صحابه محمد (ص)
اَللَّهُمَّ و اَصْحابُ مُحَمَّدٍ (ص) خاصَّةً الَّذينَ اَحْسَنُوا الصَّحابَةَ وَالَّذينَ اَبْلَوُا الْبَلاءَ الْحَسَنَ فى نَصْرِه، و كانَفُوهُ، و اَسْرَعُوا اِلى وِفادَتِه، و سابَقُوا اِلى دَعْوَتِه، و اسْتَجابُوا لَهُ حَيْثُ اَسْمَعَهُمْ حُجَّةَ رِسالاتِه. وَفارَقُوا الْاَزْواجَ وَالْاَوْلادَ فى اِظْهارِ كَلِمَتِه، و قاتَلُوا الْاباءَ وَالْاَبْناءَ فى تَثْبيتِ نُبُوَّتِه، وَانْتَصَرُوا بِه. و من كانُوا مُنْطَوينَ عَلى مَحَبَّتِه يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ فى مَوَدَّتِه. وَالَّذينَ هَجَرَتْهُمُ الْعَشائِرُ اِذْ تَعَلَّقُوا بِعُرْوَتِه، وَانْتَفَتْ مِنْهُمُ الْقَراباتُ اِذْ سَكَنُوا فى ظِلِّ قَرابَتِه. فَلا تَنْسَ لَهُمْ اللَّهُمَّ ما تَرَكُوا لَكَ وَفيكَ، وَاَرْضِهِمْ من رِضْوانِكَ، و بِما حاشُوا الْخَلْقَ عَلَيْكَ، وَكانُوا مَعَ رَسُولِكَ دُعاةً لَكَ اِلَيْكَ. وَاشْكُرْهُمْ عَلى هَجْرِهِمْ فيكَ دِيارَ قَوْمِهِمْ، وَخُرُوجِهِمْ من سَعَةِ الْمَعاشِ اِلى ضيقِه، و من كَثَّرْتَ فى اِعْزازِ دينِكَ من مَظْلُومِهِمْ. بارخدايا! و امّا يارانِ محمّد (ص) به ويژه آنان كه شرط صحبتِ آن گرامى عزيز را نيكو پاس داشتند، و آيينِ و رسم وفادارى اش، چنان كه بايد، به جاى آوردند و در يارى اش به خوبى از عهده برآمدند و آن گاه كه تنها بود، به حمايتِ او برخاستند براى خوشامدگويى به سويش شتافتند، و در پذيرش دعوتش بر يكديگر پيشى گرفتند، و چون دليل و برهان رسالتش را به آنان شنوانيد پذيرفتند، و در راهِ آشكار ساختنِ سخن و آيين او از همسران و فرزندان خويش بُريدند، و در راهِ تحكيم مبانى نبوّت او با پدران و فرزندان خود جنگيدند و در سايه بركت وجود او بر دشمن پيروز شدند؛ و آنان كه عاشق و دلداده او بودند، و به محبت او دل سپرده و در دوستى اش به تجارتى پرسود و بى زيان اميد بسته بودند؛ و آنان كه عشيره ها و قبيله هاشان از ايشان بريدند، آن گاه كه به دستاويزِ مهرش چنگ زدند، و چون در سايه سارِ نزديكى به او و حمايتِ او آرميدند، خويشان شان پيوند نزديكى با آنها را گُسستند. بارخدايا! آن چه را كه براى تو و در راه تو از دست دادند، از نگاهِ لطف آميزِ خود دور مدار. و چون مردمان را به آيينِ تو تشويق مى كردند و با فرستاده تو آنان را به سوى تو فرا مى خواندند، از خرسندى خود، خشنودشان گردان و چون در راه تو، از فراخى زندگى و آسايش آن چشم پوشيده، به تنگناى معيشت تن در دادند، قدردان شان باش و بر ستمديده گان شان، كه در راهِ عزت و سربلندى آيين تو، بر تعدادشان افزودى، درود فرست.
اَصْحاب: جمع صاحِبْ. راغب گويد: الصّاحِب: ملازم و همراه و وابسته است؛ خواه انسان باشد يا حيوان يا مكان يا زمان، و خواه اين ملازمت و همراهى با بدن باشد، كه بيش تر و اصل همين است، خواه به توجّه و عنايت قلبى باشد. بر اين اساس شاعر گفته است: لَئِنْ غِبْتَ عَنْ عينى / فما غِبْتَ عَنْ قَلْبِى. اگرچه از چشمِ من نهان شده اى، و امّا از قلب من پنهان نيستى (در قلب من جاى دارى). و نيز به معناى يار، ياران، هم سخنان، همراهان آمده است. صاحب الشى: دارنده، مالك چيزى. صحابه: جمع صحابىّ، و صحابىّ منسوب به صحابه و واحد صحابه است، به معناى يار، مسلمانى كه مدت زيادى با پيامبر (ص) صحبت داشته و درك محضر وى كرده است. اصحاب: ياران پيامبر اسلام (ص) از مهاجران و انصار كه پيامبر را ديده و مسلمان شده و هم بر آئين اسلام از دنيا رفته اند و يك تن از ايشان را، صحابى گويند. صَحابَتْ: يارى، همراهى، همنشينى.
اَحْسَنُوا الصَّحابَةَ: حق صحبت را به نيكى ادا كردند.
اَبْلَوا الْبَلاءَ الْحَسَنَ فى نَصْرِهِ: در يارى وى (حضرت محمد (ص)) به جهادى شايسته دست زدند.
كانَفُوهُ: او را يارى كردند، به حمايت او برخاستند.
اَسْرَعُوا اِلى وِفادَتِهِ: ورودش را بى درنگ خوشايند گفتند.
مُنْطَوِينَ عَلى مَحَبَّتِهِ: دلبرده او بودند.
تِجارةً لَنْ تَبُورَ: تجارت پرسود و بى زيان.
الْعَشاعِرْ: جمع عشيره: قبيله، رفقا، هم نشينان.
فَلاتَنْسَ لَهُمْ: فراموششان مكن، آنان را از ياد مبر.
حاشُوا الْخَلْقَ: مردم را گِرد آوردند.
ياورانِ عقيدتى و ايمانى محمد (ص)
بى ترديد، صحابه پيامبر (ص)، آن ها هستند كه به ايشان ايمان آورده و هم صحبت او بوده اند، و امّا از نظر معرفت و فضيلت و شرفِ ايمان، منزلت يگانه اى نداشته اند. برخى از آن ها پيش از غزوه بدر، ايمان آوردند؛ برخى ديگر، پس از غزوه بدر تا فتح خيبر، ايمان آوردند؛ گروه سوم آن هايى بودند، كه پس از غزوه خيبر، تا فتح مكه ايمان آوردند؛ گروه چهارم، آن ها كه پس از فتح مكه ايمان آوردند؛ و گروه پنجم، آن ها كه در قرآن به لقب «منافق» ناميده شدند. هركدام از اين گروه ها، از نظر فضيلت و شرف اسلامى و رعايت حقوق مسلمانى و اداى حق صحبتِ پيامبر (ص)، به ترتيبى كه ياد شد، برتر از گروهى هستند كه در پى قرار دارد و نخستين گروه ايشان، برتر از همه مى باشند. آن ها سابقان در اسلام هستند و مجاهدان و شهيدان بسيارى در ميان آنان است. روزگارى ايمان آوردند كه اسلام در نهايت غربت و ضعف به سر مى برد. و پيامبر گرامى به همراه يارانِ اندك و انگشت شمار، از هيچ گونه قدرتى برخوردار نبوده: چه قدرت سياسى و چه قدرت نظامى و چه قدرت اقتصادى؛ بلكه همه اين ها بر ضد اسلام و پيامبر بسيج شده بودند، قرآن كريم از آنان با همين عنوانِ «سابقان» ياد كرده است:
وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ من الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدَاً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.(توبه، آيه 100.) و آن پيشى گيرندگان نخستين گروه از مهاجران و انصار - كه پيش از ديگران به اسلام گرويدند - و كسانى كه با نيكوكارى آنان را پيروى كردند و خداى از ايشان خشنود است و ايشان از خداى خشنودند، و براى آنان بوستانهايى آماده ساخته كه زير [درختانِ] آنها جويها روان است، هماره در آنها جاويدانند؛ اين است رستگارى و كاميابى بزرگ.
«اَلسَّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ»، آن ها هستند كه پيش از هجرت ايمان آورده و پيش از جنگ بدر، مهاجرت كردند. و «انصار»، آن ها هستند كه برخى شان، پيش از هجرت به آيين اسلام گرويدند و برخى ديگر با ورود پيامبر (ص) و مهاجران به مدينه و پيش از جنگ بدر، ايمان آوردند. پيامبر و مهاجران را پناه دادند و در اموال خود آن ها را شريك كردند و با آنان به دستور پيامبر گرامى (ص) پيمان برادرى بستند؛ آن ها كه از خداوند خشنود بودند و خدا نيز از آنان خشنود بود. در اين آيه، بى آن كه از آنان نامى ببرد، با دو وصف «السَّابِقُونَ الْاَوَّلُونُ» به نيكى ياد كرده است. روشن است كه آوردنِ دو وصف «سبقت» و «اوّليت» براى اين گروه از مؤمنان، به لحاظ «مهاجرت» و «يارى دادنِ» ايشان است؛ مهاجرت به حبشه و مدينه براى حفظ ايمان و يارى رساندن به آيينِ توحيد و فداكارى در راهِ گسترش دعوت نوآغازِ اسلام. در آن شرايط اجتماعى و اقتصادى بسيار صعب و سخت كه اسلام در نهايت ضعف و غربت بود، نداى توحيد را اجابت كرده و با مهاجرت و يارى خود پايه هاى اسلام را استحكام بخشيدند و با همّت و اراده پولادين درفش توحيد را افراشتند و در پرتو ايمان به خدا و پيامبرش، در فتنه ها و شكنجه ها شكيبايى ورزيدند و از ديار و اموال و فرزندان و همسران و پدران و مادران خود چشم پوشيده به حبشه و مدينه مهاجرت كردند، و انصار نيز در مدينه، پيامبر (ص) و مهاجران را آن چنان كه سزاوار بود، پذيرا شدند. و اين همه فداكاريها، پيش از قدرتمندى اسلام بود. بديهى است كه «مِنْ»، در «مِنَ المهاجرينَ و الانصارِ»، به معناى تبعيض است؛ يعنى برخى از مهاجران و انصار، نه همه آنان، از چنين ايمانى برخوردار بودند؛ چرا كه پس از توصيف شان به «سبقت» در ايمان و «اوّليت» در آن، فرمود: رضى اللَّهُ عنهم و رَضُوا عنه. خدا از ايشان خشنود است و ايشان از خدا خشنودند. بى ترديد همه مهاجران و انصار، حتّا با وصف «سبقت» و «اوّليت»، كسانى نبودند كه خداوند از آنها خشنود باشد و آنها نيز از خداوند خشنود باشند؛ زيرا كه به گواهى قرآن و تاريخ، كه در بحث هاى پيشِ رو بدان اشاره خواهد شد، برخى از مهاجران و انصار، بيماردل بودند، و برخى نيز زير تأثير وسوسه هاى منافقان قرار مى گرفتند، و برخى حتّا فاسق بودند، و گروهى ديگر، آن هايى بودند كه پيامبر (ص) از رفتارشان بيزارى مى جست و خداوند خود، آن ها را منافق ناميده و مسلمانان را از خطر آن ها هشدار داده است:
وَمِمَّنْ حَوْلَكُم من الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لاَتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.(همان، آيه 102-101.) و از باديه نشينانِ پيرامونِ تان كسانى منافق اند و نيز برخى از مردم پيوسته بر نفاق خو كرده اند، تو آن ها را نمى شناسى، ما آن ها را مى شناسيم، زودا كه آنان را دوبار – يكى در دنيا و بار ديگر به هنگام مرگ و عالم برزخ – عذاب كنيم، سپس به عذابى بزرگ بازگردانده شوند. و گروهى ديگر به گناهان خود اعتراف كرده و كارى نيك و شايسته را با كارى بد و ناشايست آميخته اند؛ اميد است كه خداوند [به بخشايش خويش] بر آنان بازگردد و توبه آنان را بپذيرد، كه خداوند آمرزگار مهربان است.
بر اين اساس، گستره ويژگى هاى ممتازى كه امام سجاد (ع) در اين فراز از دعا برشمرده است، همه آنها را كه به پيامبر (ص) ايمان آوردند و به همراه او مهاجرت كردند و در سايه آيين و نظام نوينى كه بنا نهاده بود، زندگى مى كردند، در بر نمى گيرد؛ بلكه اين ويژگى ها از آن مؤمنانى است كه، به حق، ياورانِ عقيدتى و ايمانى پيامبر (ص) بودند و به او عشق ورزيده و حيات و هستى خود را فانى در حيات و هستى پيامبر (ص) مى ديدند. چهره هاى بى رقيب و بى مانندى بودند كه به استنادِ آموزه الهى قرآن، كه در توصيفِ جايگاهِ معنوى و اجتماعى پيامبر گرامى است، در همه امور دنياوى و آخرتى، آن عزيز گرامى را بر خود مقدّم مى داشتند:
النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ من أَنفُسِهِمْ.(احزاب، آيه 6.) پيامبر به مؤمنان از خودِ مؤمنان سزاوارتر است.
اراده و اختيارشان فانى در اراده و اختيار رسول خدا بود. باور داشتند كه خداوند، براى پيامبر (ص) نسبت به جان و مالِ مؤمنان «حقِّ تصرّف» قرار داده است و مؤمنان، در هرجا و هر كارى ناگزيرند پيامبر را بر خويش برترى دهند. به يقين دريافته بودند كه پيامبر گرامى (ص)، از خود آنان به آنان و آن چه دارند اَوْلى و برتر است. از اين رو، به او دل سپرده بودند و در اطاعت فرمان هاى او سر از پا نمى شناختند، همچنان كه خداوند فرموده بود:
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلاَ مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ من أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً مُّبِيناً.(احزاب، آيه 36.) و هيچ مرد و زن مؤمنى را نرسد كه چون خداى و پيامبر او كارى را فرمايند آنان را در آن كارشان به گزينى – اختيارى – باشد. و هركه خداى و پيامبرش را نافرمانى كند به راستى گمراه شده گمراهى آشكار.
پيامبر (ص) خود فرمود:
و الَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ، لايُوْمِنَنَّ عَبْدٌ حَتّى اَكُونَ اَحَبَّ اِلَيْهِ من نَفْسِهِ و اَبَوَيْهِ و اَهْلِهِ و وُلْدِهِ و النَّاسِ اَجْمَعِينَ.(سفينة البحار، ج 1، ص 490.) سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست، بنده ايمان نياورده تا اين كه من براى او، از خود او و پدر و مادرش و زن و فرزندانش و همه مردم دوست داشتنى تر باشم.
امام سجاد (ع) با تعبير دلنشين و طرب انگيزِ «اللَّهُمَّ و اَصْحابُ مُحَمَّدٍ...»، كه اضافه «اصحاب» به «محمّد» تشريفى و بيانگر منزلتِ والا و بى مانندِ مردان و زنانى است كه در غربت اسلام دعوت توحيد را اجابت كرده اند، از ياورانِ عقيدتى و ايمانى آن بزرگوار ياد كرده و با برشمردنِ پاره اى از ويژگى هاى ممتازشان خاطراتِ شيرين و درس آموزِ زندگىِ پرصلابت و كريمانه و عزيزانه شمارى از مؤمنان پيشتازِ نخستين را بازگو كرده است. اين ويژگيها عبارتند از:
1 – مؤمنانى بودند كه همنشينى با آن حضرت را نيكو پاس داشتند: الَّذِينَ اَحْسَنُوا الصَّحابَةَ.
2 - آن گاه كه اسلام در نهايت ضعف و غربت مى زيسته و داراى هيچ گونه قدرتى نبوده: چه قدرت سياسى و چه قدرت نظامى و چه قدرت اقتصادى؛ بلكه همه اينها بر ضد اسلام بودند. در يارى وى به مهاجرت و جهادى بس شايسته دست زدند و او را از جان و دل حمايت كردند: و الَّذِينَ اَبْلَوُا الْبَلاءَ الْحَسَنَ فى نَصْرِهِ، و كانَفُوهُ».
3 - با آغوش باز، شتابناك و بى درنگ، به استقبالش رفتند: اَسْرَعُوا اِلى وِفادَتِهِ.
4 – چون حجت هاى رسالت خويش و نشانه هاى حقانيّت دعوت خود را به آنان ابلاغ كرد، دعوتش را پذيرفتند.
5 - در راه آشكار ساختن سخن و آيين اش، حتّا از همسران و فرزندانِ خويش بريدند: فارَقُوا الْاَزواجَ و الْاَولادَ فى اِظْهار كَلِمَتِهِ.
6 - در راهِ تحكيمِ مبانىِ نبوّت و تسديد رسالت، با پدران و فرزندان خود جنگيدند و در سايه سارِ بركت وجودش بر دشمن پيروز شدند: قاتَلوا الْآباءَ و الْاَبْناءَ فى تَثْبِيتِ نُبُوّتِهِ و انْتَصَرَوُا بِهِ.
7 – عاشق بى قرار و دلبرده او بودند، دل در گروِ محبت او داشتند و در دوستى اش به تجارتى پرسود و بى زيان اميد بسته بود: كانُوا مُنْطَوِينَ عَلى مَحَبَّتِهِ، يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ فى مَوَدَّتِهِ.
8 – عشيره ها و قبيله هاشان، آن گاه كه به دستاويزِ مهرش چنگ زده و به او پيوستند، از ايشان بريدند: هَجَرَتْهُمْ الْعَشائِرُ اِذْ تَعَلَّقُوا بِعُرْوَتِهِ.
9 – چون در پرتو نزديكى به آن و حمايت مهرورزانه او آرميدند، خويشاوندان پيوند نزديكى با آن ها را گسستند: وَانْتَفَتْ مِنْهُمُ الْقَراباتُ اِذْ سَكَنُوا فى ظِلِّ قَرابَتِهِ. آن گاه فرمود: خدايا اين ياوران بى مانند را از نظر دور مدار: فَلاتَنْسَ لَهُمُ اللَّهُمَّ ما تَرَكُوا لَكَ وَفِيكَ... بارخدايا! آنچه را كه براى تو و در راهِ تو از دست دادند، از نگاهِ لطف آميزِ خود دور مدار. و چون مردمان را به آيينِ تو تشويق مى كردند و با فرستاده تو، آنان را به سوى تو فرامى خواندند، از خرسندى خود، خشنودشان گردان. و چون در راه تو از فراخى زندگى و آسايش آن چشم پوشيده، به تنگناى معيشت تن در دادند، قدردان شان باش و بر ستمديدگان شان، كه در راهِ عزّت و سربلندى آيينِ تو، بر تعدادشان افزودى، درود فرست.
واقع اين است كه رابطه تنگاتنگِ ايمانى و عقيدتى صحابه پيامبر (ص)، با آن عزيز و گرامى، كه بر محور عشق و شعور و ايمان استوار بود، سبب استحكام دعوت توحيد و برقرارى نظامى نوين مبتنى بر شريعت اسلام گرديد. در حقيقت دعوتى كه از كوهِ «حِرا» آغاز شد، به اجابت و يارى همين ياوران بى مانند اوج گرفت و محدوده شهر مكه را درنورديد و پيش از هرجاى ديگر، مدينه را سرشار كرد و از آنجا به ديگر سوى جهان گسترش يافت. ياورانى كه به تعبير قرآن، همه وقت و همه جا، با پيامبر بودند و چون نگين انگشتر او را در ميان داشتند. ياورانى كه بر كافران سخت گير، و امّا در ميانِ خويش مهربان و عطوف؛ آنان كه در حال ركوع و سجود از خداوند بخشش و خشنودى طلب مى كردند؛ نشان ايمان در رخسارشان، از اثر سجود، نمايان بود و داستان شان در تورات همين بود؛ و امّا مَثَل آنان در انجيل، مانند كِشته اى كه جوانه اش را برآوَرَد و آن گاه نيرومند گردد و آن گاه ستبر شود، تا اينكه بر ساقه اش راست و استوار ايستد، به گونه اى كه دهقانان را به شگفتى آوَرَد تا كافران را با آنها به خشم انگيزد.(فتح، آيه 29، مُحَمُّدٌ رَسُولُ اللَّهِ و الَّذِينَ مَعَهُ.....)
آرى، پيامبر گرامى (ص) با مدد خداوند و ياورانى با اين خصلت هاى كريمانه، توانست بينىِ جبّارانِ سركش را به خاك ذلّت بمالد، و حصار سنگين و سهمگين و مقاوم جهان پيش از اسلام را بشكند و جهانى نو؛ انسانى و ايمانى، از نو بنا كند؛ به جاى ظلم، عدل و به جاى تعدّى، احسان و به جاى خشونت، لطف و مهربانى و به جاى فريادهاى جبّاران، طنين دلنواز اذان و به جاى جهالت، فرزانگى آوَرَد و هركس را كه «لا اِلهَ اِلّا اللَّه مُحمّدٌ رَسُولُ اللَّه» مى گويد بر ستيغ بلند «عِدّه و عُدّه» بنشاند و گروهى اندك را بر گروهى بسيار، به اِذْن خداوند پيروز گرداند. نقش شگفت اين همدلى و يگانگى صحابه وفادار و بى مانندِ پيامبر گرامى (ص) با آن بزرگوار بود، كه توانست به سرعت آن محيط بى رمقِ شرك آلود را، كه آكنده از امتيازات مالى و مقامى و نژادى بود، به محيطى سرشار از شادابى و نشاط و ايمان و شور و شعور تبديل كند. همين ويژگى ها در صحابه پيامبر (ص)، بود، كه امام سجاد (ع)، را به تحسين آنان واداشته تا در مقام نيايش و راز و نياز با پروردگارش براى آنان خشنودى خدا را بطلبد و سپاسگذار آنان باشد: فَلاتَنْسَ لَهُمُ اللَّهُمَّ ما تَرَكُوا لَكَ و فِيكَ، و اَرْضِهِمْ من رِضْوانِكَ، و بِما حاشُوا الْخَلْقَ عَلَيْكَ و كانُوا مَعَ رَسُولِكَ دُعاةً لَكَ اِلَيْكَ، و اشْكُرْهُمْ عَلى هَجْرِهِمِ فِيكَ دِيارَ قَومِهِمْ و خُرُوجِهِم من سَعَةِ الْمَعاشِ اِلى ضَيْقِهِ؛ و من كَثَّرْتَ فى اِعْزازِ دِينِكَ من مَظْلُومِهِمْ.
