پيروانِ رسولان و تصديق كنندگانِ ايشان
اَللَّهُمَّ و اَتْباعُ الرُّسُلِ و مُصَدِّقُوهُمْ، من اَهْلِ الْأَرْضِ، بِالْغَيْبِ، عِنْدَ مُعارَضَةِ الْمُعانِدِينَ لَهُمْ بِالتَّكْذِيبِ، و الْاِشْتياقِ اِلَى الْمُرْسَلِينَ بِحَقايِقِ الْاِيمانِ، فى كُلِّ دَهْرٍ و زَمانٍ اَرْسَلْتَ فِيهِ رَسُولاً و اَقَمْتَ لِاَهْلِهِ دَليلاً، من لَدُنْ آدَمَ اِلى مُحَمَّدٍ (ص) من اَئِمَّةِ الْهُدى قادَةِ اَهْلِ التُّقى – عَلى جَمِيعهِمُ السَّلامُ – فَاذْكُرْهُمْ مِنْكَ بِمَغْفِرَةٍ و رِضْوانٍ. بارخدايا! و امّا پيروانِ رسولان و تصديق كنندگانِ ايشان؛ از ساكنانِ زمين (آدميان و پريان)، كه به هنگام حضورِ آنان؛ آن گاه كه دشمنانِ ستيهنده، آگاهانه، به تكذيب و انكارشان برخاسته و بر سر راهِ ايمان شان ايستاده بودند، آنان را به جان پذيرفتند و به گاهِ غيبت و فَتْرت شان، از سر شوق و آرزومندى، با ايمانِ ناب و خالص، دلبرده ديدارشان بودند: در هر عصر و روزگارى كه پيامبرى فرستادى و براى مردم آن روزگار مرشد و نشان دهنده راه گماشتى؛ از زمان آدم تا روزگار [خاتم] محمد - كه درود خدا بر او و دودمانش باد -، از پيشوايان هدايت و پيش روانِ پرهيزگارى - كه بر همگى شان درود باد -. پس [اى خداى مهر و رحمت]! همگى آنان را به مهر و آمرزش و خشنودىِ خويش ياد فرماى.
اَتْباع، جمعِ تابِع مانند اصحاب، كه جمع صاحب است. برخى گويند: اتباع، جمع «تَبَع» است مانند اسباب، كه جمعِ سبب است. و تَبَع، اگرچه به لحاظِ كاربردى، جمع و مفرد آن يكى است؛ مانند: المُصلّىِ تَبَعٌ لِامامِهِ، و النَّاسُ تَبَعٌ لِاِمامِهِمْ. امّا از نظرِ اهل لغت، جمع آن به «اَتباع» رَواست. برخى ديگر گويند: اَتباع جمع «تبيع» است؛ مانند انصار، كه جمع نصير است، هم به لحاظ وزن و هم به لحاظ معنا. امّا قول نخست برتر است؛ چرا كه مقصود از تابعانِ رسولان، كسانى هستند كه در همه امورِ دينى و دنياوى از آنان پيروى مى كنند. از اين رو، وقتى گفته مى شود: اَتباع رسولان؛ يعنى كسانى كه در همه امور، حتّا در مَدَدْرِسانى و يارى دادنِ ايشان، پيروانى راستين اند. و اگر جز اين باشد؛ يعنى اتباع به معناى عامّ آن لحاظ شود، منافقان را نيز در بر مى گيرد؛ چرا كه در ظاهر از انصار شمرده مى شدند؛ در حالى كه به طور قطع سخن امام، منافقان را شامل نمى شود. تابع، از پى آينده، در پس رونده، لاحق، پيرو، فرمانبردار، مطيع و كسى كه موافق با رأى و كار ديگرى (متبوع) است. پيروى كننده از ديگرى در رأى و عمل، تابعى: به هر يك از تابعان گويند. در عرف اسلامىِ آن، تابعان كسانى هستند كه اصحاب بلاواسطه پيامبر (ص) را درك كرده اند. مُصَدِّق. تصديق كننده؛ و تصديق، تأييد كردنِ درستىِ حرف يا عملى و گواهى دادن به صحّت و درستى امرى را گويند. به قول اهل منطق: ادراك و قبول حكم، اذعان به اين كه محمول براى موضوع، ثابت يا از آن مسلوب است و تصوّر، مقدمه تصديق است. صَدَّقَ الخبرَ، خبر را باور كرد، تصديق، قبول، باور، تأييد. مصدِّق، باوركننده خبرِ راست. در كلام امام (ع) كه فرمود: مُصَدِّقُوُهُمْ: از قبيل عطف چيزى بر مرادف آن است؛ چرا كه تابع، به معناى يادشده، همان مصدِّق است و هر مصدِّقى تابع. و مقصود از تصديق رسولان، ايمان به آنان و هر آن چه كه به آنان نازل شده است. همچنان كه حواريّون گفتند: رَبَّنا آمَنَّا بِما اَنْزَلْتَ و اتَّبَعْنا الرَّسُولَ فَاكْتُبنا مَعَ الشَّاهِدِينَ.(آل عمران، آيه 53.) پروردگارا، به آن چه فرو فرستادى ايمان آورديم و [اين] پيامبر را پيروى كرديم، پس [نام] ما را با گواهان - كه به پيام رسانىِ پيامبران گواهى دادند – بنويس.
بِالْغَيْبِ: اَلْغَيب، ناپديد، پنهان، آن چه از آدمى پنهان باشد؛ يعنى آن چه كه از حوزه حواسّ آدمى بيرون است و براى خردها قابل درك نيست، و تنها از طريق اِخبار پيامبران دانسته مى شود، و طرد و انكار آن، كفر و اِلحاد است.
عِنْدَ مُعارَضِةِ الْمُعانِدِين: عارَضَ الشَّىَ: عارَضَ مُعارَضَةً و اِعْراضاً، آگاهانه از حق روى گردان شد. با او مخالفت كرد، سر سختى نشان داد.
العانِد، آن كه از حق و راستى منحرف شود.
اَلْاِشتِياق: وزن افتعال از شوق، و آن كشش نفس به سوى چيزى يا كسى است. شوق، آرزو، خواهش دل، علاقه قلبى، هيجان شديدِ نفس و كثرت آرزومندى كه حتّا با وصال تسكين نمى يابد.
حَقايقُ الايمان: تصديق هاى حقيقى به همه آن چه پيامبران آورده اند. ايمان خالص، ايمان محض و كُنْه و واقعِ ايمان، ايمان ناب. ابن اثير گويد: در حديث آمده است: لايَبْلُغُ الْمُؤمِنُ حَقِيقَةَ الاِيمانِ حتّى لايَعيبَ مُسْلِماً بِعَيبٍ هو فيهِ.(النهاية فى غَريبِ الْحديثِ و الْاَثر، ج 1، ص 412.) مومن به ايمانِ محض و خالص دست نمى يابد، مگر آن كه مسلمانى را به عيبى كه در اوست سرزنش نكند.
دهر: روزگار، زمان، زمانِ دراز روزگارِ دراز، عمر دنيا، عصر و دوره. هزاره، هزار سال، غايب، پايان، دوران: مشتى از اين ياوه درايان دهر/جانِ كِدِرْشان ز اَنا در انين (سنايى). به معناى چرخ نيز آمده است: سِماطِ دهرِ دون پرور ندارد شهدِ آسايش/مذاقِ حرص و آز اى دل بشوى از تلخ و از شورش (حافظ). به لحاظ فلسفى: دهر؛ مفهوم ذهنى زمانِ بى آغاز و بى انجام؛ زمان نامتناهى از ازل تا ابد: (دهر، زمان ناپيموده كه مَرْ او را آغاز و انجام نيست (ناصر خسرو). در فلسفه قديم: دهر، مدت بقاى موجودى كه هميشگى است: دهر، بقاى مطلق است مر ارواح مجرّد را، كان به زير اجسام نيست و مر آن را فساد و فنا نيست (ناصر خسرو).
دوراهى هدايت و ضلالت (ايمان و كفر)
گمراهى و كفر در گستره زمين تاريخى ديرينه دارد، همچنان كه هدايت و ايمان تاريخى ديرينه دارد. اين هر دو تاريخ، به «آدم ابوالبشر» نخستين انسان و فرزندان او «هابيل» و «قابيل» مى پيودند؛ يعنى از همان هنگام كه آدم (ع) از جانب خداوند فرمان يافت تا با همسرش در بهشت جاى گيرند. و از نعمت هاى آن، از هرجا خواهند، فراوان برخوردار شوند – امّا به درختى كه در روايات به سنبله گندم، درخت انگور، انجير،... شهره است، نزديك نشوند. – شيطان، آن دو را از آن بهشت، فرو لغزانْد و از جايى كه بودند بيرون شان راند. سپس فرمانى ديگر در رسيد كه:
اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ فَتَلَقَّى آدَمُ من رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هو التَّوَّابُ الرَّحِيمُ قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هم يَحْزَنُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هم فِيهَا خَالِدُونَ.(بقره، آيه 39-36.) فرود آييد برخى دشمن برخى ديگر! و در زمين تا روزگارى، آرامشگاه و برخوردارى يى خواهيد داشت. آن گاه آدم از پروردگارش كلماتى فرا گرفت و [پروردگار] از او درگذشت كه او بسيار توبه پذيرِ بخشاينده است. گفتيم: همه از آن [بهشت فرازين] فرود آييد، آن گاه اگر از من به شما رهنمودى رسد، كسانى كه از رهنمود من پيروى كنند نه بيمى خواهند داشت و نه اندوهگين مى گردند. و آنان كه كافر شدند و نشانه هاى ما را دروغ شمردند، دمسازِ آتش اند، آنان در جاودانند.
اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاساً يُوَارِي سَوْءَاتِكُمْ وَرِيشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِكَ خَيْرٌ ذلِكَ من آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ يا بَنِي آدَمَ لاَيَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم من الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هو وَقَبِيلُهُ من حَيْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لاَيُؤْمِنُونَ.(اعراف، آيه 27-24.) فرود آييد! برخى، دشمن برخى ديگر و در زمين، تا روزگارى آرامشگاه و برخوردارى يى خواهيد داشت. فرمود: در آن زندگى مى كنيد و در آن مى ميريد و از آن بيرون آورده مى شويد. اى فرزندان آدم! براى شما جامه اى را فرو فرستاده ايم كه شرمگاه هاى شما را مى پوشاند و [نيز] جامه اى كه زينت است؛ و لباس پرهيزگارى، بارى، بهتر است؛ اين از آيات خداوند است؛باشد كه آنان در ياد گيرند. اى فرزندانِ آدم! شيطان شما را نفريبد! چنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند، در حالى كه لباسشان را از [تنِ] آنان برمى كَنْد تا شرمگاه هايشان را به آنان بنماياند؛ به راستى او و همگنان وى، شما را از جايى كه شما آنها را نمى بينيد، مى بيند؛ بى گمان ما شيطان ها را سرپرست كسانى كرده ايم كه ايمان ندارند.
در حقيقت، اين دو تاريخ؛ تاريخِ ضلالت و هدايت، كفر و ايمان، به گوهر آدمى و طبيعت بشرى و قابليّت آن براى پذيرش هدايت و ايمان و ضلالت و كفر، باز مى گردد و اين نكته اى است كه قرآن كريم به تكرار بدان اشاره كرده است:
وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ من زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ من دَسَّاهَا.(شمس، آيه 10-7.) و به جان آدمى و آن كه آن را بهنجار داشت؛ پس به او نافرمانى و پرهيزگارى را الهام كرد، بى گمان آن كه جان را پاكيزه داشت، رستگار شد، و آن كه آن را بيالود، نوميدى يافت.
وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ.(بلد، آيه 10.) و آيا او را دو راه – خير و شر - ننموديم؟
و هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً.(انسان، آيه 3.) ما به او راه را نشان داديم خواه سپاسگزار باشد، يا ناسپاس.
وَقُلِ الْحَقُّ من رَبِّكُمْ فَمَن شَاءَ فَلْيُوْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكُفُرْ.(كهف، آيه 29.) و بگو: اين [قرآن راستين و از سوى پروردگار شماست، پس هركه خواهد، ايمان آوَرَد و هركه خواهد، كفر ورزد.
در آيات نخستين: اوّلا، به نفس انسانى و آفريننده آن سوگند ياد مى كند، آن گاه اين نكته را تذكّر مى دهد كه آفريدگارِ جهان و انسان، پس از آفرينش نفس و بهنجار كردن و سامان آوردنِ آن، از رهگذر الهام «فجور» و «تقوى» را، به او نشان داده است، و سپس يادآور مى شود كه هركس به تزكيه و تهذيب و پالايش نفس بپردازد، رستگارى خواهد يافت و از همه اسارت ها خواهد رهيد و اين همان راهِ هدايت و ايمان است كه در گستره وجود آدمى ترسيم كرده است. و هركه آن را فاسد و تباه سازد، دستخوش حرمان و گرفتارِ خسران خواهد شد و اين همان طريق ضلالت و كفر است كه زمينه آن در قلمرو وجود آدمى است؛ يعنى پس از آن كه نفس را با همه قوا و استعدادهاى نهفته اش بسامان آورد و آن گاه فجور و تقوى را به وى شناساند، تشخّص مى يابد و شخصيت مختار و مستقل (مَنْ) مى گردد، و با انديشه و اختيار راهِ تزكيه و پالودن يا تَدْسيه و آلودنِ خويش را پيش مى گيرد. در آيه دوّم نيز آورده است كه خداوند راهِ رستگارى و هلاكت را، كه همان هدايت و ضلالت است، به آدمى نشان داده است. و در آيه سوم، تأكيد مى كند كه خداوند راه را به آدمى ارائه داده و او اكنون كه به زندگى در بساط زمين راه يافته، مختار است كه به راه ايمان و هدايت برود و از پى شاكران روان شود، يا به راه كفر و ضلالت و ناسپاسى گام بسپارد: فَمَنْ شاءَ فَلْيُومِنْ و من شاءَ فَلْيَكْفُرْ. بر اين اساس، هر كارى كه از جانب آدمى در اين جهان تحقق مى يابد و هر پيش آمدِ خوشايند، يا ناخوشايندى رخ دهد، بى ترديد به مقتضاى همين سنّت الهى است؛ يعنى آدمى را با طبيعتى مزدوج و دوگانه آفريده است كه هم پذيراىِ ايمان و هدايت است و هم پذيراىِ كفر و ضلالت. و راهِ بُرون رفت از اين سنّت الهى ممكن نبوده و نخواهد بود. چكيده سخن اين كه، تاريخ زندگى بشر در گستره پهناور زمين از آغاز تا انجام همواره بر اين سنّت بوده و هست. در مسير هدايت و ايمان، يا در مسير ضلالت و كُفر؛ يعنى هدايت و ضلالت، ايمان و كفر، همواره دوشادوش و متعاقب يكديگر خودنمايى كرده و خواهند كرد.
موضع گيرى انسان ها در قبال بعثت ها
در هر عصر و روزگارى كه خداوند پيامبرى را برانگيخت و رسالتى را در اختيار آدمى نهاد، در هر مرحله و جايگاهى از زندگى كه بوده اند؛ گروهى به هدايت گراييده و گروهى ديگر، كفر و گمراهى را برگزيده اند و اين ماجراى عبرت آموزِ تاريخ حيات آدمى است كه خداوند در جاى جاى قرآن كريم، بدان اشاره كرده است:
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم من هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُم من حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلاَلَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ إِن تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي من يُضِلُّ وَمَا لَهُم من نَّاصِرِينَ.(نحل، آيه 37-36.) و به راستى ما، در ميان هر امّتى پيامبرى برانگيختيم [تا بگويد] كه خداوند را بپرستيد و از طاغوت - هر معبودى جز خدا – دورى گزينيد؛ آن گاه برخى از آنان را خداوند راهنمايى كرد و بر برخى ديگر، گمراهى سزاوار گشت، پس در زمين گردش كنيد تا بنگريد سرانجام دروغ انگاران چگونه بوده است. اگر [چه] تو بر راهنمايى شان آزمندى، امّا خداوند آن كس را كه گمراه كند، راه نخواهد نمود و آنان را هيچ ياورى نيست.
وَاضْرِبْ لَهُم مَّثَلاً أَصْحَابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جَاءَهَا الْمُرْسَلُونَ إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَا بِثَالِثٍ فَقَالُوا إِنَّا إِلَيْكُم مُّرْسَلُونَ قَالُوا ما أَنتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مَثْلُنَا وَمَا أَنزَلَ الرَّحْمنُ من شَيْ ءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ قَالُوا رَبُّنَا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ وَمَا عَلَيْنَا إِلَّا الْبَلاَغُ الْمُبِينُ قَالُوا إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَئِن لَّمْ تَنتَهُوا لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَلَيَمَسَّنَّكُم مِنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ قَالُوا طَائِرُكُم مَعَكُمْ أَئِنْ ذُكِّرْتُم بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ مُّسْرِفُونَ وَجَاءَ من أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا من لا يَسْأَلُكُمْ أَجْراً وَهُم مَّهْتَدُونَ وَمَا لِيَ لا أَعْبُدُ الَّذِي فَطَرَنِي وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ءَأَتَّخِذُ من دُونِهِ آلِهَةً إِن يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئاً وَلاَ يُنقِذُونَ إِنِّي إِذًا لَفِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ.(يس، آيه 24-13.) و براى آنان – اهل مكه – داستان مردم آن شهر – انطاكيه - را مَثَل آر، آن گاه كه پيامبران به آنجا آمدند؛ آن گاه كه دو تن به سوى آنان فرستاديم و ايشان را دروغزن خواندند، پس ايشان را به فرستاده سومى نيرومند كرديم و گفتند: همانا به سوى شما فرستاده شده ايم. گفتند: شما جز آدميانى مانند ما نيستيد و خداى رحمان چيزى - از وحى و پيامبرى – فرو نفرستاده، [و] شما جز دروغ نمى گوييد. گفتند: پروردگار ما مى داند كه ما به سوى شما فرستاده شده ايم؛ و بر ما جز رسانيدنِ روشن و آشكار پيام نيست. گفتند: ما شما را به شگونِ بد گرفتيم، اگر باز نايستيد هر آينه سنگسارتان مى كنيم و بى گمان از ما شكنجه اى دردناك به شما خواهد رسيد. گفتند: شگونِ بدتان با شماست. آيا اگر شما را پند دهند [به شگون برمى گرديد]؟! بلكه شما مردمى گزافكاريد. و مردى – حبيب نجار - از كرانه آن شهر شتابان بيامد، گفت: اى قوم من، اين فرستادگان [الهى] را پيروى كنيد، كسانى را پيروى كنيد كه از شما مزدى نمى خواهند و خود رهيافته اند. و چرا بايد كسى را نپرستم كه مرا آفريده است و به سوى او باز گردانده مى شويد؟ آيا به جاى او، خدايانى را برگزينم كه اگر خداوند بخشنده، گزندى براى من بخواهد، ميانجيگرى آنان، مرا سودى نخواهد داشت و نمى توانند رهاييم بخشند. در آن صورت، من بى گمان در گمراهى آشكارى خواهم بود.
هيچ پيامبرى نيامد جز آن كه گروهى او را تكذيب كرده و در برابرِ دعوت او به توحيد و برپايى عدالت، ايستادگى كرده به ستيزه برخاستند. از همين روست كه خداوند فرمود:
يَاحَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ ما يَأْتِيهِم من رَّسُولٍ إِلَّا كَانُوا به يَسْتَهْزِؤُونَ.(يس، آيه 30.) دريغا بر اين بندگان! هيچ فرستاده اى نزدشان نمى آمد مگر كه او را ريشخند مى كردند.
و در شمارِ بسيارى از آيات قرآن كريم قصّه پرماجراى تكذيب و انكارِ دعوت هاى پيامبران از سوى مخاطبانِ شان آمده است: كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ،(شعراء، آيه 105.) كَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِينَ،(شعراء، آيه 123.) كَذَّبَتْ ثَمُودُ الْمُرْسَلِينَ،(شعراء، آيه 141.) كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ الْمُرْسَلِينَ،(شعراء، آيه 160.) كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتَادِ وَثَمُودُ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ أُولئِكَ الْأَحْزَابُ إِن كُلٌّ إِلَّا كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقَابِ.(ص، آيه 14-12. به آيات سوره هاى غافر ق، قمر، حاقه، شمس، زُمَرْ رجوع شود.) از آنجا كه بعثتِ پيامبر گرامى اسلام (ص)، آخرين فصل تاريخ بعثت هاى پيامبران است، در مقام تسليت خاطر آن بزرگوار فرمود: تو پيامبرى نوپديد نيستى. بنابراين اگر قوم تو، تو را دروغگو مى شمارند و رسالت تو را تكذيب مى كنند، پيامبران پيش از تو نيز با چنين تكذيب ها و تهمت هاى ناروا از سوى قومِ شان رويارو بوده اند:
وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ وَقَوْمُ إِبْرَاهِيمَ وَقَوْمُ لُوطٍ وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ فَكَأَيِّن من قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَي الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُور.(حج، آيه 43-42.) و اگر تو را دروغزن مى شمارند، پيش از ايشان، قوم نوح و عاد و ثمود هم [پيامبران شان را] دروغزن شمردند. و [نيز] قوم ابراهيم و قوم لوط و «اصحاب مَدْيَنْ» و [نيز] موسى دروغزن شمرده شد، و به كافران، مهلت دادم، سپس آنان را فرو گرفتم، پس [بنگر] كيفر من چگونه بود. پس، چه بسا شهرهايى را نابود كرديم كه [مردم آنها] ستمگر بودند و [اينك با خانه هايى كه] فروريخته اند و بسا چاه هايى فرو نهاده و كاخ هاى ويران [كه به جا مانده اند!] آيا در زمين نگشته اند تا آنان را دل هايى باشد كه بدان دريابند يا گوش هايى كه بدان بشنوند؟ زيرا كه [تنها] چشم ها نابينا نمى شوند بلكه آن دل ها [نيز] كه درون سينه ها جا دارند، نابينا مى گردند.
و امّا گروهى ديگر، به راه ايمان و هدايت رفتند. در مواقف بسيار سخت و سهمگين و مردافكن و اوضاع و شرايط نامساعد اجتماعى - كه فساد از هر سو در حال گسترش بود؛ آن گاه كه عنادورزانِ ستيهنده، بر سر راه پيامبران الهى ايستادند و آگاهانه، دعوت راستين آنها را تكذيب كردند و در اين معارضه و دشمنى از خود، سرسختى نشان دادند - به يارى پيامبران برخاستند و در آن جوّ سياهِ گمراهى زمينه هاى گسترشِ پيامِ آنان را فراهم آوردند و با فرا رفتن از اعماق پستى و زبونى به بلنداىِ شرف و بزرگى، كرامت انسانى را ممكن ساختند. در اين موقفِ صعب بود كه پيام توحيد را به گوش جان شنيدند و از اعماق دل شان تصديق كردند، با ايمانى راسخ راهِ پيشرفتِ رسالت شان را هموار كردند. و گروهى ديگر كه زمانِ حضور پيامبران را درك نكرده بودند و دست تقدير الهى آنان را در روزگارى قرار داده بود كه از درك حضور پيامبران و فداكارى هاشان محروم بمانند، در پرتو ايمان شان و از سر شوق و دلدادگى، دلبرده حضورشان بودند.
يادكَردِ نيكِ فداكاران
وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَّبِيّاً.(مريم، آيه 41.) در اين كتاب، از ابراهيم ياد كن كه او پيامبرى بسيار راستگو بود، وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصاً وَكَانَ رَسُولاً نَّبِيّاً.(مريم، آيه 51.) و در اين كتاب از موسى ياد كن كه پاك (/ناب) و فرستاده اى پيامبر بود، وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولاً نَّبِيّاً،(مريم، آيه 54.) و در اين كتاب، اسماعيل را ياد كن كه او، درست پيمان و فرستاده اى پيامبر بود، وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقاً نَّبِيّاً.(مريم، آيه 56.) و در اين كتاب، ادريس را ياد كن كه پيامبرى بسيار راستگو بود، اصْبِرْ عَلَى ما يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ.(ص، آيه 17.) بر آن چه مى گويند، شكيبا باش و از بنده ما داودِ توانمند ياد كن كه اهل بازگشت (توبه) بود، وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ.(ص، آيه 41.) و از بنده ما ايوب ياد كن آنگاه كه پروردگارش را ندا كرد كه شيطان به من رنج و عذاب داده است، وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبصَارِ.(ص، آيه 45.) و از بندگان توانمند و روشن بين ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب، ياد كن، وَاذْكُرْ إِسْماعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَكُلٌّ من الْأَخْيَارِ هذَا ذِكْرٌ وَإِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنُ مَآبٍ.(ص، آيه 49 – 48.) و از اسماعيل و اَلْيَسَع و ذوالكِفْلِ ياد كن و همه از نيكان بودند. اين [قرآن] پند و يادكَردى است، و پرهيزگاران را، سرانجامى، نيكوست. اين تعبيرها و تعبيرهايى از اين دست، مانند: «عَبْداً من عِبادِنا»،(كهف، آيه 65.) «إِنَّهُ من عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ»،(صافات، آيه 81.) «لِعِبادِنَا الْمُرسَلينُ»،(صافات، آيه 171.) «وَسَلاَمٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى»،(نمل، آيه 59.) «إِنَّهُ من عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ»(يوسف، آيه 24.) و.... همگى، در قرآن كريم «ذكر جميل» و يادكَردِ نيك، پيامبران و مصلحان الهى است، كه در دشتستانِ تاريخ راه سپردند و قلّه آسا وجود خويش را افراشتند، تا جامعه انسانى را به پايگاه عزّت و ايمان برسانند. و همين طور يادكَردِ نيك مردان و زنانِ با ايمانى كه چون خورشيد تابيدند و گستره ذهن و دلهاى آدميان را به روشنايى ايمان روشن كردند و چراغ توحيد را در شبستان دل آنان افراختند. آرى، در قرآن كريم از زنان و مردانِ بسيارى به نيكى ياد شده است؛ زنان و مردانى كه با شنيدنِ پيامِ ايمان، گفتند:
رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِياً يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّآتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ.(آل عمران، آيه 193.) پروردگارا! ما شنيديم فراخواننده اى به ايمان فرا مى خوانَد كه به پروردگار خود ايمان آوريد؛ و ايمان آورديم؛ پروردگارا، گناهان ما را بيامرز و از بدى ما درگذر و ما را با نيكان بميران.
براى پذيرش ايمان، از يكديگر سبقت گرفتند. و با جان و مال شان در راه اعتلاى آن جهاد كردند:
لكِنِ الْرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولئِكَ هم الْمُفْلِحُونَ.(توبه، آيه 88.) امّا پيامبر و كسانى كه با وى ايمان آورده اند، با مال و جان جهاد كرده اند و آنان اند كه نيكى ها از آن آنهاست و آنان اند كه رستگارند.
در جاى ديگر، در وصف مؤمنانِ مجاهد كه در يارى پيامبر، به سان دريا خروشيدند و صخره وار، نستوه، ايستادگى كردند، فرمود:
وَكَأَيِّنَ من نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الآخِرَةِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ.(آل عمران، آيه 148-146.) بسا پيامبرى كه خداپرستان بسيار – هزاران تن، يا توده هاى انبوه – همراه وى كارزار كردند، پس بدانچه در راهِ خدا بديشان رسيد سستى و ناتوانى نكردند و [در برابر دشمن] زبونى و درماندگى ننمودند، و خدا شكيبايان را دوست دارد. و گفتارشان جز اين نبود كه گفتند: پروردگارا، گناهان ما را بيامرز و از گزافكارى ما در كارمان درگذر و گام هاى ما را برجاى و استوار بدار و ما را بر گروهِ كافران پيروز گردان، پس خداوند به آنان پاداش اين جهان و پاداش نيك جهانِ واپسين، بخشيد و خداوند نيكوكاران را دوست مى دارد.
اين فراز از نيايش امام سجاد (ع) يادكَردِ خاطره همه پيروانِ پيامبران (مؤمنان راستين) - از آدم تا پيامبرِ خاتم حضرت محمد (ص) – است. گراميداشتِ خاطره مردان و زنانى است كه دعوت پيامبران را شنيده و به نيكى دريافتند و در پى آن، گامى فراپيش نهادند. در يارى آنان بر مركب شكيبايى نشستند تا رهايى انسان را به ارمغان آورند و به شاهراه روشن دين رفتند و حريم مناديانِ توحيد را پاس داشتند، و در راهِ اعتلاى آن دل بيدار و سرهوشيار؛ چون نسيم بر بوستانهاى استعداد خلق ها وزيدند. و چون خون سالم، در رگ هاى عصرها و زمان ها - از آدم تا خاتم – دويدند و جنبش و حركت آفريدند و مشعلِ هدايت را در دل توده ها، برپاى داشتند.
سربازانِ گمنام و خدادوستان و مخاطب هاى آشنايى بودند، كه براى اصالت بخشيدن به انسانيّت هاى جاويد و متعالى، در كنار پيامبران، در راه فرازيدنِ «كَلِمَةُ اللَّه / لا اِلهَ اِلّا اللَّه» و فرو نهادنِ «كلمه كفر»، جان باختند و خون پاك و هيجان بار خود را، بر رواقِ تاريخِ انسان نگاشتند. در تاريكزار زندگى شرك آلودِ بى تپش توده ها، روح زندگى دميدند. مؤمنانى ناب و خالص بودند كه در جامعه هاى ايمانى، همواره چكادِ معنويت بودند و غرورمايه انسانى و شور و شوق و شعور سيّال و عزيز جامعه ها. از سر شوق، همه و همه گاه، به همراه پيامبران و معلّمان الهى، بر همه سختى هاى رسالتِ آنان هموارگون رفتند، از همه چيز چشم بستند تا به همه چيز، چشم بگشايند. هيچ گاه از پاى ننشستند و هيچ روز، خستگى نشناختند. «عابدان شب بودند و شيران روز». اين همه و همه، براى اداى منشور راستين حق ها بود و حقوق ها. تعهد و ديندارى آميزه جان آنان شده بود. به يارى پيامبران شتافتند تا وجود انسان ها را افراشته دارند؛ تا آدميان را، از فروماندگى ذلّت و زبونى برهانند و به پايگاه عزّت و بزرگوارى برسانند. مردانى كه در فراز و فرود رسالت ها، كوهوار پشتوانه هاى پيامبران بودند، و به گاهِ غيبت و فَترت شان، پايگاهِ سر الهى و پناهگاه فرمان هاى خدا بودند. با كوله بارى از خلوص و ايمان، خويش را براى خدا مى خواستند. از اين رو، همواره پى گيرِ آرمان متعالىِ صلح و عدالت بودند، تا در پرتو آن احكام الهى جارى گردد و بندگى خداوند تحقق يابد. در پرتو بصيرت هاشان، به گاه سخن، حق را به نيكويى تفسير مى كردند و به گاهِ عمل بدان پاى بند بودند. بارخدايا! همگى آنان، به ويژه امامان هدايت و سروران و پيش روانِ پرهيزگارى را، به نيكى و آمرزش ياد كن، و از خشنودى خود، برخوردارشان فرما. اَللَّهُمَّ... فَاذْكُرْهُمْ مِنكَ بِمَغْفِرَةٍ و رِضْوانٍ؛ چرا كه خشنودى خداوند، از همه پاداش ها كه مردان و زنان مؤمن را وعده داده است، برتر است: وَرِضْوَانٌ من اللَّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هو الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.(توبه، آيه 72.)
نكته ها
در اينجا چند نكته گفتنى است:
نخست آن كه: فى كُلِّ دَهْرٍ و زَمانٍ اَرْسَلْتَ فِيه رَسُولاً و اَقَمْتَ لِاَهْلِهِ دَليلاً، اشاره است به يكى از سنّت هاى الهى در تدبير جوامع بشرى؛ يعنى «سنّت هدايت». خداوند در هر عصر و روزگارى، علاوه بر فطرت و عقل كه در نهادِ آدمى تعبيه كرده است، پيامبران و هاديانى را، با دليل ها و حجت هاى روشن (بَيِّنات) برانگيخت و به سوى انسان ها گسيل داشته، تا حجت خود را براى بندگانش تمام كند و راهِ هرگونه عذرآورى را ببندند:
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ من بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُوراً وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَيْكَ من قَبْلُ وَرُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيماً رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً.(نساء، آيه 165 – 163.) ما به تو وحى فرستاديم، همچنان كه به نوح و پيامبرانِ پس از او وحى كرديم، و به ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط – فرزندان و نبيرگانِ وى - و عيسى و ايّوب و يونس و هارون و سليمان نيز وحى كرديم، و به داود زبور داديم، و پيامبرانى [فرستاديم] كه سرگذشت ايشان را پيشِ از اين بر تو گفته ايم و پيامبرانى كه داستان شان را بر تو نگفته ايم، و خدا با موسى سخن گفت، به همسخنى؛ پيامبرانى نويدرسان و بيم دهنده تا مردم را پس از [فرستادن] فرستادگان بر خدا بهانه و دستاويزى نباشد، و خدا تواناى بى همتا و داناى باحكمت است.
آدمى به گونه اى فطرى در پى سعادت خويش است و چرخ زندگى اش به گِرد محور كمال خواهى مى گردد. از سوى ديگر، ابزارى كه براى شناخت در اختيار او قرار گرفته است، در پى ريزىِ برنامه اى همه جانبه براى زندگى اين جهانى نيز، ناكارآمد است، چه رسد به اين كه بتواند زندگى آن جهانى او را باز نمايد. از اين رو، توجه به حكمت الهى ما را به منبعى ديگر از معرفت رهنمون مى گردد كه منابع دينى آن را با نام «وحى» ياد كرده اند. پيامبران الهى با برخوردارى از اين موهبت ويژه، هدايت آدميان را به عهده گرفتند.(براى توضيح بيشتر به دانشنامه امام على، ج 3، مقاله بعثت و نبوت رجوع شود.)
على (ع) فرمود:
ان اللَّه – تَبارَكَ و تَعالى – لَمَّا خَلَقَ خَلْقَهُ اَرادَ ان يَكُونُوا عَلى آدابٍ رَفِيعَةٍ، و اَخْلاقٍ شَرِيفَةٍ، فَعَلِمَ اَنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا كَذلِكَ اِلّا بِاَنْ يُعَرِّفَهُمْ مالَهُمْ و ما عَلَيْهِمْ، و التَّعْرِيفُ لايَكُونُ اِلّا بِالْاَمْرِ و النَّهْىِ، و الْاَمْرُ و النَّهْىُ لايَجْتَمِعانِ اِلّا بِالْوَعْدِ و الْوَعيدِ، و الْوَعْدُ لايَكُونُ اِلّا بِالتَّرْغِيبِ، و الْوَعِيدُ لايَكُونُ اِلّا بِالتَّرْهِيبِ، و التَّرْغِيبُ لايَكُونُ اِلّا بِما تَشْتَهِيْهِ اَنْفُسُهُمْ و تَلَذُّ [بِهِ] اَعْيُنُهُمْ و التَّرْهِيبُ لايَكُونُ اِلّا بِضِدِّ ذلِكَ.(نهج السعاده فى مُسْتَدْركِ نهج البلاغه، ج 3، ص 113.) چون خداوند – تبارك و تعالى – آدميان را بيافريد، از آنان رفتار پسنديده و خلق و خوى شايسته مى خواست و مى دانست كه اين مقصود، جز با شناساندن سود و زيان شان برآورده نمى گردد و اين شناخت تنها از راه امر و نهى تحقق مى پذيرد و امر و نهى با وعده به بهشت و به ترساندن از دوزخ كامل مى گردد. و وعده و وعيد راغب كردن به بهشت و ترساندن از دوزخ است. و كمال ترغيب جز آن چه دلها بخواهد و چشم ها لذت برد نخواهد بود، و ترساندن مقابل آن است.
بدين سان، خداوند راه هرگونه عذرآورى را مى بندد: رُسُلاً مُبَشِّرِينَ و مُنْذِرِينَ لِئَلّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ.
اميرمؤمنان، با اشاره به اين كه هيچ گاه زمين خالى از حجت نبوده و نخواهدبود،(نهج البلاغه، حكمت 147.) بارها بر اين حقيقت كه با آمدن پيامبران جايى براى بهانه جويى و عذرآورى مردمان باقى نمى ماند، تأكيد مى ورزد:
و اَنْزَلَ عَلَيْكُمْ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَى ءٍ و عَمَّرَ فِيكُمْ نَبِيَّهُ اَزْماناً حتّى اَكْمَلَ لَهُ و لَكُمْ فِيما اَنْزَلَ من كِتابِهِ دِينَهُ الَّذِى رَضِىَ لِنَفْسِهِ. و اَنْهى اِلَيْكُمْ عَلى لِسانِهِ مَحابَّهُ من الْأَعْمالِ و مَكارِهَهُ و نَواهِيَهُ و اَوامِرَهُ، فَاَلْقى اِلَيْكُمُ الْمَعْذِرَةَ و اتَّخَذَ عَلَيْكُمُ الْحُجَّةَ. و قَدَّمَ اِلَيْكُمْ بِالْوَعيدِ. و اَنْذَرَكُمْ بَيْنَ يَدَىْ عَذابٍ شديدٍ.(نهج البلاغه، خطبه 86.) و قرآن را كه بيان دارنده هر چيز است بر شما فرو فرستاديم؛ و پيامبر خويش را روزگارى ميان شما زندگى داد، تا با آيه ها كه در كتاب خود نازل فرمود دينى را كه پسنديد، براى او و شما كامل نمود، و به زبان او به شما خبر داد كه چه را مى پسندد و چه او را خوش نيايد، از چه بازمى دارد و كردنِ چه كار را مى فرمايد. چندان كه راهِ عذر را بر شما ببست، و حجّتى گرفت كه - از آن نتوانيد رست -. پيك تهديد را به سوى شما پيش راند، و از كيفر سختى كه پيش رو داريد بترساند.
اين تعبيرها، كه صورت گسترده و تفصيلِ سخن امام سجاد (ع) است، نشان مى دهد كه خداوند با برانگيختن پيامبران و فروفرستادن كتابهاى آسمانى، علاوه بر حجت باطنى، كه عقل و فطرتِ آدمى است، حجت خويش را بر بندگانش تمام كرده و راه هرگونه بهانه جويى و عذرآورى را بسته است. به ويژه با حضور قرآن و سنت پيامبر و اوصياى معصوم آن بزرگوار، ديگر هيچ عذرى براى كسى باقى نگذاشته است كه بگويد: «آگاهى نداشتم» و يا «نمى دانستم» و يا «حجت الهى كافى نشده بود»: قل فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ.(انعام، آيه 149.) بگو: بُرهانِ رسا، از آن خداوند است؛ چرا كه از راههاى گوناگونِ فطرت، عقل، كتابهاى آسمانى، ارشادات پيامبران و اولياى الهى، درهاى توفيق، براى دريافت هدايت الهى را، به روى آدميان گشوده است. بنابراين هركس از هدايت الهى بهره اى نبرد و در دام هاى شيطان ها گرفتار شد و امواج سهمگين گناهان او را در گام خود فرو بردند و «به كوى حقيقت گذر نكرد» و به مقصد حيات كه جوار قرب الهى است ره نيافت، او خود مقصِّر است. از اين رو، جاى هيچ تعجب نيست، كه دوزخيان فرياد سردهند كه پروردگارا! ما را بيرون آور تا كارى شايسته، جز آن چه پيش تر مى كرديم، در پيش گيريم؛ و در پاسخ بشنوند:
أَوَ لَمْ نُعَمِّرْكُم ما يَتَذَكَّرُ فِيهِ من تَذَكَّرَ وَجَاءَكُمُ النَّذِيرُ فَذُوقُوا فَمَا لِلظَّالِمِينَ من نَصِيرٍ.(فاطر، آيه 37.) آيا ما به شما چندان عمر نداديم كه در آن، آن كس كه اهل پند است، پند مى گيرد، و [آيا] هشداردهنده اى نزدتان نيامد؟ پس [عذاب را] بچشيد كه ستمكاران را ياورى نيست.
دومين نكته اين كه: من لَدُنْ آدَمَ اِلى مُحَمَّدٍ (ص)، علاوه بر تأكيد به آنچه در نكته پيش اشاره شد؛ خالى نبودن زمين از حجت در هر عصر و روزگارى و تمام بودن حجت الهى براى بندگان، بيانگر اين حقيقت است كه «دين» نزد خداوند، همان اسلام است: «إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلاَمُ»؛(آل عمران، آيه 19.) يعنى تسليم كلّى در برابر خداوند. و همگى پيامبران، مخاطبانِ خود را به همين «اسلام» فراخوانده و يك هدف را كه: توحيد و برپايى عدالت است، دنبال كرده اند. تعاليم و آموزه هاى خود را از يك مبدأ دريافت كرده، و همگى از خداى واحد سخن گفته اند:
وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ.(نحل، آيه 36.) و به راستى ما، در ميان هر امّتى پيامبرى برانگيختيم [تا بگويد] كه خداوند را بپرستيد و از طاغوت دورى گزينيد.
لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ.(حديد، آيه 25.) ما پيامبران مان را با برهان هاى روشن فرستاديم و با آنان كتاب و ترازو فروفرستاديم تا مردم به دادگرى برخيزند.
مى توان گفت از منظر اسلام، آفرينش و تجلّى، دو روى يك سكّه است و در حقيقت، سه تجلّىِ (وحىِ) بزرگ: شامل عالم، انسان، و اديان – وجود دارد كه اسلام هر سه آنها را چون «كُتُبْ» مى داند. نخستين آنها، كتاب «تكوينى» است كه بايد آن را خواند و رمزگشايى كرد. پس از آن، كتاب «انفسى» است كه جايگاهش درون ماست. و سرانجام كتب «مقدّس» است كه خداوند آنها را به واسطه رحمت اش براى هدايت انسانها در همه دوران، فروفرستاده است؛ كتب «مقدّس»، بنيان هاى اديان مختلف به شمار مى رود و مى توان از آنها براى خواندن كتاب هستى و كتاب نفس كمك گرفت. نتيجه توحيد خداوند در ديدگاه اسلام، نه انحصار نبوّت؛ بلكه تعدد آن است؛ زيرا خداوند در مقام نامتناهى، جهانى را آفريده است كه داراى كثرت است و البته اين كثرت، نظام انسانى را نيز شامل مى شود. اسلام، وحى و نبوت را، هم ضرورى و هم فراگير مى داند. طبق آيات قرآن، انسانها از نفس واحدى آفريده شده اند امّا به صورت نژادها و قبايل گوناگون از همديگر متمايز گشته اند؛ بنابه گفته قرآن: «خَلَقَكُم من نَفْسٍ وَاحِدَةٍ.(زمر، آيه 6.) شما را از تنى يگانه آفريديم»، خاستگاه واحد بشريت، مستلزم وحدت عميق در ميان كثرت طبيعت انسانهاست و بنابراين، دينى كه بر پايه توحيد الهى استوار است، بى معناست اگر تنها بخشى از جامعه بشرى مخاطب آن بوده و همان عدّه به آن دسترسى داشته باشند. لازمه كثرت نژادها، ملّت ها و قبايل جز تنوع وحى ها نيست.(قلب اسلام، ص 25، مقصود از تنوع وحى ها، تنوّع به لحاظ شمول و كمال آن است كه شامل ترين و كامل ترين آنها، وحى محمّدى (ص) است. و مقصود از تعدد وحى، تعدد طولى و زمانى است كه در هر برهه اى از زمان، وحى متناسب؛ آن زمان بوده است.)
و از اين روست، كه قرآن از سويى مى فرمايد:
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ.(يونس، آيه 47.) و هر امتى پيامبرى دارد.
و از سويى ديگر، چنين آورده است:
لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلكِن لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ.(مائده، آيه 48.) ما به هريك از شما، شريعت و راهى داده ايم و اگر خداوند مى خواست شما را امّتى يگانه مى گردانيد ولى خواست تا شما را در آن چه تان داده است، بيازمايد؛ پس در كارهاى خير بر يكديگر پيشى گيريد؛ بازگشت همه شما به سوى خداوند است، بنابراين، شما را از آن چه در آن اختلاف مى ورزيد، آگاه مى گرداند.
از اين آيات و آياتى ديگر از اين دست، برمى آيد كه كثرت طولى اديان، نه تنها لازم است؛ بلكه بازتابى از غناى ذات الهى بشمار مى رود و مطلوب خداوند است.(كثرت عرضى اديان؛ يعنى اديان مختلف در يك زمان به طور حتم امرى نامطلوب است: فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلاَلُ فَأنَّى تُصْرَفُونَ. پس از حقّ، جز گمراهى چه خواهد بود؟ پس چگونه [از حق] روى گردانتان مى كنند؟ (يونس، آيه 32)) و البته تأييد قرآن نسبت به تنوع وحى، به معناى اصالت هرچيزى نيست كه در گذشته يا زمان حال در مقام دين مقبوليت يافته است؛ زيرا كه سراسر تاريخ شاهد پيامبران دروغين است. و همچنين بسيارى از اديان آسمانى منسوخ گشته يا از صورت اوليّه شان منحرف شده اند. اسلام، با اين كه خود را وارث اين سلسله دراز پيامبران مى داند كه آغازش به حضرت آدم مى رسد، و همه آنها را كه بنابر حديث نبوى، شمارشان به صد و بيست و چهار هزار نفر مى رسد و همگى مسلمان نيز هستند، قبول دارد.(خصال، ص 524.) امّا در هيچ چيز و هيچ يك از آموزه هاى خود، وامدار كسى نيست:
وَإِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ من لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ.(نمل، آيه 6.) و بى گمان اين قرآن را از نزد فرزانه اى دانا به تو آموخته اند.
وَمَا كَانَ هذَا الْقُرْآنُ أَن يُفْتَرَى من دُونِ اللَّهِ وَلكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لا رَيْبَ فِيهِ من رَبِّ الْعَالَمِينَ.(يونس، آيه 37.) و [چنين] نيست كه اين قرآن را از سوى [كسى] جز خداوند برتافته باشند؛ بلكه هماهنگ با چيزى است كه پيش از آن بوده است و بيانِ روشن كتاب است، در آن هيچ ترديدى نيست، از سوى پروردگار جهانيان است.
هرچه دارد از آسمان دريافته است. پيامبر گرامى اسلام (ص)، هيچ گاه از سر هوا و هوس سخن نگفت و قرآن مجيد جز وحى نيست كه بر او وحى شده است و به تعبير قرآن آن فرشته بسيار توانمند به او آموخته است: «وَ ما يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى. إِنْ هو إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى. عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى.(نجم، آيه 5-3.) با اين همه، دين اسلام، پيام خويش را، مؤكّداً، حامِلِ مُهرِ خاتميّت مى داند. اسلام، خود را هم دين ازلى، يعنى بازگشتى به دين اوليّه، و هم آخِرين دين مى داند؛ قرآن نيز پيامبر اسلام را «خَاتَم الأنبياء» مى نامد. در حقيقت هم، با گذشت چهارده سده از ظهور اسلام، تاريخ مؤيّد اين ادّعا بوده است؛ زيرا در طول همه اين دوران، هيچ تجلّى جامع ديگرى از حقيقت، مانند تجليّاتى كه منجر به پيدايش اديان بزرگ آسمانى گرديد، در كار نبوده و قهراً نخواهد بود. نبوّت را ظهور از آدم آمد / كمالش در وجود خاتم آمد (شيخ محمود شبسترى):
ما كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ من رِّجَالِكُمْ وَلكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً.(احزاب، آيه 40.) محمد، پدر هيچ يك از مردان شما نيست امّا فرستاده خداوند و واپسينِ پيامبران است؛ و خداوند به هرچيزى داناست.
دو مشخّصه اوّلين و آخِرين دين بودن، سبب شده است كه اسلام، از ويژگى كليّت برخوردار گردد و اين قابليت را داشته باشد كه اين همه پيروانش را به لحاظ عقلى و فرهنگى جذب خود كند. همچنين، اسلام حضور پيامبران سَلَف مثلاً ابراهيم، موسى و عيسى را زنده نگهداشته است. به گونه اى كه نقش آنها در عالم اسلام به لحاظ معنوى بسى بيش تر از نقشى است كه ابراهيم و موسى در جهان مسيحيّت ايفا مى كند. مسلمانانِ باتقوا، هرگز در اين انديشه نيستند كه پيامبر گرامى (ص) را بستايند و به پيامبران پيش از او - به خصوص آنهايى كه نامشان در قرآن آمده است - بى احترامى كنند. امّا بر اين باورند كه پيامبر (ص) به تعبير حِكْمى، هم آغاز دور نبوى و هم پايان آن است و در مقام «خاتَم الْانبياء»، به لحاظ جوهرى و درونى، رسالت همه پيامبران را بر دوش دارد. سروده شيخ محمود شبسترى درباره پيامبر (ص) نيز - كه در آن از نام باطنى او؛ «احمد» استفاده مى كند - در گلشن راز اشاره به همين مضمون است: چون كه صد آمد نود هم پيش ماست / نام احمد (ص) نام كُلِّ انبياست. به اين ترتيب، عشق به پيامبر (ص)، بى آن كه از احترام به ديگر پيامبران بكاهد، تنها سبب برانگيختن تحسين هرچه بيشتر مسلمانان نسبت به پيامبران پيشين و نسبت به كسانى شده است كه خود پيامبر (ص)، بنا به احاديث و سخنان نقل شده از وى، احترام زيادى براى آنها قائل بوده است. با اين كه همه پيامبران داراى يك هدف بوده و همگى به توحيد فراخواندند، و امّا هيچ يك از آنان، چون پيامبر گرامى (ص)، توحيد را نشناسانده، و درباره «اِلهيّات» چون او، سخن نگفته است. و اين حقيقتى است كه امام على بن ابيطالب (ع) در نامه اى گرانسنگ از حقايق و گرانبار از تعاليم، بر فرزند خود حضرت مجتبى (ع) نوشته و به آن امام هُمام يادآور شده است:
و اعْلَمْ يا بُنَىَّ ان اَحَداً لَمْ يُنْبِى ء عَنِ اللَّهِ كَما اَنْبَأ عَنْهُ الرَّسُولُ (ص)، فَارْضَ به رائِداً و اِلَى النَّجاةِ قائِداً.(نهج البلاغه، نامه 31.) و بدان پسرجانم، كه هيچ كس چون رسول خدا (ص) درباره خدا (الهيّات توحيدى)، سخن نگفته است و از آن حقايق خبر نداده است. پس بدين خرسند باش كه او پيشواى راه شناس تو باشد، و تو را به نجاتِ ابدى (و آسايش سرمدى)، راهبرى كند.
از اين رو، تا آن گاه كه پيروانِ موسى كليم و عيساى مسيح، تعاليم و آموزه هاى توحيدى اين دو پيامبر بزرگ را به شرك نيالايند مورد تأييد و حمايت آيين جهان شمول اسلام و پيامبر خاتم (ص) هستند:
قل يا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلاَ نُشْرِكَ به شَيْئاً وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَاباً من دُونِ اللَّهِ فَإِن تَوَلَّوا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ.(آل عمران، آيه 64.) بگو: اى اَهْلِ كتاب؛ بياييد بر كلمه اى كه ميان ما و شما برابر است، هم داستان شويم كه: جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او ندانيم و برخى از ما، برخى ديگر را به جاى خداوند، به خدايى نگيرد؛ پس اگر روى گرداندند، بگوييد: گواه باشيد كه ما مسلمانيم.
نكته سوم اينكه، تعبير «مِنْ اَئِمةِ الْهُدى و قادَةِ اَهْلِ التُّقى» وصف براى «دَلِيلاً» در «اَقَمَتَ لِاَهْلِهِ دَليلاً» توصيف پيروان راستين در دور محمّدى است؛ يعنى در هر عصر و روزگارى پيامبران الهى را پيروانى بوده كه شارح و مبيّن شريعت هاى آنان بودند. امّا در دور محمّدى اوصياى معصوم آن بزرگوارند - از على بن ابى طالب كه سرورِ اوصياى الهى است تا امام محمد بن الحسن (ع) آخِرين وصى ايشان - كه به اعتقاد شيعيانِ دوازده امامى، خداوند وصىِّ آخِرين را عمرِ درازِ اسرارآميزى عطا كرده است، امّا در غيبت به سر مى برد. ايشان مرشد پنهان همه عالم است و مى تواند بر كسانى كه از حال معنوى مناسبى براى ديدنش برخوردارند، ظاهر گردد. و او آن گاه كه بى عدالتى و ظلم فراگير شود، پيش از آخِرالزمان، براى احياى عدالت و صلح ظهور مى كند.
قالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): ان خُلَفائي و اَوْصِيايى، و حُجَجُ اللَّهِ عَلَى الْخَلْقِ بَعْدِى اِثناعَشَرَ: اَوَّلُهُمْ اَخِى و آخِرُهُمْ وَلَدِى، قِيلَ: يا رسول اللَّهِ و من اَخُوكَ؟ قال: عَلِىُّ بن اَبِى طالبٍ، قيلَ: فَمَنْ وَلَدُكَ؟ قالَ: اَلْمَهْدِىُّ الَّذِى يَمْلَأها قِسْطاً و عَدْلاً كَما مُلِئَتْ جوراً و ظُلْماً، و الَّذِى بَعَثَنِى بِالْحَقِّ نَبِيّاً لَوْ لَمْ يَبْقَ من الدُّنْيا اِلّا يَوْمٌ واحِدٌ، لَطَوَّلَ اللَّهُ ذلِكَ الْيَوْمَ، حَتّى يَخْرُجَ فِيهِ وَلَدِى الْمَهْدىُّ فَيَنْزِلُ رُوحُ اللَّهِ عِيسَى بن مَرْيَمَ فَيُصَلِّى خَلْفَهُ، و تَشْرَقُ الْاَرضُ بِنُورِهِ، و يَبْلُغُ سُلْطانُهُ الْمَشْرِقَ و الْمَغْرِبَ.(كمال الدّين و تمام النّعمة، ص 312.) رسول خدا (ص) فرمود: جانشينان و اوصياى من و حجت هاى خداوند بر خلق، پس از من، دوازده تن اند: اوّلين شان برادر من، و آخِرين شان فرزند من است. گفته شد: اى رسول خدا! برادر شما كيست؟ فرمود: على بن ابى طالب (ع)، سپس گفته شد: فرزند شما كيست؟ فرمود: مهدى، همو كه زمين را سرشار از قسط و داد كند، همچنان كه از جور و بيداد لبريز شده است. سوگند به آن كس كه مرا مژده آور راستين قرار داد، اگر از عمر جهان، جز يك روز نمانَد، خداوند همان يك روز را بس درازدامن كند، تا فرزندم مهدى خروج كند. پس از خروج او، عيساى روح اللَّه فرود آيد، و در پس پشت وى نماز گذارد. آن گاه زمين با فروغ [عدالت] او روشن شود. و حكومت مهدى به شرق و غرب گيتى برسد.
اوصياى حضرت محمد (ص)، به مفاد حديث «ثَقَلَيْن» طَراز قرآن اند. و پيامبر گرامى (ص)، بارهاى بار و با تعبيرهايى مهم و بسيار، درباره هريك از اين دو (قرآن و عترت)، به مناسبت ها سخن گفته است. امّا در اين حديث، كه بيش از حد تواتر در منابع شيعه و سنّى آمده است، مورد تأكيدى بس گران قرار داد و فرمود: تمسك به هريك، بدون ديگرى، ضلالت است؛ چرا كه: لَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىِّ الْحَوْضَ. هرگز و هرگز، تا دامنه قيامت، اين دو يادگارِ من، از هم جدا نخواهند شد. همچنان كه هيچ يك از پيامبران الهى چونان حضرت محمّد (ص) درباره «الهيات توحيدى» سخن نگفته است، به همين نسبت اوصياى او بهترين حافظانِ وحى محمّدى (ص) و امين ترين شارح آن اند:
مَوضِعُ سِرِّهِ، و لَجَأُ اَمْرِهِ، و مَوئِلُ حِكْمَتِهِ، و كُهُوفُ كُتُبِهِ، و جِبالُ دِينِهِ، بِهِمْ اَقامَ اِنْحِناءَ ظَهْرِهِ و اَذْهَبَ اِرْتِعادَ فَرائِضِهِ.(نهج البلاغه، خطبه 2.)[خداوند] راز پيامبر را بدانها سپرده، و پناهگاه دين او، و مَخْزَنِ علم پيامبرند و جايگاه حكمت، و سراگنج كتاب او، و ستيغ نگاهدارنده دين اويند. پشت اسلام بدان ها راست و استوار و پابرجاست.
