه.
وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ.(اعراف، آيه 157.) چيزهاى پاكيزه را بر ايشان حلال و پليدى ها را بر آنها حرام مى كند.
مَلَكَ، مَلَكَ الشَّى ءَ: آن چيز را مالك شد، به دست آورد.
مَلَكَ عَلىَ الْقَوْمِ: بر آن قومْ چيره شد و فرمان راند.
مَلَكَ عَلَيْهِ اَمْرَهُ: بر كار او تسلّط يافت و چيره شد.
مَلَكَ نَفْسَهُ: بر نفس خود غلبه كرد و مسلّط شد.
اَلرِّزقْ: روزى، نعمت، جيره، مواجب، دستمزد، ماهيانه، حقوق، وسايل زندگى، غذا، قُوت، باران، بخشش، عطا.
الرّزق الْحَسَن: نعمتى كه بى رنج به دست آيد؛ جَ: ارزاق.
خَلِيقِه: خُلق و خوى، طبيعت، سرشت آدمى، آفريدگان، مردم، ابرى كه نشان از باران دارد.
اِنقياد: اطاعت، پيروى، تابيعت، تسليم، تمكين، فرمانبردارى.
آنچه را كه امام سجّاد (ع) در اين بخش از ستايش خود، بدان پرداخته - كه در حقيقتْ جلوه هايى از «ربوبيّت» و تربيت و سامان بخشى پروردگار جهانيان است - سه چيز است: آفرينش آدمى در نيكوترين و زيباترين چهره و پيكر؛ روان ساختن روزى هاى خوش و پاكيزه بر آدميان؛ چيرگى و سلطه آدمى بر ديگر آفريدگان.
به توضيح و تبيين هر يك از اين سه، در جاى خود و به ترتيب، خواهيم پرداخت.
1. آفرينش آدمى در نيكوترين چهره
جهان هستى، از تجلّى مستِمرّ ذاتِ الهى در كِسوت اسما و صفات، پديد مى آيد و برترين بنيادِ هستى، همانا «حق» است كه جان جهان است و به «كليّت خويش»، يعنى جامعيّت و احاطه قيّومىِ خود، در هر ذرهّ اى از ذراّت وجود متجلّى است.(حق اليقين ص 115 (به نقل از شيخ محمود شبسترى).) حقيقت مطلق، ظهورات بى نهايت دارد و انسان، جامع همه ظهورات و آينه تمام نماى صفات و اسماى الهى است. حديث قدسى: «كُنْتُ كنزاً مخفيّاً»(قالَ داوُود (ع)يارَبِّ لِماذا خَلَقْتَ الخَلْقَ؟ قالَ: كُنْتُ كَنْزَاً مَخْفِّياً فَاَحْبَبْتُ ان اُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِكَى اُعْرَفَ. داوود (ع) گفت: پروردگارا! چرا آفريدگان را آفريدى؟ گفت: گنجى نهان بودم، دوست داشتم كه شناخته شوم، پس بدين منظور، جهان و جهانيان را آفريدم (احاديث و قصص مثنوى، ص 120).
اين حديث، اگر چه در منابع روايى ما نيست؛ ليكن اساس نظريّه عارفان در تبيين حكمت آفرينش عالم و آدم است؛ زيرا آنان، وجود عالم و آدم را طفيل «حُبِّ ظهور و اظهار» مى دانند، و بر اين باورند كه اگر عشق در ميان نمى بود، هيچ آفريده اى پديد نمى آمد و هيچ موجودى به سر منزل كمال راه نمى يافت.
حديث «كُنْتُ كَنَزاً» را فرو خوان
كه تا پيدا ببينى سر پنهان.
(گلشن راز)
كلّ عالم را سبو دان اى پسر
كو بود از علم و خوبى تا به سر
قطره اى از دجله خوبىِ اوست
كان نمى گنجد ز پرّى زير پوست
گنج مخفى بُد، ز پُرّى چاك كرد
خاك را تابان تر از افلاك كرد
گنج مخفى بُد، زپرى جوش كرد
خاك را سلطانِ اطلس پوش كرد.
(مثنوى، دفتر يكم، بيت 2863 -2862).
و خواجه شيراز سروده است:
طفيل هستى عشق اند آدمى و پرى
ارادتى بنما تا سعادتى ببرى
امام عارفان و سيد و سالار عابدان، در همين نيايش مى گويد: «سَلَكَ بِهِمْ طريقَ ارادتِهِ، و بَعَثَهُمْ في سبيل مَحَبَّتِهِ. آنان (آفريدگان) را به پيمودن راهى كه خود مى خواست، وا داشت و در راه رسيدن به محبّت خويش، برانگيخت».) نه تنها علّت خلقت عالم، بلكه حكمت آفرينش آدم را نيز آشكار مى كند. حق تعالى، مظهرى مى خواست كه در آن، همه نامها و صفات خود را يكجا نمايان سازد؛ بدين سبب، آدم به عنوان جلوگاه جلال و جمال الهى، آفريده شد و با آفرينش او، آيينه هستى، جلا يافت و جانى در پيكر عالم دميده شد.
جهان، چون توست يك شخص معين
تو او را گشته چون جان، او تو را تن.(گلشن راز.)
حقيقت وجود آدمى، همان نفحه الهىِ دميده شده در جان اوست كه از عالمِ جهات، بيرون است:
فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فيهِ من رُّوحي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ.(حجر، آيه 29.) [به فرشتگان فرمود: چون اندام او را درست و آراسته كردم و از روح خويش در او دميدم، او را سجده كنان در افتيد.
هم از اللَّه، در پيش تو جانى است
هم از روح القدس، در تو نشانى است.(گلشن راز.)
در جلالت و منزلت والاى آدمى، همين بس كه خداوند او را به صورت خود آفريده و استعداد معرفت و خلافت خويش را بدو بخشيده است. آنجا كه به فرشتگان فرمود:
انِّى جاعِلٌ فى الْاَرْضِ خَليفَةً.(بقره، آيه 30.) من، در زمين جانشينى خواهم نهاد.
اللَّه تعالى، از غايت عنايت، هر چه در عالم آفريده بود از ظاهر و باطن و عِلوى و سِفلى، مردم را بر آن مثال آفريد و به هر صفتى كه خود موصوف است، مردم را نيز بدان صفت موصوف گردانيد. و همچنان كه عالم، مسخّر امر اوست، تن مردم را نيز مسخّر روح گردانيد تا مردم، از تركيب اعضا و ترتيب اجزاى خود، بر عالم عِلوى و سِفلى مطّلع گردند و از داشتن صفاتِ [خود]، صفات حق تعالى را بشناسند، و از امر كردن روحِ ايشان بدنِ ايشان را بدانند كه فرمان راندنِ جانِ ايشان، همچون فرمان راندنِ حق تعالى است در عالم.(گلشن راز، ص 172 (به نقل از مرآة الحقيقين).)
وجود آدمى، موصوف به صفات متضّاد است و جامع تمام تضادهاست؛ چرا كه مظهر جمال و جلال الهى است و همچنان كه «ظاهر، يعنى حق، به اعتبار ذات احد است و به اعتبار اسما و صفاتْ كثير، مظهر حقيقى نيز كه انسان است، واحد كثير و فردِ جامع است». به عبارت ديگر، همان گونه كه حق، به اعتبار ذاتْ واحد و به اعتبار اسما و صفاتْ كثير است، انسان هم كه مظهر كلّ تجلياتِ جمالى و جلالى است، واحد به شخص و كثير به قوا و افعال است.
حقيقت انسانى، برتر از همه خصوصيات و اوصاف و معانى است و همچنان كه ذات الهى، به صورتهاى گوناگونى جلوه مى كند و شئونات او را نهايت نيست، وجود آدمى نيز ظهورات مختلف دارد و امكانات او را حدّى متصوَّر نيست. انسان، به حسب جامعيّت، صورتى است كه عكس مسمّاست؛ يعنى عكس حق است. چنانكه حق جامع جميع اسماست، انسان نيز جامع همه است و مظهر تامّ حق است و آيينه ذات و صفات است كه جميع اسما و صفات الهى، در او نمودار شده و به صورت انسانى، ظهور يافته است.(گلشن راز، ص 179؛ شرح گلشن راز، ص 214.)
از آن دانسته اى تو جمله اسما
كه هستى صورت عكس مسمّا
ظهور قدرت و علم و ارادت
به توست اى بنده صاحب سعادت
سميعى و بصير و حىّ و گويا
بقا دارى نه از خود ليك از آنجا
طبيعى قوّت تو ده هزار است
ارادى برتر از حصر و شمار است.(گلشن راز.)
آفرينش آدمى در نيكوترين پيكر و زيباترين چهره، نكته اى است كه پروردگار جهان، در آياتى كه مربوط به انسان و آفرينش اوست، بدان اشاره كرده است:
صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ.(غافر، آيه 64.) شما را صورت نگاشت و نيكو صورت نگاشت.
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ في أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ.(تين، آيه 4.) هر آينه ما آدمى را در نيكوترين نگاشت (صورت و تركيب و اعتدالى كه بتواند به پايه هاى بلند، دست يابد) بيافريديم.
نيكويى پيكر و زيبايى چهره آدمى، از آن روست كه خداى تعالى، آدمى را با ساز و برگ و اعضاى هماهنگ و بسيار دقيق، تجهيز كرده كه مى تواند كارهاى گوناگون و شگفت انگيزى انجام دهد؛ كارهايى كه هيچ يك از جانداران، توان انجام دادن آنها را ندارند و نيز از ويژگى ها و برترى هايى برخوردار است كه جز آدميان را بهره اى نيست؛ يعنى اين موجودى كه در چهره انسانى مُتمثِّل گشته، در حيات روحى و مادى و ابعاد گوناگون و افقهاى بى شمار، از ديگر جانداران، ممتاز است. يكى از مفسران در تفسير آيه «لَقَدْ خَلَقْنا الْاِنسانَ في اَحْسَنِ تَقْويمٍ» مى گويد:
ما آدمى را در بهترين تقويم و نگاشت، و اعتدال در صورت و معنا (جسم و روح) سامان داده ايم. راست بالا، با اندامهايى موزون و هماهنگ، سازوار بى هيچ كاستى و كژى و برخوردار از دانش، توانايى، اراده، گويايى، شنوايى، بينايى و جز اينها از وصفهايى كه نمودار و مظهر صفات خداى سبحان است، آفريديم. به همين روست كه به نقل پاره اى از عارفان، از پيامبر گرامى (ص) رسيده است كه فرمود: «اِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلى صُورَتِهِ» يا «عَلى صُورَتِ الرّحمن» خداوند آدمى را بر صورت و چهره خويش يا بر چهره رحمان آفريد. سخن آن بزرگوار كه فرمود: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ. آن كس كه خود را شناخت، پروردگارش را شناخته است» بر همين اساس بنياد شده است.(ارشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم، ج 6، ص 447.)
مرحوم حاج ملّا هادى سبزوارى نيز در اين باره مى گويد: ان اللَّه خَلَقَ آدَمَ عَلى صُورَتِهِ، صورت او همچنان كه گذشت، صفات جلال و جمال او و صفات ثبوتيه و سلبيّه او و صفات تنزيهيّه و تشبيهيّه اوست و آدم، مخلوق بر صورت اوست؛ يعنى مظهر است همه صفات او را. پس به جنبه تنزّه و تجرّد، روحش مظهر صفات تَنْزيهيه حق تعالى است. سپس از عارفى نقل مى كند كه خداوند جل شأنه، خواست ظاهر كند ذاتش را در صورت جامعه. پس ظاهر فرمود خود را در صورت انسان. و خواست ظاهر بفرمايد اسما و صفاتش و افعالش را درصورت مفصّله، پس ظاهر فرمود آنها را در صورت عالم. پس مشاهده نمى كند؛ مگر ذات اقدس و صفاتش را در اين دو مظهر. همچنين عارف نيز به او مشاهده نمى كند؛ مگر در اين دو آينه و از اين مقام. فرموده نبى ختمى (ص)، «رَأيْتُ رَبّى لَيْلَةَ الْمِعْراجِ فى اَحْسَنِ صُورَةٍ. در شب معراج، پرودرگارم را در زيباترين و نيكوترين صورت ديدم» و اراده فرموده صورت خود آن حضرت را؛ زيرا كه احسن ازصورت انسان كامل، نيست؛ خاصه صورت ختم اولى العزم و الرسل و الانبياء و عبادللَّه الصالحين العارجين الى جنابه تعالى فى السلسلة العرُوُجِيَّةِ سلام اللَّه عليهم اجمعين - و لِهذا قالَ اَمير الْمؤمنينَ على (ع) اَوالْاِمامُ النَّاطِقِ بِالْحَقّ جَعْفَرِ الصَّادِقِ (ع):
«اَلصُّوَرةُ الْاِنسانِيَّةُ هِىَ اَكْبَرُ حُجَجِ اللَّهِ عَلى خَلْقِهِ، و هِىَ الْكِتابُ الذّى كَتَبَهُ بِيَدِهِ، و هِىَ الْهيْكَلُ الذِّى بَناهُ بِحِكَمته، و هِىَ مَجْمُوعُ صُوَرِ الْعالَمينِ، و هِىَ الْمُخْتَصَرَةُ من اللُّوح الْمَحفُوظ، و هِىَ الشَّاهِدَةُ عَلى كُلِّ غايبٍ، و هِىَ الْحُجّةُ عَلى كُلِّ جاحد، و هِىَ الطَّريقُ الْمستَقيمُ اِلى كُلِّ خَيرٍ و هِىَ الْجِسْرُ (وَ هِىَ الصِّراطُ) الْمُمْدُودُ بَيْنَ الْجَنَّةِ و النَّارِ. صورت و چهره انسانى كه بزرگ ترين حجّت خداوند بر آفريدگان اوست، و همان كتابى است كه با دست جلال و جمالش نگاشته است، و همان پيكره تناورى است(الهيكل: اندام، پيكر، پيكره، مجسمه، صورت انسان يا حيوان، پرستشگاه بت، بناى معبد.) كه بر اساس حكمتش بنا نهاده، و همان گرد آمده چهره هر دو جهان خلق و امر، غيب و شهود و مادّه و معناست، و چكيده اى از «لوح محفوظ» و همان گوهرى است كه گواهِ هر نهان است، و دليل ناروايى سخن هر ناشناسنده نپذيرنده است، و همان راهِ راست به سوى هر نيكى، و پل ارتباطى ميان بهشت و دوزخ است».(مجموعه رسائل، ص 308.)
و از همين روست كه عارفان، در آثار برجاى مانده خويش، گاهى عالم را «انسان كبير» تعبير مى كنند و آدم را «عالم صغير» و گاهى به عكس. عارف رومى در وجه جمعِ اين دو گفتار چنين مى گويد:
پس به صورت، عالم اصغر تُويى
هم به معنا، عالم اكبر تُويى
ظاهرِ آن شاخ اَصلِ ميوه است
باطناً بهر ثمر شد شاخ هست
گر نبودى ميل و اوميدِ ثمر
كى نشاندى باغبان بيخِ شجر؟
پس به معنا آن شجر از ميوه زاد
گر به صورت، از شجر بودش ولاد
مصطفى زين گفت كادم و انبيا
خَلفِ من باشند در زير لِوا
بهر اين فرموده است آن ذو فنون
رمزِ نَحْنُ الْآخِرونَ السّابِقون
گر به صورت، من ز آدم زاده ام
من به معنا جدِّ جدّ افتاده ام
كز براى من بدُش سجده ملك
و ز پى من رفت، بر هفتم فلك
پس ز من زاييد در معنا پدر
پس ز ميوه زاد در معنا شجر.(مثنوى، دفتر چهارم، بيت 529-521.)
2. روان ساختنِ روزى هاى پاكيزه بر آدميان
جمله «اَجْرى عَلَيْنا طَيّباتِ الرِّزْقِ» و جمله پيشين در دعا: «اَلْحَمْدُ للَّهِ الذَّى اِخْتارَ لَنا مَحاسِنَ الْخَلْقِ»، تقرير و تبيين آيه زير است كه فرمود:
اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَاراً وَالسَّماءَ بِنَاءً وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُم من الطَّيِّبَاتِ ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ.(غافر، آيه 65-64.) خدا آن است كه زمين را براى شما آرامگاهى، و آسمان را بنايى برافراشته ساخت، و شما را صورت نگاشت و نيكو صورت نگاشت. و از پاكيزه ها به شما روزى داد. اين است خداى، پروردگار شما، پس بزرگ و بزرگوار است خداى، پروردگار جهانيان؛ اوست زنده [و جاويد] خدايى كه جز او نيست. پس او را بخوانيد؛ در حالى كه دين را ويژه او كرده باشيد. سپاس و ستايشْ خداى راست، پروردگار جهانيان.
از نظر اسلام، جهان را خداوند آفريده است و همو، آن را حفظ مى كند و سر انجام نيز جهان، به او باز مى گردد. يكى از معانى متعدد آيه «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ»(حديد، آيه 3.) آن است كه خداوند، مبدأ و منتهاى جهان است. نيز اين است كه معناى باطنىِ همه چيزهاست؛ حتى نشانه هاى بيرونى و جنبه هاى ظاهرى اشيا، بازتاب اسما و صفات اويند. كلّ جهانى كه ما مى شناسيم و مى توانيم آن را به تجربه دريابيم، آفريده خداوند است. اگر چه كار آفرينش اين جهان به دست خداوند، به طور قطع، ابتدا يا آغاز زمانى نداشته است - يعنى اين جهان ازلى يا قديم نيست وگرنه، تغييرى در ذات الهى روى مى داد كه اسلام، آن را نمى پذيرد - كل نظم هستى - آن گونه كه ما مى شناسيم و مى بينيم - آغاز و پايانى دارد. آغاز آن از فرمان «كُنْ فَيَكُونُ»(يس، آيه 82.) نَشأت يافته است، و به او نيز باز مى گردد:
«وَللَّهِِ مُلْكُ السَّموتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ».(نور، آيه 42.) و خداى راست فرمانروايى آسمانها و زمين، و بازگشتْ به سوى خداست.
علاوه بر اين، خداوند قادر است كه دوباره خلق كند، و خلق ديگرى به وجود بياورد كه قرآن، از آن با تعبير «خلقِ جديد» ياد كرده است:
أَلَمْ تر أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّموتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِيدٍ. وَمَا ذلِكَ عَلَى اللَّهِ بِعَزيزٍ.(ابراهيم، آيه 20-19.) آيا نديده اى (ندانسته اى) كه خدا آسمانها و زمين را به حق آفريده است؟ اگر بخواهد، شما را مى برد و آفريده اى نو مى آورد. و اين، بر خدا دشوار نيست.
جهان، يك نظم مستقل از واقعيّتِ خداوند نيست؛ بلكه در هر لحظه و لمحه از وجودش، به حفظ و حمايت الهى متكى است؛ علاوه بر اين، قوانين و انسجام و نظم آن، همگى از خداوند نشأت مى گيرند. انسجام و همسازى حيرت انگيز در نظم مخلوق، بازتابى از توحيد است؛ ظهور آن يگانه در جهانِ تعدد و تكثّر. «خداوند» خواسته است كه خورشيد، هر صبح از شرق برآيد و هر شامگاه، در باختر غروب كند، يا مخلوقاتى در هوا بپرند و مخلوقاتى در آب شنا كنند.
هستى، داراى ساختارها و ساحتهاى وجودى متعددى است. به عبارت ديگر، مراتب مختلفى دارد. هستى، از«مبدأ اعلى» يا «اَحَد»، يعنى خداوند، شرف صدور يافته و از مراتب يا عوالم متعددى تشكيل شده كه همان طور كه در فلسفه الهى بدان اشاره شده است، آنها را مى توان به «عالم عقول»، «عالم نفوس» و «جهان خاكى» خلاصه كرد. انسان، در جهان خاكى به سر مى برد؛ و با اين حال، محاط در مراتب وجودىِ برتر از خود است. بنا بر تعاليم والاى قرآن مجيد و احاديث متعددى كه مؤيّد اين تعاليم است، خداوند، انسان را از خاك آفريد:
إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ من تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كن فَيَكُون.(آل عمران، آيه 59.) داستان عيسى نزد خدا، داستان آدم است. از خاك بساختش و سپس گفت: «شو!» پس شد.
هو الَّذي خَلَقَكُم من تُرَابٍ.(غافر، آيه 67.) اوست آن [خداى] كه شما را از خاك آفريد.
امام على (ع) فرمود:
ثُمَّ جَمَعَ سُبْحانَهُ من حَزْنِ الْاَرْضِ و سَهْلِها، و عَذْبِها و سَبْخِها، تُرْبَةً سَنَّها بِالْماء حَتَّى خَلَصَتْ، و لاطَها بِالْبَلَّةِ حَتَّى لَزُبَتْ، فَجَبَلَ مِنْها صُورَةً ذاتَ اَحْناءٍ و وُصْولٍ، و اَعْضاءٍ و فُصُولٍ. اَجْمَدَها حَتَّى اسْتَمْسَكَتْ، و اَصْلَدَها حَتَّى صَلْصَلَتْ، لِوَقْتٍ مَعْدُودٍ، و اَجَلٍ مَعْلُوم. ثُمَّ نَفَخَ فِيها من روُحِهِ فَمَثُلَتْ اِنْساناً ذا اَذْهانٍ يُجِيلُها، و فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِها، و جَوارِحَ يَخْتَدِمُها، و اَدواتٍ يُقَلِّبُها، و مَعْرِفَةٍ يَفْرُقُ بِها بَيْنَ الْحَقِّ و الْباطِل و الْاَذواقِ و الْمَشَّامّ و الالْوانِ و الْاَجناسِ، مَعْجُوناً بِطينَةِ الْاَلوانِ الْمُختلِفَةِ، و الْاَشباهِ الْمُؤتَلِفةِ، و الْاَضدادِ المُتَعادِيَةِ، و الْاَخْلاطِ الْمُتَبايِنَةِ، من الْحَّرِ و الْبَرْدِ، و الْبِلَّةِ و الْجُموُدِ. و المساءَةِ و السُّرُورِ.(نهج البلاغة، خطبه 1.) آن گاه [پس از آفرينش آسمان و زمين و پردازدش آنها خداى سبحان از شنزار زمين (از زمينِ گونه گون طبيعت)، خاكى از زمين نرم و ناهموار و از شيرين و شور آن، فراهم كرد و آن را با آب بياميخت تا خالص گرديد و چسبناك شد و از آن، صورتى پديد آورد (چهره اى نگاشت) به اعضاى جدا از هم و اندامهاى به هم پيوسته. و آن را بخشكانيد تا خود را بگيرد و آن را سخت ساخت تا در زمانى معين و هنگامى لازم، سفال مانند شد و [چون سفالى گرديد] كه اگر بادى بدان مى وزيد، بانگش به گوش مى رسيد. آن گاه از روح خود در او دميد تا به صورت آدمى در آمد؛ با ذهنى روشن و فكرى كه قدرت تصرّف دارد و اعضايى كه در خدمت وى بود و ابزارهايى كه براى او كاربرد داشت و شناختى كه مايه تفكيك حق از باطل و مزه ها و بوى ها و رنگها و ديگر چيزها را از هم باز مى شناخت؛ با طبيعتهاى متضاد، با همه گوناگونى در رنگها و تركيبهاى متشابه و متفاوت و سركش و آميزه هاى مختلف آنها، از حرارت گرفته تا سردى و رطوبت و جمود و شادى و ناشادى».
پس از دميدن روح خود در آدمى، انسان به عنوان انسان، از نسل ميمون به صورت فعلى اش تعالى نيافته است؛ بلكه از عالم روح «تنازل» يافته است. روح ما از آن خداوند است و به او نيز باز مى گردد: «إِنَّا للَّهِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ».(بقره، آيه 156.)
ما زِ بالاييم و بالا مى رويم
ما زِ درياييم و دريا مى رويم
ما از آنجا و از اينجا نيستيم
ما ز بيجاييم و بيجا مى رويم
خوانده اى اِنّااِليْهِ راجِعُونَ
تا بدانى كه كجاها مى رويم.(كليات شمس، ص 1674.) از پس آنكه ما را آفريد و از روح خود در ما دميد، به برآوردن نيازهاى ما پرداخت؛ تا آرزوها و خواسته هاى ما را - كه هر يك، رشته و شاخه اى از فكر و روح ما را به خود مشغول مى دارد، و خاطرمان را پريشان مى سازد برآورَد. از اين رو، روزى هاى پاك و پاكيزه را به سوى ما روان ساخت: «وَ اَجرى عَلَيْنا طيبات الرّزق».
وَأَنْزَلَ من الْسَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ به من الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ.(بقره، آيه 22.) از آسمان، آبى فرو آورد. پس بدان [آب] از ميوه ها روزى براى شما بيرون آورد.
روزىِ پاكيزه
اگر چه معناى «رزق»، روشن است و هر موجودى به درك فطرى خود، با آن آشناست؛ ولى در اينجا به نكته هايى چند، درباره «رزق» و «رزق طيّب» به اجمال اشاره مى كنيم:
1. از موارد كاربرد واژه رزق، بر مى آيد كه در معناى آن، نوعى بخشش و عطا نهفته است. مانند آنكه مى گويند: پادشاه به لشكريانش «رزق» مى دهد، و مقصود از آن، مواد غذايى و خوراك آن است. در قرآن كريم آمده است كه:
وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ.(بقره، آيه 233.) و خوراك و پوشاك آنان (فرزندان) به وجه شايسته و پسنديده، بر آن كس است كه فرزند از اوست در اينجا لباس را «رزق» ندانسته است؛ بلكه در رديف آن قرار داده است.
2. دامنه معناى رزق، به تدريج و باگذشت زمان، گسترده شده و هر گونه خوراكى و مواد غذايى را كه به آدمى دهند خواه دهنده آن، شناخته شده باشد يا نه - رزق ناميده اند؛ گويى رزق، بخششى است كه به ميزان تلاش و كوشش آدمى به او مى رسد؛ هرچند دهنده آن، ناشناخته باشد. سپس گسترده تر شده و به معناى هر سودى است كه به آدمى مى رسد؛ اگر چه خوراكى آدمى نباشد. براى همين، همه برخوردارى هاى زندگى، مانند مال، مقام، قبيله، خويشاوند، ياوران، فرزندان و جمال و زيبايى، دانش و آگاهى و نظير اينها را «رزق» ناميده اند:
أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ.(مؤمنون، آيه 72.) آيا مگر از آنان مزدى مى خواهى؟! و حال آنكه مزد [خير و پاداش و روزىِ] پروردگارت، بهتر است و او بهترينِ روزى دهندگان است.
و نيز از زبان «شعيب» پيامبر آمده است كه فرمود:
قَالَ يا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ من رَبِّي وَرَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً.(هود، آيه 88.) گفت: اى قوم من! مرا گوييد اگر من بر حجّت و دليلى روشن از پروردگارم باشم و او مرا روزىِ نيكو (دانش و نبوت) داده باشد [آيا دعوت من نابخردانه است].
در اين سخن حضرت شعيب (ع)، رزق به معناى «دانش و پيامبرى» است.
3. «رازق حقيقى» خداوند است و هر گاه به آفريدگانش رازق گفته شده است، به طور مجاز است. همچنان كه در «وَاللَّهُ خَيرُ الَّرازقينَ» كه به تكرار در قرآن آمده است، بر مى آيد كه «رازق»ها بسيارند؛ ولى خداى تعالى بهترين و نيكوترين آنان است.
4. رزق، به آن مقدار روزى گفته مى شود كه مورد استفاده روزى خواران قرار گيرد؛ خواه خوراكى باشد يا جز آن، مانند آفريدن، مشيت، تدبير و نظير اينها كه ويژه، خداوند است.
5. آنچه كه آدمى از راه حرام به دست مى آورد، رزق خداوند نيست. بنا بر اين، ابزارهاى گناه، رزق خداوند نيستند؛ چرا كه خداوند، هيچ گاه گناه بندگانش را به خود، نسبت نداده است:
وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قل إِنَّ اللَّهَ لاَيَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ.(اعراف، آيه 28.) و چون كار زشتى كنند، مى گويند: «پدرانمان را بر آن يافتيم و خدا ما را بدان فرمان داده است». بگو: «خدا به زشتكارى فرمان نمى دهد. آيا بر خدا چيزى مى گوييد كه نمى دانيد؟».
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.(نحل، آيه 90.) همانا خداوند، به داد و نيكوكارى و دادن [حقِّ]خويشاوند (صله رحم و نيكى كردن به خويشان) فرمان مى دهد و از زشتكارى و كار ناپسند و ستم و سركشى، باز مى دارد. شما را پند مى دهد شايد كه ياد كنيد و پند گيريد.
6. «رزق طيّب»، همان رزق حلال است و طبيعت سالم آدمى، از آن بى بهره نيست؛ يعنى طبيعت آدمى نيز آن را پاكيزه مى داند و از آن خوشش مى آيد. ملاك حلال بودن شرعى نيز همين است: «وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ.(اعراف، آيه 157.) چيزهاى پاكيزه را بر ايشان حلال و پليدى ها را بر آنها حرام مى كند». اساساً حلال شرعى، تابع حلال فطرى است؛ زيرا دين خداوند، بر وفق فطرتهاى آدميان است و خداوند، آدمى را به ابزارهاى تغذيه كارآمد و مهم و ظريف، مجهّز كرده است و موجوداتى از زمينيان مانند حيوانات و گياهان را با قِوام و ماندگارىِ زندگى آدمى، سازگار كرده است. طبيعت سالم و آدمى نيز بى هيچ نفرت و انزجارى، به سوى آنها كشش دارد. به همين دليل، هرچيزى كه «طيّب» است، از لحاظ شريعت نيز حلال و رواست.
3. چيرگى آدمى بر ديگر آفريدگان
انسان در آموزه هاى اسلامى، سرشت طغيانگر و «پرومته اى»(pormethean منسوب به «پرومته» و اشاره به اسطوره پرومته دارد كه بر طبق آن، پرومته بر خدا شوريد و بر خلاف خواست خدايان، آتش را از آسمانها ربود. اين وصف، ناظر به عصيان انسان در برابر عالم بالا است؛ يعنى انسان را مخلوق زمينىِ عاصى تجسم مى كند كه بر عالم بالا شوريده و كوشيده است از نقش الوهيت، به نفع خويش سوء استفاده كند. ر.ك: معرفت و معنويت، سيّد حسين نصر، ترجمه انشااله رحمتى، ص 326.) ندارد كه با آن به شيوه قهرمانان اسطوره هاى يونان باستان، بر ضد اراده آسمان قيام كند؛ بلكه به عكس، آنچنان خاضع شده است كه «عبد» خداوند باشد و شأن و كرامت او، ناشى از خود او نيست؛ بلكه ناشى از آن است كه او خليفه خداست:
و إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً.(بقره، آيه 30.) و هنگامى پروردگارت به فرشتگان گفت: من، در زمين، جانشينى خواهم نهاد.
انسانِ خليفة اللَّه، بازتاب مركز كلّى هستى بر محيط دايره هستى و پژواك مبدأ كلّى در دوره هاى بعدى زمان و نسلهاى تاريخ است.(معرفت و معنويت، ص 326.)
انسان به تعبير اسلامىِ آن، جانشين خداوند بر روى زمين است و براى اعمالش، در پيشگاه خداوند، مسئول شمرده مى شود و قيّم و حافظ زمين است؛ زمينى كه حق سلطه برآن، به وى داده شده است؛ مشروط به اينكه به خودش به عنوان آن شخصيت زمينى محورى كه به «صورت خداوند» آفريده شده - يعنى يك موجود خداگونه كه در اين عالم زندگى مى كند؛ ولى براى جاودانگى آفريده شده است - وفادار بماند.
انسانِ خليفة اللَّه، از نقش خويش به عنوان واسطه ميان آسمان و زمين، و نيز به كمال خويش به عنوان كمالى كه در ماوراى قلمرو زمينى قرار گرفته، آگاه است؛ قلمرو زمينى كه به او اجازه حاكميّت برآن داده شده است و قادر است اراده و مشيّت مولاى جهان را اجرا كند. اين، ناشى از آن است كه زندگى او، در محضر خداوند است و او دائماً به ياد خداوند متذّكر است و درمقام مخلوقى عمل مى كند كه بازتاب يا باز تاباننده حكمت و قدرت خداوند در اين جهان است. به همين جهت است كه در متون اسلامى، از انسان با عنوان «اشرف مخلوقات» ياد مى شود. همه مخلوقات، از آن حيث كه مخلوق خداوند و بازتاب يا باز تاباننده جنبه اى از حكمت خداوند هستند - شريف اند؛ ولى انسان، از آن جهت كه به مستقيم ترين وجهى، منعكس كننده حكمت الهى و به كامل ترين وجهى، مظهر صفات الهى است - اشرف همه مخلوقات است.
انسان، تنها موجودى است كه در مركز يا كانون اين جهان قرار دارد و هم از اين روست كه تنها او، به تمامِ معنا، خليفه خداوند است. انسان، قدرت دارد كه بر همه مخلوقات ديگر سلطه پيدا كند؛ امّا مسئوليت نيز دارد كه از همه مخلوقات مراقبت نمايد و مسئوليت او، از همه مخلوقات ديگر، بيشتر و عظيم تر است؛ زيرا به او آگاهى و ادراكى عطا شده است كه بتواند ذات خداوند را دريابد و از دستور او اطاعت كند و در عين حال، اين آزادى و امكان نيز به او داده شده است كه بتواند از دستور خداوند، اطاعت نكند:
وَقُلِ الْحَقُّ من رَبِّكُمْ فَمَن شَاءَ فَلْيُوْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكُفُرْ.(كهف، آيه 29.) و بگو: سخن راست و درست، از پروردگار شماست. پس هر كه بخواهد، ايمان بياورد و هر كه بخواهد، كافر شود.
به بركت اينكه آدمى حامل خصوصيات يك موجود خداگونه است و جايگاه محورى در اين عالم دارد، با شكوفا شدن استعدادهاى ويژه اش بر ديگر آفريدگان - از چارپايان و درندگان و دريازِيان و پرندگان و هر جنبنده اى كه حواسِّ آدميزاد، به تميز و تشخيص خرد و «نطق» به معناى درك مسبوق به انديشه و تعقّل آن را در مى يابد، حتى فرشتگان - برترى يافته است:
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم من الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً.(اسراء، آيه 70.) و هر آينه فرزندان آدم را گرامى داشتيم، و در خشكى و دريا[بر مركبها و كشتى] بر نشانديم، و از چيزهاى پاكيزه، روزى شان داديم و آنان را بر بسيارى از آفريدگان خويش، برترى كامل بخشيديم.
و از همين روست، كه خداوند انسان را بر ديگر آفريدگان (زمينيان و آسمانيان) چيرگى داده، تا بدانجا كه امر و نهى كننده گشته و ديگران، در تسخير اويند؛ چنانكه خداوند در جاىْ جاىِ كتاب خويش فرموده است:
وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْ ءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ. وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ. وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ. وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ. وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ وَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ. هو الَّذِي أَنزَلَ من السَّماءِ مَاءً لَكُم مِنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ. يُنبِتُ لَكُم به الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالْأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ. وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ. وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ. وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيّاً وَتَسْتَخْرِجوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا من فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ.(نحل، آيه 14-5.) و چارپايان (گوسفند و گاو و شتر و مانند اينها) را آفريد كه در آنها براى شما گرمى (پوشش گرم) و سودهاست، و از [شير و گوشت]آنها مى خوريد. و شما را در آنها شبانگاه كه از چرا گاه باز مى آيند و بامدادان كه به چراگاه مى بريد، نشانى از آرايش و شكوه است. و بارهاى شما را به شهرى مى برند كه جز به دشوارى و رنج خويشتن، نمى توانستيد به آن رسيد؛ همانا پروردگار شما رئوف و مهربان است. و اسبان و استران و خران را [آفريد]تا بر آنها سوار شويد و [شما را]آرايشى باشد؛ و چيزها مى آفريند كه نمى دانيد. و [نمودنِ]راه راست بر خداست، و برخى از راهها، كج است. و اگر خدا مى خواست، همه شما را راه مى نمود. اوست آنكه از آسمان، آبى فرو فرستاد كه شما را از آن، آشاميدنى هست و از آن، درخت و گياه مى رويد كه در آن [چارپايان را]مى چرانيد؛ [و] با آن، براى شما كشت (گندم و جو و حبوبات) و زيتون و خرمابُنها و تاكها و از همه ميوه ها برويانَد؛ همانا در آن، نشانه اى است براى مردمى كه مى انديشند. و شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما رام كرد، و ستارگان به فرمان او رام شده اند. همانا در آن، نشانه هاست براى مردمى كه خرد را به كار مى بندند و آنچه براى شما در زمين به رنگهاى گوناگون آفريد (مسخّر شما كرد)؛ همانا در آن، نشانه اى است براى مردمى كه ياد كنند و پند گيرند. و اوست آنكه دريا را رام كرد تا از آن، گوشتِ تازه بخوريد و از آن، زيورى بيرون آريد كه آن را مى پوشيد، و در آن كشتى ها را بينى كه شكافندگانِ [آب]اند، [تا بدان برخوردار شويد و از راه دريا، براى سياحت و تجارت و تحصيل دانش و مانند اينها سفر كنيد]و تا از فزونى و بخشش خدا بجوييد، و شايد سپاس داريد.
اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلَكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا من فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. وَسَخَّرَ لَكُم ما فِي السَّموتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.(جاثيه، آيه 13-12.) خداست آنكه دريا را براى شما رام كرد تا كشتى ها در آن، به فرمان او روان شوند و تا از بخشش او (روزى) بجوييد و باشد كه سپاس گزاريد. و آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، همه را كه از سوى اوست، براى شما رام ساخت. هر آينه در اين [كارها]نشانه هاست براى مردمى كه مى انديشند.
چكيده سخن، در اين بخش از ستايش، اينكه خداى تعالى ما را آفريد و چهره ما را بنگاشت و نيكو و زيبا بنگاشت و در پيكرمان ويژگى ها و عناصِر و ابزارهايى با اعتدال و هماهنگىِ شگفت انگيز، بر نهاد. وجودمان را در ابعاد و افقهاى گوناگون، چه در حيات روحى و چه در حيات جسمى، به سامان كرد. آن گاه به نيازهاى بى شمار ما نگريست، پس روزى هاى پاك و پاكيزه را به سوى ما روان ساخت و در پرتو عقل و خرد، اين گوهر ويژه انسانى، و روحى كه در ما دميد، ما را بر ديگر آفريدگان برترى بخشيد و آنها را به تسخيرمان در آورد، و فرشتگان را در برابرمان به كرنش و فروتنى واداشت:
فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ من رُّوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ.(حجر، آيه 29.) چون اندام او را درست و آراسته كردم و از روح خويش در او دميدم، او را سجده كنان در افتيد.
از همين روست كه امام زين العابدين (ع)، دامنه ستايش و سپاسگزارى اش را تا همه افقهاى دور دست و كرانه هاى هستى، گسترد و هماهنگ با همه جهانيان، به ستايش و سپاسگزارى پرداخت: سپاس و ستايشْ خدايى راست كه ما را زيبا و نيكو بيافريد، و روزى پاكيزه را بر ما روان ساخت، و چيرگىِ ما بر همه آفريدگانش را مايه برترىِ ما قرار داد. از اين رو، جهانيان در پرتو توانايى اش، ما را فرمانبردارند و به عزّت و صلابت و در سايه سار ارجمندى اش، به طاعتگزارىْ ناچار.
به راستى، اى خداى كريم! اين همه نوازش و نعمت بخشى را چگونه مى توانم پاس دارم و اين همه نيكويى و زيبايى و زيبانگارى را با چه زبانى بستايم؟! و به گفته لسان الغيب:
سوابق كَرَمت را چگونه شرح دهم؟
تباركَ اللَّه از آن كار ساز ربّانى. با آن خطاب مرد افكن، چه كنم كه فرمودى:
يا أَيُّهَا الْإِنسَانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ. الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ. فِي أَيِّ صُورَةٍ ما شَاءَ رَكَّبَكَ.(انفطار، آيه 8 - 6.) اى آدمى! چه چيز تو را به پروردگار بزرگوارت - بفريفت؟! آنكه تو را آفريد، پس راست كرد و [اندامهايت را]معتدل و هماهنگ گردانيد.
جايى كه مردِ مردانِ عالم فرمود:
اَدْحَضُ مَسئُولٍ حُجَّةً، و اَقْطَعُ مُغْتَرٍّ مَعْذِرَةً، لَقَدْ اَبْرَحَ جَهالَةً بِنَفْسِهٍ.(نهج البلاغة، خطبه 223.) دليلِ انسانِ مغرور [شده به كرامت پروردگارش]در پاسخ به مسئوليت خود، بى اساس ترين و بى اعتبارترين دليلهاست. او فريب خورده اى است كه عذرش در خورِ پذيرفتن نيست. با اين حال، بر نادانىِ خويش، پاى مى فشارد.
آيا جز آنچه زين العابدين (ع) فرموده، مى شود گفت؟:
حُجَّتى يا اَللَّهُ فى جُرْأَتِي عَلى مَسْئَلَتِكَ، مَعَ اِيْتانىِ ما تَكْرَهُ، جودُكَ و كَرَمُكَ. دليل من، اى خدا! بر گستاخى ام در خواستن از تو - با آنكه آنچه را ناپسند مى دارى، آورده ام - سخاوت و كرامت توست.
تو مگو ما را بدان شه بار نيست
با كريمان، كارها دشوار نيست.(مثنوى، دفتر يكم، بيت 221.)
اى خداى بى نظير، ايثار كن
گوش را چون حلقه دادى زين سُخُن
گوشِ ما گير و بدان مجلس كِشان
كز رَحيقت مى خورند آن سرخوشان
چون به ما بويى رسانيدى از اين
سرمبند آن مَشك را اى ربِّ دين
از تو نوشند ار ذكورند، ار اُناث
بى دريغى در عطا، يا مسُتغاث!
اى دعا ناگفته از تو مستجاب
داده دل را هر دمى صد فتحِ باب
چند حرفى نقش كردى از رقُوم
سنگها از عشقِ آن شد همچو موم
نون ابرو، صاد چشم و جيم گوش
بر نوشتى، فتنه صد عقل و هوش
زآن حروفت، شد خِرد باريك ريس
نسخ مى كن اى اديب خوش نويس
درخور هر فكر بسته بر عدم
دم به دم، نقشِ خيالى خوش رقم
حرفهاى طُرفه بر لوح خيال
بر نوشته چشم و عارض، خدّ و خال
بر عدم باشم، نه بر موجود، مست
زآن كه معشوق عدم، وافى ترست
عقل را خط خوانِ آن اَشكال كرد
تا دهد تدبيرها را زآن نَوَرد.(همان، دفتر پنجم، بيت 316-305.)
انسانِ خليفة اللَّه
نكته اى كه لازم است در اينجا به اجمال بدان اشاره شود، اينكه انسانى كه جانِ جهان است و جهان و جهانيان، همگى در تسخير اويند و فرشتگان، سجودش مى كنند و فرمانش مى برند؛ همان حيوان «به خود وا نهاده، كه از راه انسانيت به دور افتاده است»،(اِنَّ اَبغضَ الْخَلائِق اِلىَ اللَّهِ رَجُلانِ: رَجُلٌ و كَلَهُ اللَّهُ اِلى نَفْسِهِ، فَهُوَ جائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبيل. دشمن ترينِ مردم نزد خدا، دو تن اند: يكى آنكه خدا وى را به حال خود رها كرده و از راه راست منحرف گشته است (نهج البلاغة، خطبه 17).) و «ديباى مُعْلَم»(سعدى شيرين سخن مى گويد: «ابلهى را ديدم سَمين، خِلعتى ثَمين در بر و قَصَبى مصرى بر سر و مَركبى تازى در زير ران و غلامى از پِى، دوان. كسى گفت: [سعدى] چون مى بينى اين ديباى مُعْلَم بر اين حيوان لا يَعْلَم؟ [گفتم:] خطى زشت است كه به آب زر نبشته است» (گلستان، ص 36).) بر تن دارد و دم از رَعونت و زيرگى و انانيّت مى زند، نيست؛ بلكه آن انسانى است كه در حوزه «عبوديّتِ» حقّ، بر توسنِ اشتياق نشسته و به نيروى عشق (حُبّ) تاخته و خود را به قافِ قرب الهى رسانده است و با رهايى از دوزخِ نفس امّاره و راه يافتن به ساحت كمال، مظهر بالفعلِ «اسماى حسناى» الهى شده و شأن و منزلت حقيقتى خود را باز يافته است، به جايى پا نهاده است كه فطرت انسان را، به عنوان آن مخلوق خليفة اللهى و محورى بر روى زمين، كه گواهى است بر مبديى كه از آن فرود آمده و نيز بر مركزى كه بدان باز مى گردد، فهم كرده است:
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هو وَالْمَلاَئِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ.(آل عمران، آيه 18.) خداى يكتا (اللَّه)، گواهى داد كه جز او خدايى نيست و فرشتگان و دانشمندان نيز [گواهى دادند].
اگر خواهى كه گردى مرغ پرواز
جهانِ جيفه پيش كركس انداز
برو اندر پى خواجه به اَسرْا
تفرّج كن همه آيات كبرى
گذارى كن زكافِ كنج كونين
نشين در قافِ قرب قاب قوسين.(گلشن راز.)
(شيخ محمود شبسترى)
انسان، خليفة اللَّه، و به تعبير عارفان، «انسان كامل» است؛ همانى كه واقعيت او را فقط پيامبران و امامان بزرگ، محققّ ساخته اند؛ اگرچه جز آنان نيز، به مراتبى از كمال راه مى يابند؛ چرا كه فقط آنان (پيامبران و امامان) به معناى كاملِ كلمه «انسان»اند. از همين روست كه اُسوه كامل حيات معنوى و پراكننده معرفت باطنى اند.
و انسان زمينى به فضل واقعيت همين خليفة اللَّه (انسان كامل) است كه مى تواند به وحى الهى راه يابد و رسم و آيينِ سلوك بندگى را بياموزد:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً.(احزاب، آيه 21.) هر آينه، شما را در [خصلتها و روش] پيامبر خدا نمونه و سرمشق نيكويى است، براى كسى كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خداى را بسيار ياد كند.
انسانِ خليفة اللَّه، همان است كه آفرينشِ كائنات (جماد و نبات و حيوان و انسان) به طور مطلّق به خاطر اوست و او جانشين خدا در زمين است چُنانكه در حديث قدسى خطاب به پيامبر خدا، برترين انسانها، بدان اشارت شده است:
لَولاكَ لَما خَلَقْتُ الْاَفلاكَ.(علم اليقين فى أصول الدين، ج 1، ص 507.) اگر تو نبودى، افلاك را نمى آفريدم.
و در روايت ديگرى آمده است:
لَوْ لا مُحَمَّدٌ (ص) ما خَلَقْتُ الدُّنْيا و الآخِرَةَ و لا السَّمواتِ و الْاَرْضَ و لا الْعَرْشَ و لا الْكُرْسىَّ و لا اللُّوْحَ و لا الْقَلَمَ و لا الْجَنَّةَ و لا النّارَ، و لَوْ لا مُحَمَّدٌ ما خَلَقْتُكَ يا آدَمَ.(علم اليقين فى أصول الدين، ج 1، ص 507.) اگر محمّد - كه درود خدا بر او و خاندانش باد - نبود، دنيا و آخرت، آسمانها و زمين، عرش و كرسى، لوح و قلم، بهشت و دوزخ، و حتّى تو را، اى آدم، نمى آفريدم.
با محمّد بود عشقِ پاك، جفت
بهر عشق، او را خدا «لَولاك» گفت
منتهى در عشق، چون او بود فرد
پس مر او را ز انبيا تخصيص كرد.(مثنوى، دفتر پنجم، بيت 2738-2737.)
گر نبودى بهرِ عشقِ پاك را
كى وجودى دادمى افلاك را
طِفلِ تو گر چه كه كودك خو بدُه ست
هر دو عالم، خود طفيل او بُده ست
ما جهانى را بدو زنده كنيم
چرخ را در خدمتش بنده كنيم.(مثنوى، دفتر چهارم، بيت 1031 -1030.)
و از امام معصوم (ع) روايت است كه فرمود:
نَحْنُ صَنائِعُ اللَّهُ، و النَّاسٌ بَعْدُ صنايِعُ لَنا، مصنوعينَ لِاَجْلِنا.(علم اليقين فى أصول الدين، ج 1، ص 507.) ما دست پروردگان خداييم، و مردم از آن پس، دست پروردگان ما هستند و به خاطر ما آفريده شده اند.
على (ع)، در نامه اى به معاويه فرمود:
اِنّا صنايع رَبِنَّا، و النّاسُ بَعْدُ صنايعُ لَنا.(نهج البلاغة، نامه 28.) به راستى كه ما پروردگان خداييم، و ديگر مردم، پروردگان ما.
پيامبر (ص) درحديثى طولانى خطاب به اميرمؤمنان مى فرمايد:
ان اللَّهَ - تَبارَكَ و تَعالى - فَضَّلَ اَنْبِيائَهُ الْمُرْسَلِينَ عَلى مَلائكته المُقَرَّبينَ و فَضَّلَنِى عَلى جَميعِ النَّبِيّينَ و الْمُرْسَلِينَ، و الْفَضْلُ بَعْدِى لَكَ - يا على - و لِلاْئمةِ من بَعْدِكَ، و ان الْمَلائِكة لخُّدامُنا و خُداّمُ مُحِبِّينا. يا علِّىُ: اَلّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرشَ و من حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ و يَغْفِروُنَ لِلَّذينَ آمَنُوا بِرَبِّهِم و بِوَلايَتِنا. ياعَلِّىُ: لَوْ لا نَحْنُ ما خَلَقَ اللَّهُ تَعالى آدَمَ، و لا حَوّاء، و لا الْجَنَّةَ، و لاالنّارَ، و لاالْسَماءَ، و لَاالْاَرْضَ.(علم اليقين فى أصول الدين، ج 1، ص 508.) خداى متعال، پيامبران و فرستادگان را برترى داده است، و پس از من، برترى از آن تو و امامان پس از توست، و فرشتگان، بى شك، خدمتگزاران ما و دوستان ما هستند. اى على! آنانى (فرشتگانى) كه عرش را به دوش مى كشند و آنان كه گرداگرد آن اند، پروردگارشان را همراه با سپاس و ستايش، به پاكى ياد مى كنند و به او ايمان مى آورند و براى كسانى كه به پروردگارشان و به ولايت ما ايمان آورده اند، آمرزش مى طلبند. اى على! اگر ما نبوديم، خداى متعال، آدم و حوّا، بهشت و دوزخ، و آسمان و زمين را نمى آفريد.
و از مولايمان امام صادق (ع)، از پدرش امام باقر (ع)، و او از پدرش امام سجّاد (ع) آورده است كه فرمود:
نَحْنُ أئِمّةُ الْمُسْلِمينَ، و حُجَجُ اللَّهِ عِلىِ الْعالَمين، و سادةُ المؤمنينَ، و قادَةُ الْغُرِّ الْمُحجَّلينَ، و مَوالِى الْمُؤمنينَ، و نَحْنُ اَمانٌ لِاَهْلِ السّماء، و نَحْنُ الذِّينَ بِنا يُمْسِكُ اللَّهُ السَّماءَ ان تَقَعَ عَلىَ الْاَرْضِ اِلاّ بِاِذْنِهِ، و بَنا يُمْسِكُ الْاَرْضُ ان تَمِيدَ بِاَهْلِها، و بِنا يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، و تَنْشُرُ الرّحَمةَ، و يُخرِجُ بَرَكاتِ الْاَرْضِ، و لَوْ لاما فى الْاَرْضِ مِنَّا لَساخَتْ بِاَهْلها.(علم اليقين فى أصول الدين، ج 1، ص 508.) ما امامان مسلمانان، حجت هاى خداوند بر جهانيان، آقاى مؤمنان، پيشواى سپيدرويان و سرور مؤمنانيم، امانِ اهل آسمان و مايه قرارِ آن، به سبب ما زمين را ثبات بخشيده تا ساكنانِ خود را نلرزاند، و به سبب ما باران مى فرستد و ابرها را مى گستراند، و بركات زمين را بيرون مى آورد، و اگر نبوديم، زمينْ ساكنان خود را فرو مى برد.
همان طور كه شيعيان به پيروى از آموزه هاى قرآن و تنصيص مكرّر پيامبر (ص)، امامت و وصايت را از اساسى ترين اصول مسلكى و اجتماعى و سياسى و معنوى اسلام مى دانند كه در كتاب خدا و سنّت پيامبر (ص) به صورت مهم ترينِ وحسّاس ترين و مترقّى ترين اصل عملى دين، به شكلهاى گوناگون و تقريباً بعد از اصل توحيد، گسترده تر از هر بحث ديگرى مطرح شده است و بر اين باور و ايمان اند كه عالم، هيچ گاه از امام خالى نخواهد بود، عارفان نيز هنگام طرح بحث «ولايت» و «انسان كامل» گفته اند. مولانا در مثنوى مى گويد:
پس به هر دورى ولىّ اى قايم است
تا قيامت، آزمايش دايم است.(مثنوى، دفتر دوم، بيت 815.)
و عزيزالدّين نسفى آورده است: چون انسان كامل را دانستى، اكنون بدان كه اين انسان كامل را اسامى بسيار است، به اضافات و اعتبارات مختلفه ذكر كرده اند، و جمله راست است. درويش! انسان كامل را شيخ و پيشوا و هادى و مهدى گويند و دانا و بالغ و كامل و مكمّل گويند، و امام و خليفه و قطب و صاحبِ زمان گويند و جام جهان نما و آيينه گيتى نماى وترياق بزرگ و اكسير اعظم، و عيسى گويند كه مُرده زنده مى كند، و خضر گويند كه آب حيات خورده است، وسليمان گويند كه زبان مرغان مى داند، و اين انسان كامل، هميشه در عالم باشد و زيادت از يكى نباشد، از جهت آنكه تمامت موجودات، همچون يك شخص است، و انسان كامل، دل آن شخص است، و موجودات، بى دل نتوانند بود. پس انسان كامل، هميشه در عالم باشد، و دل، زيادت از يكى نبود. پس انسان كامل در عالم، زيادت از يكى نباشد. در عالَم، دانايان بسيار باشند؛ امّا آنكه دل عالم است، يكى بيش نبُوَد. ديگران در مراتب باشند، هريك در مرتبه اى. چون آن يگانه عالم از اين عالم درگذرد، يكى ديگر به مرتبه وى رسد و به جاى وى نشيند تا عالم، بى دل نباشد.
اى درويش! تمامت عالم همچون حقّه اى است پر از افراد موجودات، و از اين موجودات، هيچ چيز و هيچ كس را از خود و از اين حقّه؛ خبر نيست؛ اِلّا انسان كامل را، كه از خود و از اين حقّه خبر دارد، و در مُلك و مَلَكوت و جبروت، هيچ چيز بر وى پوشيده نمانده است؛ اشيا را «كَما هى» و حكمت اشيا را «كما هى» مى داند و مى بيند. آدميان، زبده و خلاصه و ميوه درخت موجودات اند و انسان كامل، زبده و خلاصه آدميان است. موجودات، جمله به يك باره در تحت نظر انسان كامل اند، هم به صورت و هم به معنا، از جهت آنكه معراج از اين طرف است هم به صورت و هم به معنا.(انسان كامل، ص 5) فصل دوم، در بيان انسان كامل).)
عارفان با تأثير پذيرى از شيعيان در اعتقاد به آخرين امام، آخرين «ولىّ» را كه جامع جميع مراتب اولياست، عنوان كرده اند و اين دو به حدّى به يكديگر آميخته شده است كه گفته اند: «خاتم الاولياء، عبارت از امام محمد مهدى(عج) است»، و سرانجام چنانكه شيعيان عقيده دارند پس از ظهور آخرين امام، جهان پر از عدل و داد خواهد شد و صلح كل به وجود خواهد آمد.(گلشن راز.)
نبوّت را ظهور از آدم آمد
كمالش در وجودِ خاتم آمد
ولايت بود باقى تا سفر كرد
چو نقطه در جهان، دورى دگر كرد
ظهور كلِّ او باشد به خاتم
بدو گردد تمامى دور عالم
وجود اوليا او را چو عضوند
كه او كلّ است و ايشان هم چو جزوند
چو او از خواجه يابد نسبتِ تام
از او با ظاهر آيد رحمتِ عام
شود او مقتداى هر دو عالم
خليفه گردد از اولاد آدم
از او عالم شود پر امن و ايمان
جماد و جانور يابد از او جان
نماند در جهان يك نفس كافر
شود عدل حقيقى، جمله ظاهر.(شيخ محمد شبسترى، ص 103.)
آرى، انسان خليفة اللَّه است كه هر زمان بايد باشد تا كارها بدو سامان گيرد و نوع انسانى دوام يابد و شهرها و آبادى ها امنيت پيدا كند و بندگان هدايت يابند و آسمانها و زمين، بدو نگاه داشته شوند، و اگر چنين نباشد، همه آنها نابود و بيهوده خواهد بود؛ چرا كه به سوى هدفى رهسپار نيستند و به سرانجامى بازگشت ندارند و از اين رو، از بين رفته و ويران مى گردند و زمين، اهل خود را فرو خواهد برد. هموست كه به فرموده امام سجّاد (ع)، از زيبايى و نيكويى ظاهرى و معنوى (مَحاسِنَ الْخَلْق)، در عالى ترين مرتبه آن، برخوردار است و به تعبير قرآن كريم:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ.(بقره، آيه 247.) خداوند، او را بر شما برگزيده است و در دانش و تن، فراخى و فزونى داده است.
همه جهانيان به رخصت خداوند، او را فرمان مى برند و به طاعتگزارى اش گردن نهاده اند و كائنات، در تسخير اويند؛ همو كه فرشتگان به سجده اش وا داشته شدند و در سراسر شب مبارك «قَدْر»، تا مطلعِ فجر و هنگام بر آمدن سپيده دم، به حضورش در آمد و شدند.
گشادِ كار مشتاقان، در آن ابروى دلبند است
خدا را يك نفس بنشين، گِره بگشا ز پيشانى
مَلَك در سجده آدم، زمين بوس تو نيّت كرد
كه در حُسن تو چيزى يافت بيش از طورِ انسانى
چراغ افروز چشم ما نسيم زلف جانان است
مباد اين جمع را يا ربّ، غم از باد پريشانى.
(حافظ)
