يادآورى نكته هايى چند
پيش از ورود به شرحِ اين نيايش، اشاره به نكته هايى چند، ضرورى است:
نكته نخست، اين كه در اين نيايش امام سجاد (ع) از درگاهِ خداوند مهربان، براى پدر و مادر، فرزندان و بستگان و دوستان و همه آن هايى كه زير پوشش تعليم و تربيت امام اند (ع) و تدبيرِ معشيتِ شان به عهده ايشان است، عناصرى را طلب كرده است، كه جانمايه رشد و تعالىِ انديشه و باورهاشان و اصلاح رفتارشان را تأمين مى كند. از همين رو، عنوانِ اين نيايش، دعا براى خود و بستگان است: و كانَ من دُعائِهِ (ع) لِنَفْسِهِ و لِاَهْلِ وَلايَتِهِ. گزينش اين روش، كه از روش هاى بسيار مهمّ اسلامى، در تعليم و تربيت و القاى پيامهاى دين، و تربيت افراد، و ايجاد مدرسه اى عام براى ساختن روح آدميان و نشر انواعِ معرفت انسانى است، براى آن است كه «دعا» در جهاتِ گوناگونِ ساختنِ انسان - از نظر فردى و اجتماعى - تأثيرهايى شگرف دارد، به شرط آن كه بدانيم كه «دعا» تنها «مونس روح» نيست؛ بلكه «معلّمِ عقل» نيز هست؛ هم عقل نظرى در ابواب «توحيد» و «نبوّت و به تَبَعِ آن امامت» و «معاد» و «شناختِ قرآن» و «شناختِ ولىّ» و «شناختِ كاينات» و «شناختِ آثارِ اعمال» و... و هم عقل عملى در ابواب مختلف حقوق انسانى، و عدالت اجتماعى و قضايى و معيشتى، واقدامهاى مردمى. اين روش، نخست از خود «قرآن كريم» شروع شده و به پيامبر اكرم (ص) تعليم گشته است، آن گاه به وسيله پيامبر و على و ديگر امامانِ «اهل بيت» (ع)، در سطحى راقى و زنده و سازنده گسترش يافته است. و در تعاليم «صحيفه سجّاديه» كه آموزه هاىِ زين العابدين على بن الحسين (ع) و برتر از حد توصيف است، به اوجِ خود رسيده است.
دوّم اين كه، در خلالِ دعاهاى صحيفه، امام سجاد (ع) پيش از عرض حاجت، به مدح و ثناىِ پروردگار و صلوات و درود بر رسول گرامى اسلام و اهل بيت آن بزرگوار (ع)، پرداخته است. از جمله در اين دعا، اين ذكر مبارك، به تكرار (چهارده بار) آمده است؛ چرا كه اوّلاً: در اين باره اخبارى از اهل بيت (ع) رسيده است. على (ع) فرمود:
اِذا كانَتْ لَكَ اِلَى اللَّهِ سُبْحانَهُ حاجَةً فَابْدَأ بِمَسْأَلَةِ الصَّلاةِ عَلى رَسُولِهِ (ص) ثُمَّ سَلْ حاجَتَكَ فَاِنَّ اللَّهَ اَكْرَمُ من ان يُسْاَلَ حاجَتَينِ فَيَقْضِىَ اِحْداهُما و يَمْنَعَ الْاُخْرى.(نهج البلاغه، حكمت 361.) هرگاه تو را به خداى سبحان نيازى است در آغاز بر رسول خدا (ص) درود فرست، سپس حاجت خود بخواه كه خدا بزرگوارتر از آن است كه بدو دو حاجت برند، يكى را برآرد و ديگرى را باز دارد.
امام صادق (ع) فرمود:
اِيَّاكُمْ، اِذا اَرادَ اَحَدُكُمْ ان يَسألَ من رَبِّهِ شيئاً من حَوائِجِ الدُّنيا و الْاَخِرَةِ، حَتّى يَبْدَأ بِالثَّناءِ عَلَى اللَّه - عَزَّوَجَلَّ - و الْمَدْحِ لَهُ و الصَّلاةِ عَلَى النَّبىِ (ص) ثُمَّ يَسْأَلَ اللَّهَ حَوائِجُه.(اصول كافى، ج 2، ص 484.) هرگاه يكى از شماها از پروردگار خويش حاجتى خواهد چه دنيايى و چه آخرتى - مبادا بدان اقدام كند، تا آن كه سخن به ستايش و ثناى خداوند و درود بر پيامبر (ص) بياغازد، آن گاه حاجت خويش از خداى بطلبد.
و به همين سان در جاى ديگر فرمود:
اِذَا اَرْدتَ ان تَدْعُوَ فَمَجِّدِ اللَّهَ - عَزَّوَجَلَّ - و احْمَدْهُ و سَبِّحْهُ و هَلِّلْهُ و اَثْنِ عَلَيْهِ و صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ. ثُمَّ سَلْ تُعْطَ.(اصول كافى، ج 2، ص 485.) هرگاه اراده كردى خداى را بخوانى و از او بخواهى، او را به بزرگى ياد كن و به پاكى بستاى و به يگانگى و يكتايى ثنا گوى و بر محمد و دودمانش درود فرست، آن گاه بخواه تا ببخشايد.
ثانياً: ذكر مباركِ صلوات در روايات اسلامى، از اهميّت فوق العاده اى برخوردار است. و در منابع شيعى و سنّى و مجامعِ اين دو مذهب، ثواب و پاداش بسيار بزرگ براى اين عمل ياد شده، تا آنجا كه مايه شگفتى و اعجاب است. على (ع) فرمود:
اَلصَّلاةُ عَلَى النَّبىِّ و آلِهِ اَمْحَقُ لِلْخَطايا من الْماءِ اِلَى النّارِ و السَّلامُ عَلَى النَّبىِّ اَفْضَلُ من عِتَقِ رِقابٍ.(پيام اميرالمؤمنين، ج 3، ص 192؛ به نقل از ثواب الاعمال صدوق، ص 185.) صلوات بر پيامبر و دودمانش، شديدتر از آن كه آب، آتش را خاموش مى كند، گناهان را محو مى كند و سلام و درود بر پيامبر و دودمانش برتر از آزاد كردنِ بردگان است.
امام صادق (ع) فرمود:
اِذا ذُكِرَ النَّبىُّ (ص) فَاَكْثِروا الصَّلاةَ عَلَيْهِ، فَاِنَّهُ من صَلَّى عَلَى النَّبىِّ (ص) صَلاةً واحِدَةً (ص) صَلّى اللَّهُ عَلَيْهِ اَلْفَ صَلاةً فى اَلْفِ صف من الْمَلائِكَةِ، و لَمْ يَبْقَ شَىٌ مِمّا خَلَقَهُ اللَّهُ اِلّاَ صَلّى عَلَى الْعَبْدِ لِصَلاةِ اللَّهِ عَلَيْهِ و صَلاةِ مَلائِكَتِهِ، فَمَنْ لَمْ يَرْغَبْ فى هذا فَهُوَ جاهِلٌ مَغْرُورٌ قَدْ بَرَأ اللَّهُ مِنْهُ و رَسُولُهُ و اَهْلُ بَيْتِهِ.(بحارالانوار، ج 17، ص 31.)
آن گاه كه نام پيامبر برده شود بسيار بر او صلوات و درود فرستيد؛ چرا كه هركس يك صلوات بر او بفرستد خداوند هزار صلوات و درود در هزار صف از فرشتگان، بر او مى فرستد، و از آفريده هاى خداوند چيزى باقى نمى ماند. مگر آن كه، به خاطر صلوات خدا و فرشتگانش، بر او صلوات و درود مى فرستند و هركس به چنين پاداش بزرگى دل نبندد، نادان مغرورى است كه خدا و پيامبرِ خدا و دودمانش از او بيزارند.
پيامبر گرامى (ص) فرمود:
الصَّلاةُ عَلِّى نُورٌ عَلى الصّراطِ.(كنزالعمّال، ج 1، ص 490، شماره 2149.) صلوات و درود بر من روشنايى صراط است.
به روايت عايشه فرمود:
من سَرَّهُ ان يَلْقَى اللَّهَ غداً راضِياً فَلْيُكثِرِ الصَّلاة عَلِّىَ.(همان، ص 504، ش 2229.) كسى كه دوست دارد (شاد و مسرور است) فرداى قيامت خدا را در حالى ديدار كند كه از او خشنود است، بسيار بر من صلوات فرستد.
در سخن ديگر فرمود:
اَكْثِرُوا الصَّلاةَ عَلِّىَ فَاِنَّ اللَّهَ وَكَّلَ بى مَلَكاً عِنْدَ قَبْرى فَاِذا صَلَّى عَلِّىَ رَجُلٌ من اُمَّتِى قالَ ذلِكَ الْمَلَكُ يا مُحَمَّدُ: ان فُلانَ بن فُلانٍ صَلَّى عَلَيْكَ السَّاعَةَ.(همان، ص 494، شماره 2181.) بسيار بر من صلوات فرستيد؛ چرا كه خداوند فرشته اى را نزد قبر من گماشته كه هركس از امّت من، بر من صلوات فرستد، آن فرشته گويد: فلان كس، فرزند فلان، در اين ساعت بر تو صلوات فرستاد.
در اهميّت ذكر صلوات همين بس كه، علاوه بر رواياتى كه در منابعِ شيعى و سنّى آمده است و در اين جا به پاره اى از آن ها اشاره شد، قرآن كريم نيز به تصريح آورده است: خداوند و فرشتگان الهى به آن بزرگوار صلوات و درود مى فرستند. از همين رو، مؤمنان را تكليف كرده تا در اين عبادت و سلوك معنوى با فرشتگان همراه شوند:
إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلَّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً.(احزاب، آيه 56.) خداوند و فرشتگانش بر پيامبر درود مى فرستند، اى مؤمنان! بر او درود فرستيد و به شايستگى [بدو] سلام كنيد.
سوّمين نكته اين كه، چگونه و با چه الفاظى بايد بر آن حضرت صلوات و درود فرستاد؟ پرسشى است كه پس از نزولِ آيه فوق، مطرح و آن حضرت بدان پاسخ داده است. كعب بن عجره گويد به رسول خدا عرض كرديم: يا رَسُول اللَّهِ هذَا السَّلامُ عَلَيْكَ قَدْ عَرَفْناهُ، كَيْفَ الصَّلاةُ عَلَيْكَ. اى پيامبر خدا! چگونگى سلام بر تو را دانستيم، امّا صلوات و درود بر شما چگونه است؟ پيامبر (ص) فرمود: بگوييد:
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ كَما صَلَّيْتَ عَلى اِبْراهيمَ و آل اِبراهيمَ اِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، و بارِكَ عَلى مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّدٍ كَما بارَكْتَ عَلى اِبراهيمَ و آل ابراهيمَ اِنَّكَ حَمِيدٌ مجيدٌ.(بحارالانوار، ج 17، ص 19؛ در «الدرّ المنثور»، ج 5، ص 407 به بعد نيز از صحيح بخارى و مسلم و ابوداود و ترمذى و نسايى و... نقل شده است.)لازم به يادآورى است كه در برخى از روايات اهل سنّت و بسيارى از روايات شيعه، حتّا كلمه «عَلى» ميانِ «محمد و آل» فاصله نشده است و كيفيت صلوات بدين صورت است: اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّدٍ. از پيامبر اكرم (ص) آمده است كه فرمود:
لاتُصَّلُوا عَلِّىَ الصَّلاةَ الْبَتْراءَ! فَقالوا: و ما الصَّلاةُ الْبَتْراءَ؟ قالَ: تَقُولُونَ: اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ، و تُمسِكُونَ؛ بَلْ قُولُو!: اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّدٍ.(پيام امام اميرالمؤمنين، ج 3، ص 199 به نقل از صواعق ابن حجر، ص 144.) هرگز صلوات ناقص و ناتمام بر من نفرستيد! عرض كردند: صلوات ناقص و ناتمام چيست؟ فرمود: اين كه بگوييد: اللَّهُمَّ صَلِّ على مُحَمَّدٍ، سپس توقف كنيد؛ بلكه بگوييد: اللَّهُمَّ صَلِّ على مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّدٍ.
نكته چهارم اين كه، ذكر صلوات، علاوه بر اين كه دستور خداوند و همراهى با فرشتگان است، يادِ خاطره انسان هايى است كه نماد برتر انسانيت اند و همه خوبى ها و همه زيبايى هاى جهان در كنار قداست و پاكى فرشتگان در وجودشان تجلّى يافته است؛ يادِ خاطره انسان هاى والايى است كه ناب ترين باورها و زيباترين صحنه هاى ايثار و ارزشمندترين آرمان هاى انسانى در ساحت هاى زندگى شان، تحقق يافته است؛ يادِ معيارهاى حقّى است كه مى تواند زندگى ما را؛ در همه جوانب آن، در حوزه انديشه و عمل و اخلاقِ مان، از آلودگى ها صيانت بخشد. لغزش هاى ما را اصلاح كند. آرى ذكر صلوات، يادِ خاطره بندگانِ صالحى است كه مُتَادِّبْ به «آدابِ اللَّه» و مَتَخَّلِقْ به «اخلاقِ اللَّه»اند؛ يادآورى منزلت فاخِرِ رسول خدا و اهل بيت او و به دنبال آن يادآورى اسلام و آموزه هاى اسلام، نظام صالح و حكومت حقه و حاكمانِ عدل گستر و مربّيانِ الهى است. يادآورى اخلاق و اعمالِ انسانى است، كه خداوند درباره او فرمود: و اِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ.(قلم، آيه 4.) و به راستى تو را خويى است سترگ. ياد خاطره انسانى است كه خود فرمود: صَلُّوا عَلِّى فَاِنَّ الصَّلوةَ عَلَىَّ زكاةٌ لَكُم.(كنزالعمّال، ج 1، ص 494، شماره 2182.) صلوات و درود بر من فرستيد؛ چرا كه صلوات بر من، جانمايه نمو و تعالى روح و جان شماست. يادِ خاطره كسانى است كه درود بر آنان سبب پاكيزگى اخلاق، طهارت روح، نموّ و بالندگى سرمايه هاى معنوى و كفّاره گناهان مان است. همچنان كه در فرازى از زيارتِ پرمايه و سرشار از معارفِ ناب شيعى؛ زيارت جامعه آمده است: و جَعَلَ صَلاتَنا عَلَيْكُمْ و ما خَصَّنا به من وِلايتِكُمْ طِيباً لِخُلْقِنا و طَهارَةً لِاَنْفُسِنا و تَزْكِيَةً لَنا لِذُنُوبِنا. و همين طور، يادآورىِ الگوهاى صالح و شفيعانِ پاك نهاد است؛ چرا كه قرب و منزلت پيامبران و اوصياى ايشان، نزد خداوند جهانيان و پروردگار عالميان بسيار والا و ارجمند است. آنان واجد مراتب و منزلت هاى والايى - بسيار بالا - از معرفت و محبت خداوند و عبوديت او هستند. از اين رو، هركدام - در حد و منزلت خويش - از اسرار الهى آگاهند و امين اسرار الهى اند. با توجه به اين امر، شناخت مقامات آنان و احوال عبودى و عبادى شان، خود از مراتب «معرفت» است. انسان از راه «تعاليم» دعايى و مضامينى كه در اين باره، در آن ها، آمده است و تأمّل در آن مضامين، به مقام آنان - به ويژه موقعيت انحصارى پيامبر اكرم (ص) و صديقه كبرى و ائمه طاهرين (ع) و قُرب مُحِبّى و مَحبُوبى ايشان - پى مى برد، و از روحانيّت و باطن آنان مدد مى جويد، و ايشان را نزد خداوند واسطه فيض و اجابت قرار مى دهد. همچنان كه خداى تعالى فرمود:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ.(مائده، آيه 35.) اى مؤمنان! از خداوند پروا كنيد و به سوى او دستاويز بجوييد.
در برخى از روايات آمده است كه «وسيله» در اين آيه دوستى و پيروى پيامبر (ص) و دودمان اوست؛ يعنى وسيله تقرب به خداوند و ايمان به او، و پيروى از پيامبر (ص) و اهل بيت اوست. از على (ع) نقل شده است كه فرمود:
اَنَا وَسِيلَتُهُ.(الميزان، ج 6، ص 341.) من وسيله خدا هستم.
از اين رو فرموده اند كه، پيش از دعا و پس از آن، بر محمد و دودمان او، صلوات فرستيد؛ يعنى از درگاه خداوند براى محمد و آل محمد (ص). كه برترين مقرّبان درگاه خداوندند و رحمت و فيض و قرب بيشتر مى طلبند، درود فرستيد، تا از قرب آنان بهره مند گرديد، و به اجابت دعاى خويش نزديك شويد.
