تبار و خاستگاهِ محمد (ص)
رسولِ كاينات احمد، شفيع خلقْ ابوالقاسم
جمالِ جوهرِ آدم، كمالِ گوهرِ هاشم
«خاقانى»
قالَ رَسُولُ اللَّه (ص):
ان للَّهِِ – عَزَّوَجَلَّ – خِياراً من كُلِّ ما خَلَقَهُ... و اَمَّا خِيارُهُ من عِبادِهِ فَوُلْدُ آدَمَ، و خِيارُهُ من وُلْدِ آدَمَ من اخْتارَهُمْ عَلى عِلْمٍ مِنْهُ بِهِمْ، فَاِنَّ اللَّهَ – عَزَّوَجَلَّ – لَمّا اخْتارَ خَلْقَهُ اخْتارَ وُلْدَ آدَمَ، ثُمَّ اخْتارَ من وُلْدِ آدَمَ الْعَرَبَ، ثُمَّ اخْتارَ من الْعَرَبِ مُضَرَ، ثُمَّ اخْتارَ من مُضَرَ قُرَيْشاً، ثُمَّ اخْتارَ من قُرَيْشٍ هاشِماً، ثُمَّ اخْتارَنى من هاشمٍ.(بحارالانوار، ج 37، ص 52.)
خداىِ - عز و جليل – را، از هر آن چه آفريده است، بهترين و برگزيده اى است... و امّا بهترين و برگزيده او از بندگانش، فرزندانِ آدم، و بهترين و برگزيده از فرزندان آدم، آنان اند كه از روى دانش [به شايستگى شان]، برگزيد. از اين رو، خداى – عزيز و جليل - آن گاه كه آفريده هايش را برگزيد، فرزندانِ آدم را برگزيد؛ سپس از فرزندانِ آدم، عرب را، آن گاه از عرب، مُضر را و از مضر، قريش را، و از قريش، هاشم را، و در نهايت از هاشم، مرا برگزيده است.
حضرت محمّد (ص)، از نژاد عرب و از قبيله قريش بود. بزرگان قريش ساكنانِ مكّه و از اميرانِ اين سرزمين مقدّس بودند. قبيله قريش، برجسته ترين قبيله عرب حجاز بود، كه از نظر تجارت و بازرگانى موقعيّت حسّاسى در شبه جزيره داشت؛ و از خاندان هاشم، كه انتسابش به كعبه، بدان عزّت و احترامى مذهبى بخشيده بود. پدرش، «عبداللَّه» فرزند «عبدالمطلب» و نوه «هاشم»؛ مادرش، «آمنه» دخترِ «وهب» از خاندان بنى زُهره و از قبيله قريش بود. عبداللَّه، در هيجده سالگى با آمنه ازدواج كرد. پس از آن نورِ خاتمِ پيامبران، از پيشانى عبداللَّه به آمنه منتقل شد. عبداللَّه براى ضرورتى به شام سفر كرد، و به هنگام بازگشت از شام، در ميان راه در گذشت و در مدينه، جايى كه اكنون داخل «مسجدالنّبى» است، به خاك سپرده شد. چند ماه پس از وفات پدر، يعنى روز دوازدهم يا هفدهم ماه ربيع الاول برابر با ماه «آوريل» سال 571 ميلادى، اين نور الهى از دُرج عصمت آمنه در شهر مقدّس مكّه طلوع كرد و جهان را روشنى بخشيد. از اين رو، ماه ربيع الاول به «رَبِيعُ الْمَوْلُودْ» شهرت يافته است.(ابعاد زندگى پيامبر گرامى اسلام، هر چند از ديگر پيامبران آشكارتر است، امّا هنوز بسيارى از رخدادهاى حيات خجسته او، چنان كه بايد روشن نيست. سال ولادت آن گرامىِ عزيز، از جمله مسايلى است كه نمى توان به گونه قطع در باره آن پاسخ داد. مشهور در ميان عالمان سنّت اين است كه، در دوازدهم ربيع الاول «عام الفيل» (سال پيلان) به دنيا آمده است. ابن سعد، ولادت آن بزرگوار را روز دوشنبه دهم ربيع الاوّل يا دو شب از آن گذشته مى داند. طبقات، ج 1، ص 101 و 100. ابن هشام، سيره، ج 1، ص 171. طبرى، در يكى از روايات خود ولادت او را روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول عام الفيل مى داند. تاريخ طبرى، ج 2، ص 968.) در سال تولّد آن بزرگوار (ص) حوادثى شگفت در جهان رخ داد، كه مهم ترين آنها حادثه معروف پيلانِ اَبرهه بود. اَبرهه، با گروهى از سپاهيانش همراه با پيلانِ جنگى آهنگِ تسخير مكّه و ويران كردن كعبه را كرد، كه خداوند بيش تر سپاهيان او را به آسيبى كه تا آن روز براى مردم بى سابقه بود، تباه ساخت. از همين رو، مَكّيان آن سال را، سال پيلان (عام الفيل) ناميده اند.
أَلَمْ تر كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ. أَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيلٍ. وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبَابِيلَ. تَرْمِيهِم بِحِجَارَةٍ من سِجِّيلٍ. فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَأْكُولٍ.(سوره فيل.) آيا نديدى – ندانستى - كه پروردگارت با پيلداران – ابرهه و لشكرش - چه كرد؟ آيا نيرنگ و ترفندشان را - براى ويران كردن كعبه – تباه و بيهوده نساخت؟ و بر آنان پرندگانى گروه گروه فرستاد، كه آنان را سنگِ گل - كلوخى كه در آن سنگ ريزه است - مى انداختند. پس آنها را مانند كاهبرگ هاى ريز و خورده شده گردانيد.(به اجماع مفسران، اين سوره درباره ابرهه – پادشاه حبشه - و سپاهيان اوست كه براى ويران كردنِ كعبه به مكّه لشگر كشى كرده بودند و همراه آنها فيل ها يا فيلى بود؛ و بر اثر عذابى، كه در اين سوره به آن اشاره شده است، در هم شكسته و هلاك شدند و آسيبى به كعبه نرسيد. علاوه بر مفسران، مورّخان نيز اتفاق نظر دارند كه اين حادثه واقع شده و كسى آن را انكار نكرده است؛ بلكه آن را مبدأ تاريخ قرار داده اند و بيش تر مورّخان بر آنند كه تولّد پيامبر (ص) در عام الفيل – 570 ميلادى – بوده است. برخى از مورّخان اروپايى گفته اند لشگر ابرهه با آبله هلاك شدند. سخنى كه اتفاقاً مفسران نيز مانند ابوالفتوح رازى، فخر رازى و فيض كاشانى همين را بدين گونه گفته اند، كه سنگ ها به هر كس مى رسيد بدنش آبله مى آورد و مجروح مى شد، ورم مى كرد و بر اثر آن هلاك مى شد.)
همه سيره نويسان در مورد تاريخ تولد پيامبر گرامى اتفاق نظر دارند. زيرا آن حضرت به يقين، در سال 632 ميلادى از دنيا رحلت فرموده، و عمر پربركت اش 62 تا 63 سال بوده است. بنابراين ولادت او در حدود 570 ميلادى خواهد بود. بيش تر محدِثان و عالمانِ تاريخ نيز بر اين قول اند كه تولّد پيامبر گرامى (ص) در ماه ربيع الاول بوده، ولى در روز تولّد او اختلاف دارند. ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى از دانشمندان عصرِ نخست شيعه، در كتاب شريف كافى، ولادت آن بزرگوار را، روز جمعه، دوازدهم ربيع الاوّل عام الفيل مى داند. و دانشمندان اهل سنّت نيز بر اين قول اند. اما بيش تر دانشمندان شيعه، آنچنان كه در عصر ما نيز مشهور است، تولد پيامبر را، هفدهم ربيع الاوّل، ذكر كرده اند.
به هر حال، پس از ولادت، مادرش او را به آيين و رسم بزرگان مكّه به بانوى بزرگوارى از قبيله «بنى سعد» دختر ابوذُويب – حليمه سعديه – سپرد تا او را شير دهد و در دامنِ طبيعتِ ناب و زيبا بپروراند؛ آنجا كه زمين و آسمان در حاشيه هاى دورِ افق به هم دوخته شده اند. حليمه، كه زنى از ميان بدويانِ چادرنشين بود، اين كودك را كه بايد «از هر چه كه رنگ تعلّق پذيرد» آزاد باشد، از مادر گرفت و با خود به صحرا برد، و مدّت چهار يا پنج سال در ميان قبيله بنى سعد گذراند. از آن پس مادرش او را گرفت و به همراه خود براى ديدار دايى هاى پدرش به مدينه، برد. در بازگشت از مدينه، مادرش زندگى را بدورد گفت، و در «اَبواء» يكى از منزل هاى ميان مدينه و مكّه به خاك سپرده شد. پس از آن نياى بزرگوارش، عبدالمطلب، عهده دار تربيت او شد و «امّ ايمن» از وى پرستارى كرد. چون به سنّ هشت سالگى رسيد، نياى اش نيز از دنيا رفت و عموى اش، ابوطالب، پدر اميرمؤمنان على (ع) كفالت و تربيت او را عهده دار شد. در دوازده سالگى همراه وى به شام رفت و پس از چند روزى توقف، به مكّه بازگشت. پيامبر در بيست سالگى در جنگ معروف به «حربِ فجار»(نقش پيامبر گرامى (ص) در اين جنگ، نقش سپرى بازدارنده براى عموهاى خود بوده است و هرگز دست اندركارِ نبرد نشده است. همچنان كه خود فرمود: من نيزه را از عموهايم باز مى داشتم؛ يعنى مانع آسيب نيزه ها به آنان مى شدم. خاتم پيامبران، ج 3، ص 268.) كه ميان دو قبيله عرب درگرفت، حضور داشت. او در بيست و پنج سالگى براى دومّين بار با پول خديجه براى تجارت، راهى شام شد و سود فراوانى برد. پس از بازگشت از اين سفر به اراده تقدير و با تدبير عمويش ابوطالب و نداى قلب، كه طلب از سوى آن بانوى بزرگوار بود، خانه و سامان يافت و با خديجه (س) كه چهلمين يا چهل و پنجمين سال عمرش را مى گذراند، ازدواج كرد، و در كنار همسر مالدارش از غم معاش بياسود. بيست و پنج سال با او زندگى كرد تا آ نكه خديجه مهربان - كه به خاطر پاكى و امانت و كرامت اخلاقىِ آن حضرت، در حقيقت فداكارى بزرگى كرده بود، و به پاداش اين گذشت، تاريخ نام وى را در صدر درخشان ترين صفحاتى كه به نوشتن آغاز كرده بود، ثبت كرد - در شصت سالگى، زندگى با آن گرامىِ عزيز را بِدْرُود گفت.
از اين ازدواج مبارك، همسرش براى او شش فرزند آورد. دو پسر كه بزرگ تر آنها «قاسم» بود، و كنيه «ابوالقاسم» كه معروف ترين كنيه پيامبر گرامى است از همين جاست. سپس «عبداللَّه» كه به اين دو «طاهر» و «طيّب» نيز، مى گفتند. چهار فرزند ديگرش، دخترانش بودند. بزرگترين شان «رقيّه»، و پس از او به ترتيب: «زينب»، «ام كلثوم» و «فاطمه» نام داشتند. پسران اش، پيش از بعثت و در كودكى زندگى را بدورد گفتند، و اين جوان شريفِ نيكوسيرتِ اصيلِ بلند همّت، كه در ميان مكيّان به «محمّد امين» شُهره بود، آن سوزشِ اَلَم انگيز و قلب سوز را كه مرگ فرزند در جان پدر پديد مى آورد، با همه تلخى هاى آن، احساس كرد. على (ع) زندگى پيامبر گرامى اسلام را، از دوران كودكى تا روزهاى آغازين بعثتِ آن بزرگوار، چنين توصيف كرده است:
«لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ به (ص) من لَدُنْ ان كانَ فَطِيماً اَعْظَمَ مَلَكٍ من مَلائِكَتِهِ، يَسْلُكُ به طَرِيقَ الْمَكارِم، و مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ لَيْلَهُ و نَهارَهُ. و لَقَدْ كُنْتُ اَتَّبِعُهُ اتِّباعَ الْفَصيلِ اَثَرَ اُمِّهِ، يَرْفَعُ لى فى كُلِّ يَوْمٍ من اَخْلاقِهِ عَلَماً، و يَأمُرُنى بِالْاقتِداءِ بِهِ. و لَقَدْ كانَ يُجاوِرُ فى كُلِّ سَنَةٍ بِحِراءَ فَاَراهُ و لايْراهُ غَيْرِى. و لَمْ يَجْمَعْ بَيْتٌ وَاحِدٌ يَوْمَئذٍ فى الاسلامِ غَيْرَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) و خَديِجةَ و اَنَا ثالِثُهُما. اَرى نُورَ الْوَحىِ و الرِّسالَةِ، و اَشُمُّ رِيحَ النُّبوَّةِ. و لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيطانِ حِينَ نَزَلَ الْوَحُى عَلَيْهِ (ص)، فَقُلْتُ؛ يارَسُولَ اللَّهِ، ما هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقالَ: هذَا الشَّيْطانُ اَيِسَ من عِبادَتِهِ. اِنَّكَ تَسْمَعُ ما اَسْمَعُ، و تَرى ما اَرى، اِلاَّ اَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِىٍّ، و لكِنَّكَ وَزيرٌ، و اِنَّكَ لَعَلى خَيْرٍ.(نهج البلاغه، خطبه 192.) از آن زمان كه فرستاده خدا (ص) از شير باز گرفته شد خداوند بزرگترين فرشته خود را شب و روز همنشين او ساخت، تا او را در مسير كرامت و خصال و اخلاق نيكو بَرَد. من هم چون شير خواره اى كه از پى مادر مى رود از پى او مى رفتم، و او هر روز براى من از اخلاقِ نيكوى خود نشانه اى بر پا مى داشت، و مرا به پيروى آن مى گماشت. هر سال در [غار] حِرا و زمانى چند خلوت مى گزيد. من او را مى ديدم و جز من كسى وى را نمى ديد. آن هنگام جز خانه اى كه رسول خدا (ص) و خديجه در آن بودند، در هيچ خانه اى مسلمانى راه نيافته بود، و من سوّمين آنان بودم. روشنى وحى و رسالت را مى ديدم و بوى نبوّت را استشمام مى كردم. هنگامى كه وحى بر ايشان (ص) فرود آمد، آواى شيطان را شنيدم. گفتم: «اى فرستاده خدا اين آوا چيست؟» گفت: اين شيطان است كه از آن كه او را نپرستند نوميد و نگران است. همانا تو مى شنوى آنچه را من مى شنوم، و مى بينى آنچه را من مى بينم، جز آن كه تو پيامبر نيستى، و ليكن تو وزير منى، و به راه خير مى روى و مؤمنان را اميرى.
طراز سخن سكّه نام توست
بقاى ابد جرعه جام توست
كسى كو ز جام تو يك جرعه خَوْرد
همه ساله ايمن شد از داغ و دَرْد
مبادا كزان شربت خوشگوار
نباشد چو من خاكى اى جرعه خوار
(نظامى)
