توبه در اسلام
و الْحَمْدُللَّهِ الَّذى دَلَّنا عَلَى التَّوبَةِ اَلّتى لَمْ نُفِدْها اِلّا من فَضْلِهِ، فَلَوْ لَمْ نَعْتَدِدْ من فَضْلِهِ اِلّا بِها لَقَدْ حَسُنَ بَلاؤُهُ عِنْدَنا، و جل اِحْسانُهُ اِلَيْنا، و جَسُمَ فَضْلُهُ عَلَيْنا.(وَ الحمدُللَّهِ الَذّى دَلَّنا عَلىَ التَّوبَةِ الّتى لَوْ لَمْ نَعْتَدِدْ من فَضْلِهِ اِلّا بها لَقَدْ كانَ جَسُمَ بَلاؤُهَ عِنْدَنا و جل اِحْسانُهُ بِها اِلَيْنا.) فَما هكَذا كانَتْ سُنَّتُهُ فى التَّوْبَةِ لِمَنْ كانَ قَبلَنا،(فما هكَذا كانَتْ سُنَّتُهُ فى الّتَوبَةِ قَبْلَنا.) لَقَدْ وَضَعَ عَنَّا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ، و لَمْ يُكَلِّفْنا اِلاَّ وُسْعاً،(فَلَمْ يُكَلَّفِنا اِلّا وُسْعَنا.) و لَمْ يُجَشِّمْنا اِلّا يُسْراً،(وَ لَم يُجَشِّمْنا اِلّا يُسْرَنَا.) و لَمْ يَدَعْ لِاَحَدٍ مِنَّا حُجَّةً و لا عُذْراً. فَالْهالِكُ مِنَّا من هَلَكَ عَلَيْهِ، و السَّعيدُ مِنَّا من رَغِبَ اِلَيْهِ.(فَالهالِكُ مِنَّا من هَلَكَ عَلَيْهِ و الَّشقِىُّ من رَغِبَ اِلّا اِلَيْهِ و الْمَحروُمُ من اَخْطَاهُ عَفْوُهُ.) و سپاس و ستايش، خدايى راست كه ما را به [حقيقت و گوهر] توبه و بازگشتِ [از گناه] ره نمود؛ توبه اى كه جز در پرتوِ بخشش و احسان او آن را در نيافته ايم. از اين رو، اگر از بزرگوارى او جز همان نعمت توبه را به شمار نياوريم، عطاى او نزد ما نيكو، و بخششش درباره ما بزرگ، و مهرورزى اش خوش و زيباست. آيين او در توبه پيشينيان، چنين نبوده است [كه در ميان ما روا و جارى است]آنچه را كه فراتر از تاب و توانمان بود (بار گرانِ تكاليف دشوار) از دوشمان فرو نهاد، و جز بر آنچه در توان ما بود، تكليف نكرد، و جز بر آنچه آسان است، وا نداشت. بدين رو، راه هر گونه دليل و عذرآورى را به رويمان بست. پس نگونبخت و تباه شده از ما، كسى است كه خود [در سوى خلاف رضا و خشنودى خدا]، خويشتن را تباه سازد. و نيكبخت و كامرواى از ما، كسى است كه [سر به فرمان او نهد و]روى دل به سوى او گردانَد.
التَّوبَة: مصدر «تابَ»، اقرار به گناه و بازگشتن از آن.
توبه نصوح: توبه راستين، پشيمانى بر آنچه از دست رفته است. در مسيحيت، آمرزش يافتن از گناهان پس از پشيمانى و اعتراف به آن نزد كشيشان.
راغب گويد:
توبه در شريعت، ترك گناه است براى زشتى آن، وپشيمانى بر آنچه از دست رفته يا كارى كه در آن كوتاهى شده است، و عزم بر ترك آن، و تدارك و جبران آنچه را كه از دست داده است.
جَشَّمَ الْاَمْرَ تَجِشيماً: آن كار را به او تكليف كرد، او را به آن كار پر زحمت وا داشت.
در آموزه هاى دينى، توبه از اصيل ترين مفاهيم و از پيامهاى نخستين پيامبران است كه به تكرار بدان اشاره شده است:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سِيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي من تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيِهمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَي ءٍ قَدِيرٌ.(تحريم، آيه 8.) اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به خداى باز گرديد (توبه كنيد)؛ بازگشتى به صدق و اخلاص [كه از روى پشيمانى بر گناه و ترك آن و استغفار باشد]اميد است پروردگارتان بدى هاتان را از شما بزدايد و شما را به بهشتهايى در آورد كه از زير آنها جوى ها روان است، روزى كه خدا، پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آورده اند، خوار نسازد [بلكه با وارد كردنشان به بهشت، گرامى شان دارد]، نورشان پيشاپيش ايشان و از سوى راستشان مى رود، مى گويند: پروردگارا! نور ما را براى ما كامل ساز و ما را بيامرز، كه تو بر هر چيز توانايى.
توبه، اوّلين منزل سلوك
توبه، هم روى دل با خدا كردن است، و هم از معبودهاى دروغين دست شستن، و هم دل را از آلودگى گناه پيراستن است. براى همين، اهل سلوك آن را پس از بيدارى از غفلت، اوّلين منزل سلوك دانسته اند. خداى تعالى نيز پس از هبوط آدم و بيرون شدن او از بهشتِ نعمت و امنيت، پيش از هر چيز، دست لطف و مهرش به سوى آدم، دراز شد و او را با اِلقاى كلمات رحمت به توبه وا داشت و پذيرش آن و بازگشت دوباره اش به بهشت را وعده كرد:
وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ. فَتَلَقَّى آدَمُ من رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هو التَّوَّابُ الرَّحِيمُ.(بقره، آيه 37-36.) و گفتيم: فرو شويد. برخى از شما دشمن برخى ديگرند. و شما را در زمين، قرارگاه و برخوردارى باشد تا هنگامى (هنگام مرگ و رستاخيز). آن گاه، آدم از پروردگار خويش كلماتى را فراگرفت. پس او (خدا) [با رحمت خود]بر او بازگشت و توبه او را پذيرفت. همانا او توبه پذير و مهربان است.
على (ع) در اين باره فرموده است:
ثُمَّ بَسَطَ اللَّهُ سُبْحانَهُ لَهُ فى تَوْبَتِهِ، و لَقَّاهُ كَلَمِةَ رَحْمَتِهِ، و وَعَدَهُ الْمَرَدَّ اِلى جَنَّتِهِ، فَاَهَبَطَهُ اِلىَ دارِالْبَلِيَّةِ، و تَناسُلِ الذُّرّيَّة.(نهج البلاغة، خطبه 1.) آن گاه [پس از پشيمانى]، خداى پاك، درهاى بازگشت را به روى او گُشاد، و كلمه توبه و بخشايش را به وى تلقين كرد، و بازگشت به بهشت را به او وعده داد، و او را به دنيا [كه سراى آزمايش و ازدياد نسل است] فرو فرستاد.
حقيقت توبه
حقيقت توبه، به خود آمدن و گونه اى قيام و انقلاب درونى عليه خود كردن و به كژى ها و نقصها و ناراستى هاى خود پى بردن و اعتراف كردن، در پيشگاه خود و خداوندْ شخصيتِ خود را برهنه كردن، دفتر گذشته را ورق زدن است و برگذشته خود پا نهادن و طرحى نو، در انداختن و در باقيمانده عمر، تغيير مسير دادن و از خداى تعالى آمرزش طلبيدن و تلخىِ پشيمانى را تا ژرفاى جان احساس كردن است. اينها نكته هايى است كه در كلام اميرمؤمنان به اشارت آمده است؛ آن گاه كه مردى در حضور او «اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ» گفت، و آن حضرت فرمود:
ثَكِلَتْكَ اُمُّكَ! اَتدرْى ما الْاِسْتِغْفارُ؟ ان الاْستِغْفارَ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ، و هو عَلى سِتَّةِ مَعانٍ: اَوَّلُها النَّدَمُ عَلى ما مَضى؛ و الثَّانى اَلْعَزْمُ عَلى تَرْكِ الْعَودِ اِلَيهِ اَبَداً؛ و الثَّالِثُ ان تُؤدِّىَ اِلَى الْمَخْلُوقينَ حقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ اَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيكَ تَبِعَةٌ؛ و الرَّابعُ ان تَعْمِدَ اِلى كُلِّ فَريضةٍ عَلَيكَ ضَيَّعتَها فَتُؤَدِّىَ حَقَّها؛ و الخامسُ ان تَعْمِدَ اِلَى اللَّحْمِ الذِّي نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِيبَهُ بِالْاَحْزانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالعَظَمِ و يَنْشَاَ بَيْنَهُما لَحْمٌ جَديدٌ؛ و السّادِسُ ان تُذِيقَ الْجِسْمَ اَلَمَ الطَّاعَةِ كَما اَذَقْتَهُ حَلاوَةَ الْمَعْصِيَةِ. فَعِندَ ذلِكَ تَقُولُ: «اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ».(نهج البلاغة، حكمت 417.) مادرت به عزايت بنشيند! مى دانى استغفار، چيست؟ استغفار، مقام بلندْ مرتبگان است و اسمى است كه آن را شش معناست: نخست: پشيمانى برگذشته؛ دوم: عزيمت بر ترك و بازگشت به طور هميشه؛ سوم: اينكه حقوق مردم را ادا كنى تا با خدا عارى از هر گناهى ديدار نمايى؛ چهارم: هر واجبى را كه بر عهده تو بوده و انجامش نداده اى، به جاى آرى؛ پنجم: آنكه گوشتى را كه در گناه بر پيكرت روييده، در غم و اندوه، آب كنى تا پوستت به استخوانت بچسبد و ميان پوست و استخوان، گوشت تازه برويد؛ ششم: جسم خود را رنج طاعت بچشانى، همچنان كه بر او حلاوت معصيت چشانده بودى. در اين هنگام، بگو: «اَسْتَغْفِرُاللَّهَ».
نظريه اسلام و مسيحيت درباره گناه
با توجه به آنچه درباره «توبه» گفته شد، در معناى توبه، مفهوم «گناه» نهفته شده است؛ و اساساً كسى كه امرى به نام گناه را باور نداشته باشد، توبه نيز براى او معناى روشنى نخواهد داشت. بزرگ ترين گناه در نظر خداوند، «شرك» يعنى شريك قايل شدن براى اوست. اين گناه، نتيجه غفلت از خداوند و دور ماندن از اصل ما آدميان است. ما با غافل شدن از اصل خود، يگانگى خداوند را نيز فراموش مى كنيم و منكر وحدانيت او مى شويم. تأكيد اسلام بر اهمّيت «گناه» هيچ كمتر از مسيحيّت يا اديان ديگر نيست. ولى اسلام، بر خلاف مسيحيتِ امروز كه گناه را جبلّى و ذاتى آدمى مى داند و بر اين باور است كه وجود آدمى، وجودى گناهكار است و اين گناه از وجود او زدوده نمى شود؛ مگر آنكه آدمى به جهان ديگر رخت بر بندد، از گناه همان معنايى را اراده نمى كند كه در مسيحيّت مورد نظر است، و قايل به اين نيست كه انسان، «بالفطره» گناهكار است.
در اسلام، گناه اوّلاً: از فراموش كردن يگانگىِ خداوند و ثانياً: از فراموش كردن نتايج و تبعات و پيامدهاى يگانگىِ خداوندى كه قادر مطلق و عالم مطلق است؛ و در نهايت اطاعت نكردن از دستورهاى خداوند و خروج بر او، مايه مى گيرد.
اسلام، كاملاً و اساساً با تصور خروج و عصيان بر ضد اقتدار الهى، مخالف است. اين دين، اساساً دين تسليم در برابر اقتدار الهى است. از اين رو، از آن شك و عصيان فردى، كه آن اندازه در حلقات و محافل گوناگون يونان باستان و اروپاى بعد از رنسانسْ شايع بوده و در ادبيات اين دوره ها طنين يافته است، در اسلام خبرى نيست.
انسان در اسلام، سرشت طغيانگر ندارد كه با آن به شيوه قهرمانان اسطوره هاى يونان باستان بر ضد اراده آسمان قيام كند؛ بلكه بر عكس، آنچنان خاضع شده است كه «عبد» خداوند باشد. شأن و كرامت او ناشى از آن است كه خليفه خداست و قادر است اراده و مشيّت مولاى متعال جهان را اجرا كند. در آموزه هاى اسلامى، انسان، پاك زاده مى شود. پيامبر خدا مى فرمايد:
كُلُّ مَولُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ، يعنى اَلْمَعرِفَةَ بِاَنَّ اللَّهَ - عز و جل - خالِقُهُ.(الكافى، ج 2، ص 13.) هر كودكى بر سرشت، زاده مى شود؛ يعنى شناخت اينكه خداى - عزوجلّ - آفريدگار اوست.
و در اثر تلقينها و تربيتهاى ناصحيح و نادانى، دچار آلودگى، غفلت و دورى از خداوند مى شود و از فرمانهاى او سر مى پيچد. نيز مى تواند پاك زندگى كند و پاك از دنيا برود:
من عَمِلَ صَالِحاً من ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ ما كَانُوا يَعْمَلُونَ.(نحل، آيه 97.) هركس از مرد و زن كه كارى نيك و شايسته انجام دهد، در حالى كه مؤمن باشد، هر آينه، مزدشان را بر پايه نيكوترين كارى كه مى كردند، پاداش مى دهيم.
اگر چه احاطه غفلت و گناه، آدمى را گرفتار خشم و غضب خداوند مى سازد و گاهى نيز راه گريز از آن را به روى او مى بندد؛ امّا خداوند، هيچ گاه او را در اين حيرت و سردرگمى رها نكرده است؛ بلكه با فرستادن پيامبرانش راه بازگشت از گناه، يعنى در توبه را به روى او گشوده و به طبيعت و گوهر توبه و آثار و پيامدهاى نيكوى آن آشنا كرده است:
قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هم يَحْزَنُونَ.(بقره، آيه 38.) گفتيم: همه از آن (بهشت) فرو شويد. پس اگر رهنمودى از من به سوى شما بيايد، آنان كه از راهنمايى من پيروى كنند، نه بيمى برآنهاست و نه اندوهگين مى شوند.
وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُوا عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ.(شورا، آيه 25.) و اوست آن [خداى] كه توبه را از بندگان خود مى پذيرد و از بدى ها (گناهانشان) در مى گذرد و آنچه مى كنيد، مى داند.
قل يا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا من رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هو الْغَفُورُ الرَّحِيمُ.(زمّر، آيه 53.) بگو: اى بندگان من كه بر خويشتن گزافكارى كرده ايد (در گناهان از حد گذشته ايد و به خود ستم كرده ايد)، از بخشايش خداى نوميد مباشيد كه همانا خداوند، همه گناهان را مى آمرزد، كه اوست آمرزگار و مهربان.
امام سجّاد (ع) در نيايش خويش مى فرمايد:
اَنْتَ الّذِّى فَتَحْتَ لِعِبادِكَ باباً اِلى عَفْوِكَ، و سَمَّيةُ التَّوْبَةَ، و جَعَلْتَ عَلى ذلِكَ الْبابِ دَليِلاً من وَحْيكَ لِئلا يَضِلُّوا عَنْهُ، فَقلْتَ - تَبارَكَ اسْمُكَ -: «تُوبُوا اِلى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً».(صحيفه سجّاديه، دعاى 45.) خدايا! تو همانى كه براى بندگانت درى به سوى بخشش خود گشوده اى، و آن را توبه ناميده اى، و براى عبور از اين در، راهنمايى از وحى خود قرار داده اى تا راه را گم نكنند. براى همين - اى كسى كه فرخنده است نام تو - فرمودى: «به درگاه خدا، توبه اى راستين كنيد».
آرى! خداوند متعال، پيامهايى از اين دست، هر گونه خوف و حزن و نگرانى و نااميدى از رحمت و مهر و شفقت در مورد گناهكاران را ازجانِ بندگانش مى زدايد و احسان و لطفش تا آنجاست كه توبه كننده را محبوب و معشوق خود و مانند كسى دانسته كه گويى گناهى مرتكب نشده است:
ان اللَّهَ يُحبُّ التَّواّبِينَ.(بقره، آيه 222.) خدا توبه كاران را دوست دارد.
امام باقر (ع) فرمود:
اَلتَّائَبُ من الذَّنْبِ كَمَنْ لاذَنْبَ لَهُ.(الكافى، ج 2، ص 435.) (توبه كننده) همچون بى گناه است.
امام صادق (ع) فرمود:
ان اللَّهَ - عز و جل - يَفْرَحُ بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ الْمُؤمِنْ اِذا تابَ كَما يَفْرَحُ اَحَدُكُمْ بِضالَّتِهِ اِذا وَجَدَها.(الكافى، ج 2، ص 436.) خداى - عز و جل - به توبه و بازگشت بنده مؤمنش، آن گاه كه توبه كند، شاد مى شود؛ همچون شادى يكى از شما آن گاه كه به گمشده خود دست يافته است.
و لَوْ لا اَنَّكُمْ تَذنِبُونَ فَتَسْتَغْفِروُنَ اللَّهَ لَخَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً حتَّى يَذْنِبُوا، ثُمّ يَسْتَغْفِرُواللَّهِِ فَيَغْفِرُ [اللَّهُ] لَهُمْ.(الكافى، ص 424.) و اگر چنين نبود كه شما گناه مى كنيد و از خدا آمرزش بخواهيد، هر آينه، خداوند آفريدگانى را مى آفريد تا گناه كنند، سپس از خداوند، آمرزش طلبند و [خدا] آنان را بيامرزد.
نصيب ماست بهشت اى خداشناس برو
كه مُستَحِقِّ كرامت گناهكاران اند.
(حافظ)
در انديشه دينى و آموزه هاى اسلامى، گناه، امرى عارضى و جبران پذير، بلكه محو شدنى است كه دستاورد بُعد حيوانى و نيازهاى شهوانى انسان است، و به دنبال غفلت از خداوند و غفلت از منزلت انسانى انسان رخ مى دهد و وجود او را آلوده مى كند. بنا بر اين، يك وصف لازم و جدايى ناپذير و گِرهى ناگشودنى در ژرفاى وجود آدمى نيست، بلكه با هشدارِ هشدار دهنده اى و يادكَردِ خداوند و روى آوردن به او و توفيق الهى، توبه، امرى ممكن مى شود. از همين روست كه امام سجّاد (ع) در اين بخش از ستايش خود، توبه را اوّلاً: به دلالت و راهنمايى خداوند و ثانياً: از نعمتهاى بى بديل و يگانه خداوند در مورد آدميان دانسته است؛ چرا كه توبه، راهِ درستِ زندگى را به آدمى مى آموزد و يگانه كيمياى خداوند است كه عيبها و زشتى ها و پلشتى ها را از وجود آدمى مى زدايد و كاستى ها را جبران و نقص ها را به كمال تبديل مى كند:
كيما دارى كه تبديلش كنى
گرچه جوى خون بود، نيلش كنى.(مثنوى، دفتر دوم، بيت 694.)
به راستى كه توبه و بازگشت از گناه و روى آوردن به خداوند و پشيمانى از گذشته خويش و عزم راسخ بر تركِ هر آنچه كه آدمى را از بارگاه خداوند دور مى دارد، كارى است كارستان. و رنج طاعت را، بر بدنى كه شيرينى گناه نافرمانى را چشيده، هموار كردن و در نهايت، افتادن در دامِ خجلتى هستى سوز، از بزرگ ترين نعمتهاى خداوند است؛ زيرا كه ستردنِ ناپاكى ها، و پوشاندن نقص ها و كاستى ها، و خشنودى خداوند و خشم و ناخشنودى شيطان، كليد گشايش درهاى بهشت اند و زمينه ساز تابش فروغ معارف الهى بر لوحِ جان آدمى، و مايه فرود آمدنِ بخششهاى خداوند از بارگاهِ قدس ربوبى و... همه و همه، از بركات و حسناتِ توبه است كه امام (ع)، آن را «عطاى نيكو و بخشش بزرگ» مى داند؛ عطايى كه شخصيت آدمى را از نو مى سازد و روح او را طراوت و شادابى مى بخشد. و اين همه زيبايى و جمالِ معنوى است كه ساحتِ ستايش امام را از قلمرو تكوين به حوزه تشريع گسترش مى دهد. «اَلْحَمْدُللَّهِ الَذِّى دَلَنَّا عَلىَ التَّوْبَةِ...».
شريعت آسان
متفاوت بودن شيوه توبه در شريعتهاى گذشته نسبت به اسلام، از نكته هاى بسيار مهم و دلربايى است كه امام سجّاد (ع) در اين قسمت از نيايش خود، به اجمال، بدان اشاره فرموده است: فما هكَذا كانَتْ سُنَّتُهُ فى التَّوْبَةِ لِمَنْ كانَ قَبْلَنا. آيين او در توبه پيشينيان، چنين نبوده كه در ميان ما روا و جارى است.
توبه از گناهِ شرك و گوساله پرستى و بازگشت به سوى خداوند و سرشت نخستين (يكتاپرستى)، در ميانِ قومِ بنى اسرائيل، جز با ريختن خونهاى آلوده يكديگر و در حقيقت، يك «فَصدِ اجتماعى» امكان پذير نبود؛ زيرا مردمانى بودند كه ايمانشان آميخته به اوهام و تعصّبهاى ناروا بود و حقيقت را با باطل در آميخته بودند و آن را با لباس حق آراسته كرده، با سركشى هوسها و بهانه جويى هاشان خدا و خويشتن را از ياد برده بودند و با اينكه آيات الهى را تلاوت مى كردند، در آنها نمى انديشيدند و قوانين خداوند را زير پا مى نهادند و حرمت آن را نگه نمى داشتند.
آنان، حكمِ روزِ «شنبه» را كه مى بايست از هر كارى دست مى كشيدند و شِعارهاى الهى را در اين روز به پا مى داشتند، رعايت نمى كردند و با چاره انديشى ها درباره آن از اندازه در مى گذشتند و حريم آن را مى شكستند. با اينكه حقيقت را به خوبى دريافته بودند، انكار مى كردند و با كفر ورزيدنها دلهاشان از حقيقت تهى گشته و لبريز از عشق به گوساله اى شده بود. چنين مردمانى با اين همه كژروى، تنها راه بازگشتشان از اين همه پليدى و پلشتى اعتقادى و اخلاقى، ريختن خون يكديگر بود. مى بايست براى يك انقلاب درونى و پاك شدن از اين آلودگى ها، به ريختن خونهاى هم تن در مى دادند:
وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَاقَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هو الْتَّوَّابُ الْرَّحِيمُ.(بقره، آيه 54.) و هنگامى كه موسى به قوم خويش گفت: «اى قوم من! شما با فراگرفتن تان گوساله را [به خدايى]، به خويشتن ستم كرديد. اكنون به سوى آفريدگار خويش بازگرديد (توبه كنيد) و خود (يكديگر) را بكُشيد، كه اين [به كفّاره كِردارتان]براى شما نزد آفريدگارتان بهتر است. پس [چون چنين كرديد]، خداوند [به رحمت خود] بر شما بازگشت [و توبه]شما را پذيرفت كه او توبه پذير و مهربان است.
اين گونه برخورد با گناهكاران و شيوه توبه پذيرى، كه تحمّل آن بار گرانى بر امّتهاى پيشين بود، شيوه اى بسيار سخت و طاقت سوز بود، بر خلاف شيوه توبه پذيرى در آموزه هاى اسلام، كه امرى دل انگيز و بسيار آسان است تا آنجا كه پشيمانى از گذشته و اقرار به گناه، تنها در پيشگاه خداوند، و عزم راسخ بر انسانِ نو شدن و از پوسته گذشته به درآمدن و با مدد خواهى از خداوند، در انديشه جبرانِ از دست داده ها بودن را توبه دانسته است.
خداى تعالى، خودْ در توبه را به روى بندگان گناهكارش گشوده و از سر مهر و شفقت، آنان را بدين نعمت بزرگ و بى بديل راه نمود، و گوهر توبه را هديه كرد و راههاى وصول به آن را شناساند و آثار نيكو و انسان ساز آن را مژده داد. از اين رو، امام سجّاد (ع)، پس از آنكه توبه را به هدايت الهى و از نعمتهاى بزرگ خداوند بر آدميان دانست و به اجمال، اشاره اى به متفاوت بودن آن در شريعتهاى گذشته و اسلام كرد و عنايت ويژه خداوند در مورد امّت پيامبر خدا را به ياد آورد، با تعبيرهايى ظريف و برگرفته از قرآن كريم، با تأكيدى بليغ، به آسان بودن تكاليف دينى در اسلام و از جمله تكليف مبارك توبه و حكمتهاى آن مى پردازد و مى فرمايد: خداوند در پرتو رحمت خود، آنچه را كه فراتر از تاب و توان ماست، از دوشمان فرو نهاده است: «لَقَدْ و ضَعَ عَنَّا مالا طاقَةَ لَنا به».
خداوند، در تبيين ويژگى هاى دعوت پيامبر گرامى كه در تورات و انجيل از آنها ياد شده، آورده است:
وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ.(اعراف، آيه 157.) بار گرانشان (تكاليف سخت و دشوار) و بند و زنجيرشان (امور دست و پاگير) را از آنها فرو مى نهد.
او فراتر از حد طاقت و توان، به كسى تكليف نكرده است؛ و لَمْ يُكَلِّفنا اِلّا وُسْعاً.
وُسْع: نيرو، توان، طاقت، گنجايش و استعداد وسع، كنايه از ظرفيت نفس آدمى است و اضافه آن به نفس در لا يُكّلِّفُ اللَّهُ نَفْساً اِلّا وُسْعَها.(بقره، آيه 286.) خدا هيچ كس را تكليف نكند، مگر به اندازه توانش. هر گونه توانايى نفسانى (مانند قدرتِ دريافت و اراده و اختيار) را شامل مى شود؛ يعنى خداوند، بر ما بيش از اندازه توانايى هايى كه داريم، تكليف نكرده است؛ و در انجام دادن وظايف بندگى فراخى و آسانى داده است:
و ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فى الدِّينَ من حَرَجٍ.(حج، آيه 78.) و بر شما در كار دين، هيچ تنگى و دشوارى اى ننهاده است.
و جز بر آنچه آسان است، وا نمى دارد: و لَمْ يُجَشِّمْنا اِلّا يُسْراً.
اساساً آسانى در تكاليف، يكى از سنتهاى خداوند در حوزه تشريع است:
يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ.(بقره، آيه 185.) خدا براى شما آسانى مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد.
شريعت يا قانون الهى اسلام، مركزيتى اساسى در دين اسلام دارد، به گونه اى كه مى توان گفت: «مسلمان»، يعنى كسى كه حقانيّت شريعت را مى پذيرد، اگر چه نتواند به همه احكام و تعاليم سلوكى آن عمل كند.
بنا بر اصول و آموزه هاى معتبر اسلامى، شريعتْ عبارت است از: تجسّم عينى مشيّت خداوندِ بخشاينده مهربان براى جامعه بشر. تنها خداوند است كه قانونگذار يا شارع نهايى است؛ يعنى خالق قانونها و شريعتهاست و تنها قانونها و شريعتهاى اوست كه به گونه نهايى در زندگى بشر، الزام آفرين و ماندگار است.
مهم اين است كه اين شريعت، همساز و هماهنگ با حكمت و مصحلت و عقلانيت بوده و در عين حال، لطيف و لطافت آفرين است. براى همين، تكاليفِ آن «ما لايُطاق» و مشقّت بار و فراتر از اندازه توان و ظرفيت آدميان نيست. خداى مهربان، در تبيين رسالت پيامبر گرامى اسلام فرموده است:
يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ.(اعراف، آيه 157.) آنان (مؤمنان) را به نيكى فرمان مى دهد و از بدى باز مى دارد، و چيزهاى پاكيزه را بر ايشان حلال و پليدى ها را حرام مى كند؛ و بار گرانشان (تكاليف سخت و دشوار) و بند و زنجيرشان (امور دست و پاگير) را از آنها فرو مى نهد.
امام صادق (ع) فرمود:
ان اللَّهَ - تَبارَكَ و تَعالى - اَعْطى مُحَمَّداً (ص) شَرايعَ نُوحٍ و اِبْراهِيمَ و مُوسى و عيسى (ع): التَّوْحِيدَ و الْاِخلاصَ و خَلْعَ الْاَنْدادِ و الْفِطْرَةَ الْحَنِيفيَّةَ السَّمْحَةَ و لا رَهْبانِيَّةَ و لاسِياحَةَ، اَحَلّ فيها الّطَيَباتِ و حَرَّمَ فِيها الْخَبائِثَ و وَضَعَ عَنْهُمْ اِصْرَهُمْ و الْاَغلالَ الَّتىِ كانَتْ عَلَيْهِمْ.(الكافى، ج 2، ص 17.) خداى - تبارك و تعالى - شريعتها و قانونهاى نوح و ابراهيم و موسى را به محمّد (ص) عطا كرد؛ يعنى آيين يكتاپرستى و اخلاص و پاكدلى و دور كردن همتا از خداوند وآيين فطرت؛ آيينى كه در كجى نيست؛ بخشنده و با گذشت و بلند نظر و نرم خوى و جوانمردى است (آيينى كه در آن سخت گيرى نيست)، به دور از رَهبانيّت (گوشه گيرى) و خانه به دوشى و سرگردانى در شهرها. در آن شريعت، چيزهاى پاكيزه را حلال و پليدى ها را حرام كرد؛ و بارِگران و بندها (تكليفها و كيفرهاى سخت و دشوار) و پيمانها و فرمانهاى سنگينى كه در شريعتشان بود، فرو نهاد.
چكيده سخن، اينكه آيين اسلام، شريعتى هموار و آسان است و اساساً «شَرِيعتِ سَمْحَه سَهْلَه»، توصيفى از دين اسلام است؛ يعنى در اين دين، تكليفها و كيفرهاى سخت و پيمانهاى سنگين نيست. توبه و بازگشت از گناه و روى آوردن به خداوند و اصالت انسانى خويش نيز از جمله همين تكليفهاى هموار و آسانى است كه خداى داناى مهربان، بندگان گناهكارش را بدان فراخوانده و مهرورزانه، مژده پذيرش آن را داده و خود را «توّاب (توبه پذير)» ناميده است؛ زيرا كه با آشكار ساختن نشانه هاى پياپى خود براى بندگان و گسيل داشتن مايه هاى بيدارى به سوى ايشان و آگاه ساختن آنان بر هشدارها و بر حذر داشتنهاى خود، بارها و بارها، اسباب توبه را براى آنان فراهم مى آورد، تا وقتى كه با بيان خود او، به مفاسد و پيامدهاى گناهان آگاهى يافتند و با تخويفها و ترسانيدنها كه به عمل آورده، متوجّه خوف و بيم مى گردند و رو به توبه مى آورند، و آن گاه فضل و لطف خداى متعال با پذيرش توبه آنان به سويشان باز مى گردد:
وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ.(هود، آيه 90.) از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و آن گاه به [سوى] او بازگرديد كه پروردگار من، مهربان و دوستدارِ [توبه كنندگان] است.
با گشودن در توبه و اِذْنِ ورود، بدين منزلِ مبارك، راهِ هر گونه پوزش و بهانه جويى را به روى گناهكاران بسته است. براى همين، امام سجّاد (ع)، پس از اشاره به آسانى تكليف توبه در شريعت اسلام فرموده است: و لَمْ يَدَعْ لِاَحدٍ مِنَّا حُجَّةً و لاعُذْراً. [با اين همه لطف و مهر] راه هر گونه دليل و عذرآورى را به رويمان بست. همچنان كه در جاى ديگر با صراحتى بيشتر فرموده است:
فَما عُذْرُ من اَغْفَلَ دُخُولَ ذلِكَ الْمَنْزِلِ بَعْدَ فَتْحِ الْبابَ و اِقامَةِ الدَّليلِ؟!(صحيفه سجّاديه، دعاى 45.) پس بعد از گُشودن اين در (توبه) و به پا داشتن راهنما، عذر آن كس كه از ورود به آن منزل غَفلت ورزد، چه خواهد بود؟
از همين روست كه فرمود: نگونبخت از ما كسى است كه خود در سوى خلاف رضا و خشنودى خدا، خويشتن را تباه سازد؛ و نيكبخت كسى است كه سر به فرمان او نهد و روى دل به سوى او گرداند: فَالْهالِكُ مِنَّا من هَلَكَ عَلَيْهِ، و السَّعيدُ مِنَّا من رَغِبَ اِلَيْهِ».
خداى تعالى مى فرمايد:
لِيَهْلِكَ من هَلَكَ عَنْ بَيِّنةٍ و يَحْيى من حَىَّ عَنْ بَيِّنَةٍ.(انفال، آيه 42.) تا آنكه [به گمراهى هلاك مى شود، به حجّتى روشن هلاك شود و آنكه [به هدايت] زنده مى ماند، به حجّتى روشن زنده بماند.
