باغِ وجود، يكسره دام نوائب است
اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ و اكْفِنا حد نَوائِبِ الزَّمانِ و شر مَصايِدِ الشَّيْطانِ و مَرارَةَ صَوْلَةِ السُّلْطانِ. بارخدايا! بر محمّد و دودمانش درود فرست، و ما را از تندى و سختى پيش آمدهاىِ روزگار و گزندِ دام هاى شيطان و تلخى رنجِ قهر و سيطره سلطان، حفظ كن!
حد الشَّى ءِ و حِدَّتُهُ: تندى، تيزى، سختى و شدّت و صلابت آن.
نوائِب: جِ النّائِبَه، بلاى سخت، مصيبت، كار دشوار، حوادثِ روزگار؛ خوشايند و ناخوشايند، و هِىَ ما يَنُوبُ الانسانَ، اى يَنْزِلُ به من الْمُهِمَّاتِ و الْحَوادثِ،(النهايه فى غريب الحديث و الْاَثَرِ، ج 5، ص 123.) مصائبى كه براى آدمى، فرود آيد.
الشَّرْ: بدى، پليدى، تبهكارى. ج: شرور. بد، تبهكار. بدتر، اسم تفضيل است كه همزه آن بر اثر كثرتِ استعمال حذف شده است و در اصل أشَرّ بوده است: «فلانٌ شر النَّاسِ، فلانى بدترين مردم است.» ج: أشرار و شِرار و اَشِرّاء.
مَصايِد: بدون همزه، جِ مِصْيَدة، مِصْيَد (مِفْعَلْ)، آلت صيد. مراد از مَصايِد، شهوات و خواهانى هاى نفس، و لذّت هاى دنيايى كه شيطان بدان ها، آدمى را مغرور مى كند و به تباهى مى افكند.
اَلْمَرارة: تلخى، رنج، سختى.
الصَّوْلَة: هجوم كردن، يورش، شدت و حمله در جنگ، قهر و غلبه، چيرگى. هو ذو صَولةٍ: او دلير و بى باك است.
السُّلطان: قدرت، توانايى، چيرگى، حجّت، دليل «هُوَ قوىّ السّلطان. او دليل و برهانى استوار دارد»، پادشاه، صاحبِ سلطنت و ولايت، گاهى نيز بر خودِ ولايت اطلاق مى شود.
آدميان از هر قشر و مقامى كه باشند، در زندگى مادى و معنوى، همواره در معرض آفت ها و پيش آمدهاى ناخوشايند، قرار دارند، كه برخى از بيرون وجودشان سرچشمه مى گيرد و برخى ديگر، آفت ها و پيش آمدهايى هستند كه از درون وجودشان ناشى مى شوند. و امّا آن ها كه از بيرون وجودشان است، همچنان كه خداى تعالى فرموده است، بسيارند:
قل هو الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَاباً من فَوْقِكُمْ أَوْ من تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ.(انعام، آيه 65.) بگو: او تواناست كه عذابى از فراز سر و زير پايتان بر شما برانگيزد يا گروه گروه به جانِ هم اندازد و رنج برخى از شما را به برخى ديگر، بچشانَد؛ بنگر چگونه آيات را گونه گون مى آوريم، باشد كه آنان دريابند.
عذاب ها و پيش آمدهاى ناخوشايندى كه از فراز سر فرو مى ريزند، مانند فرو باريدنِ باران هاى شديد و جارى شدنِ سيل هاى تند و سنگينِ بنيان كن، كه مايه تباهى مزارع و دام ها و ويرانى آبادى هاست، يا طوفان هاى شديد و پُرخيز، كه بناهاى برافراشته را فرو ريزند يا صاعقه هاى پُرموج كه مايه از ميان رفتن مردمان و اموال شان است، يا كوه هاى آتشفشان كه از بالاى سر مردم فوران مى كند و با مواد مذّاب و گداخته، كه از دهانه آن بيرون مى ريزد، روستاها و شهرهاى اطراف خود را زير آتش مى گيرد و راه فرار را به روى مردمِ آن ها مى بندد، و همه را طعمه مرگ مى سازد. و آن ها كه از زير پا به حيات آدميان يورش مى آورند، مانند زلزله هاى شديد و در ريشترِ بالا، كه ويرانگرند و گاهى سبب مى شوند تا زمين دهان باز كند و مردمِ بسيارى را، همراه با خانه ها و اموالشان، فرو بلعد. و گاهى اين عذاب ها، ريشه در باورهاى دينى و سياسى مردم دارد و آن ها را در برابر هم قرار مى دهد و در نتيجه آتش فتنه و فساد را، كه عذاب بزرگ الهى است، شعله ور مى سازد. و همه را در خود مى سوزاند. اين ها كه ياد شد، پيش آمدهاى ناخوشايندى است كه در اين آيه به طورِ اشاره و سربسته آمده است. امام صادق (ع) از پاره اى از عذاب هاى غيرطبيعى در ذيلِ آيه يادشده نام برده است:
من فَوْقِكُم من السَّلاطِينِ الظَّلَمَةِ، و من تَحْتِ اَرْجُلِكُمْ اَلْعَبِيدُ السُّوءِ و من لاخَيْرَ فِيهِ او يَلْبِسُكُم شِيَعاً يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ بِما يُلقِيهِ بَيْنَكُمْ من الْعَداوَةِ و الْعَصَبِيَّةِ و يُذِيقُ بَعْضَكُمْ بأسَ بَعْضٍ هو سُوءٍ الْجَوارِ.(تفسير صافى، ص 175.) از فرازِ سر، ستم از سوى پادشاهانِ ستمگر، و از زير پا در عذاب بودن از فرومايگان، و آن ها كه هيچ گونه نيكوى ندارند (فاقد خير و نيكى هستند)، و گروه گروه شدن، تجاوز برخى به برخى ديگر، بر اثر القاى عداوت و دشمنى و عصبيّت، و رنج برخى از شما را به برخى ديگر چشاندن، گرفتارى به همسايه بدكردار و پليد است.
و اين ها كه ياد شده، پاره اى عذاب ها و پيش آمدهاى ناگوارى هستند كه آدميان با آن ها مواجه و رويارو مى شوند و اغلباً، بلاها و مصائبى طبيعى و مربوط به نظام آفرينش اند؛ چرا كه جهانى كه در آن زندگى مى كنيم، بر پايه تخالف و تضادّ بنيان نهاده شده است. و خداوند همچنان كه فرمود، آدمى را در رنج و مشقت آفريده است:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي كَبَدٍ.(بَلَد، آيه 4.) بى گمان انسان را در رنج آفرديده ايم.
طبيعت و سرشت اين جهان، با درد و رنج و مصيبت ها آميخته است و حيات آدمى بدون گرفتارى به آفت هاى اتفاقى و پيش آمدهاى ناخوشاند، ناممكن است. على (ع) فرمود:
دارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفُوفَةٌ، و بِالْقَدْرِ مَعْرُوفَةٌ، لاتَدُوم اَحْوالُها، و لايَسْلَمُ نُزّالُها، احوالٌ مُخْتَلِفَةٌ، و تاراتٌ مُتَصَّرِفَةٌ، اَلْعَيْشُ فِيها مَذْمُومٌ، و الامانُ فِيها مَعْدُومٌ و اِنَّما اَهْلُها فِيها اَغْراضٌ مُسْتَهْدَفَةٌ، تَرْمِيهِمْ بِسِهامِها، و تُفْنِيهِمْ بِحِمامِها.(نهج البلاغه، خطبه 226.)[دنيا]، سرايى است پيرامون آن را بلا گرفته و به نيرنگ بازى شناخته شده. احوال آن دير نپايد و فرود آيندگانش به سلامت نرهند. احوال آن مختلف و نوبت هاى آن دگرگونى پذير. خوشى در آن نكوهيده و آسودگى در آن نابود. همانا مردم آن، در آن، هدف تير بلايند، كه دنيا تيرهاى خود را به سوى آنان مى افكند، و به مرگ نابودشان مى سازد.
و باز فرمود:
ان الدُّنْيا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِديَةٍ، او اَعانَتْهُمْ بِمَعُونَةٍ، او اَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَةً! بَلْ اَرْهَقَتْهُمْ بِالْقَوادِحِ، و اَوْهَنَتْهُمْ بِالْقَوارِعِ، و ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوائِبِ، و عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَناخِرِ، و وَطِئَتْهُمْ بِالْمَناسِمِ، و اَعانَتْهُمْ رَيْبَ الْمَنُونِ، فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَها لِمَنْ دانَ لَها، و آثَرها و اَخْلَدَلَها، حِينَ ظَعَنُوا عَنْها لِفَراقِ الْاَبَد. و هَلْ زَوَّدَتْهُمْ اِلّا الظُّلْمَةِ، او اَعْقَبَتْهُمْ اِلّا النَّدامَةَ!(نهج البلاغه، خطبه 111.) اَفَهذِهِ تُؤثِرُونَ، ام اِلَيْها تَطْمَئِنّونَ؟ ام عَلَيْها تَحْرِصُونَ؟ [آيا هرگز به شما خبر رسيده كه دنيا فديه اى براى يكى از آن ها كه پيش از شما زندگى مى كردند] داده باشد [تا او را از مرگ يا سكرات آن] رهايى ببخشد؟ يا به آن ها در اين كمكى بكند؟ يا دستِ كم هم نشين خوبى براى آن ها باشد؟ [نه هرگز كمكى به فدائيان خود نكرده]؛ بلكه به عكس آن ها را زير آفت هاى گوناگون پوشانيده و طوق حوادثِ دردناك كوبنده را بر گردنشان افكند و با انواع شدائد و مشكلات ذليل شان نمود، و به صورت، به خاك افكند و پايمال شان كرد، و به يارى گردش روزگار بر ضد آن ها برخاست. شما با چشم خود ديديد [و در تاريخ خوانديد] كه دنيا در برابر دنياپرستان و كسانى كه آن را بر همه چيز مقدم مى داشتند و بر آن تكيه مى كردند هنگام كوچ هميشگى از آن چهره در هم كشيد و خود را كاملاً ناآشنا جلوه داد. آيا دنيا براى دنياپرستان زاد و توشه اى جز گرسنگى فراهم كرد؟ و جز فشار و تنگى محلّى براى آن ها آماده ساخت؟ و جز ظلمت و تاريكى براى آن ها نورى مهيا نمود؟ [نه، هرگز؛ بلكه آن ها را در گورهاى تاريك و تنگ وحشتناك جاى داد] و آيا سرانجام جز ندامت چيزى براى آن ها به بار آورد؟ آيا چنين دنيايى را بر همه چيز مقدّم مى شمريد؟ و بر آن تكيه مى كنيد؟ و نسبت به آن حرص مى ورزيد؟
گردون بر آن ره است كه هر دم زند رهى
گيتى بر آن سر است كه جويد بهانه اى
باغ وجود، يكسره دام نوائب است
اقبال، قصه اى شد و دولت فسانه اى
پنهان به هر فراز كه نشيب هاست
مقدور نيست خوشدلى جاودانه اى
هر قطره اى كه وقت سحر بر گلى چكد
بحرى بُوَد كه نيستش اصلاً كرانه اى
بنگر به بلبل از ستمِ باغبان چه رفت
تا كرد سوى گل نِگَهِ عاشقانه اى
(پروين اعتصامى)
پناهندگى به كفايت خداوند
پيش آمدهاى ناخوشايندى كه استنادِ به تحولاتِ تكوينى دارند و ناشى از يك سلسله قوانين و سنّت هاى جارى در آفرينش اند؛ مانند زلزله، طوفان، صاعقه، سيل، بيمارى و گرسنگى و ديگر حوادث طبيعى، همگى معلول عوامل منظّم و حساب شده نظام هستى است، كه در شرايط ويژه خود، خواه ناخواه، تحقق مى يابند؛ چرا كه براى سنّت خداوند، هرگز دگرگونى نخواهد بود: «لَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً»(احزاب، آيه 62.) و فرمان خداوند، داراى اندازه اى سنجيده است؛ «وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَّقْدُوراً»(احزاب، آيه 38.) امّا همين رويدادهاى طبيعى كه جهان ما، آميخته از آن هاست، آثارى از خود بر جاى مى گذارند كه براى ما ناگوار و زيانبخش است. از اين رو، نام آن ها را مصائب و پيش آمدهاى ناخوشايند، مى گذاريم.
بشر، مقهور قوانين آفرينش است و اين رويدادها، طبيعى و بيرون از اراده و اختيار اوست؛ بدان رو، نمى تواند جريان اين رويدادها را متوقف سازد و خويشتن را از آسيب ها و عوارض زيانبارشان برهاند؛ ولى مى تواند از تقابل و تضادّى كه به اراده الهى در نظام آفرينش به كار رفته بهره بردارى نمايد و در محدوده و چهارچوبه مقرراتِ تكوينى، كه خداوند در اين جهان بر نهاده است، از ويژگى هاى طبيعى پاره اى از اشياء به نفع خويش استفاده كند و تا اندازه اى از درد و رنج ها و ناگوارى ها، بكاهد. خداوند بيمارى ها را آفريده و در برابرِ آن ها داروهاى شفابخش را نيز، آفريده است. اگر درد از اوست، درمان هم، از اوست.
هركجا دردى، دوا آنجا رود
هركجا فقرى، نوا آنجا رود
هركجا مشكل، جواب آنجا رود
هركجا كشتيست، آب آنجا رود(مثنوى، دفتر سوم، بيت 3211 - 3210.)
اگرچه، بشر نمى تواند همه بيمارها را از عرصه حيات خود بِدَر كند، و امّا مى تواند با كمك دانش پزشكى و داروهاى مفيد، بسيارى از ناخوشى ها را، پيش گيرى يا درمان نمايد و از درد و رنج هاى خود بكاهد. آفت هاى نباتى و بيمارى هاى دامى را خداوند آفريده است، ولى در برابرِ آن ها، سمّ هاىِ دفع آفت هاى گياهان و داروهاى شفابخش حيوانات را نيز، آفريده است. آدمى نمى تواند آفت هاى گياهان و بيمارى هاى حيوانات را به كلّى ريشه كن كند، امّا مى تواند به وسيله سمّ ها و داروهاى سودبخش، از اين آفت ها و بيمارى ها، تا اندازه اى بكاهد و خويشتن را از گزندِ گرسنگى و بى غذايى برهاند. اين سمّ ها و داروها و پزشك ها و تشخيص درست آن ها، در حقيقت پناهگاه هايى هستند كه خداوند به اراده حكيمانه خود در جهان پديد آورده، و براى ما آدميان كافى و بسنده دانسته است. و همه مردمان؛ چه خداباوران و چه خداناباوران، از آن ها به سود خويش، بهره مى گيرند و به طور نسبى از آسيب و خطر در امان مى مانند. و از آنجا كه اغلباً، نيروهاى نجات بخش و آفت زُدا، پيچيده و ناشناخته اند و آدمى به آسانى نمى تواند از آن ها آگاه شود. و بخش مهمّى از آن نيروها، تا اكنون، شناخته شده اند، در زواياى نهانِ طبيعت نهفته بودند و دانشمندان در پرتو فروغِ دانش و بر اثرِ كوشش هاى صبورانه به آن ها پى برده اند. و امّا بخش ديگر آن نيروها، همچنان ناشناخته و مبهم باقى مانده اند و ممكن است در آينده، با پيشرفت دانش، شناخته شوند و انسان هاى آينده از مزاياى آن ها، برخوردار گردند.
گفته شد، در اين جهانِ پرتحوّل و سراى زودگذر، كه در پيچيده به بلاها و رويدادهاى ناگوار است، نيش و نوش، غم و شادى، خوشى و ناخوشى، و مرگ و حيات در كنار يكديگرند. لذّت توام با اَلَمْ است و شادى در انتظار غم، در برابر سلامتى و امنيّت، بيمارى و ناامنى است و در برابر توانايى، ضعف و ناتوانى است. آسانى را دشوارى و كامروايى را ناكامى، و جوانى را فرسودگىِ پيرى، و در نهايت زندگى را مرگ دنبال مى كند. و اين حقيقت است، كه گفته اند: «چرخِ جهان بر وفقِ مراد و بر طبق دلخواه كسى نمى گردد» و آدميان هيچگاه در اين جهان به طور كامل به مراد خويش نمى رسند و اصول هر لذّتى قرين رنجى است و يافتن چيزى مستلزم آن است كه خواهنده چيز ديگر را از دست بدهد. به گفته ابوالطيّب متنبّى: ما كُلُّ ما يتَمَّنى الْمَرْءُ يُدْرِكُهُ / تَجْرِى الرِّياحُ بِما لايَشْتَهِى السُّفُنْ. و به گفته مولانا:
آن يكى خر داشت و پالانش نبود
يافت پالان گرگ خر را در ربُود
كوزه بودش آب مى نامد به دست
آب را چون يافت خود كوزه شكست(مثنوى، دفتر يكم، بيت 42 - 41.)
ماحصل، اين كه همه مردم در زندگى اين سراى، از يك يا چند جهت نگران و آزرده خاطرند. يكى بيمار است و ديگرى بيماردار، يكى از مشكلات زندگى رنج مى برد و آن ديگر از فشارها و تنگناهاى اجتماعى، برخى در عذاب فقر مى سوزند و برخى در معرضِ خطرِ داشتن قرار دارند. همه آدميان به گونه اى گرفتارند. و در اين جهان زندگى، بدون بلا و مصيبت و بدون رويدادهاى تلخ و ناگوار، براى آدميان ناممكن است.
در زمينه بهره گيرى از علل و عوامل تكوينى، براى جلوگيرى از وقوع حوادث ناگوار، انسان هاى الهى؛ آن ها كه در انديشه خدا و غيبِ جهان اند و انسان هاى مادى؛ آن ها كه خدا و حقايق نهانِ اين جهان را، باور ندارند، هر دو، از اين عوامل و وسائل در شئون مختلف زندگى بهره مى برند و پاره اى از مصائب و پيش آمدهاى ناخوشايند را از ساحتِ وجود خود، دور مى كنند و از شدت و تندى آن رويدادها مى كاهند. با اين تفاوت كه انسان هاى مادّى، تنها به عوامل مادّى دل بسته اند و فقط سبب هاى مادّى را مى بينند. به گفته قرآن كريم: يَعْلَمُونَ ظَاهِراً من الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هم غَافِلُونَ.(روم، آيه 7.) نمايى از زندگانى اين جهان را مى شناسند و از جهان واپسين غافلند. و همه چيز را در «علم ناقص» و گاه «دانشِ غلط» خود، مى دانند و سخت دلبرده ظاهر اشيا و جهان اند، كه در قياس با دركِ حقايقِ غيب، همچون ترشح آبِ دهان است در جنبِ دريايى موج خيز. براى همين با يأس از داده هاىِ علم و تجربه و شناخت محدود بشرى، از سامانِ زندگى خويش نيز مأيوس مى شود.
آدمى داند كه خانه حادث است
عنكبوتى نه كه در وى عابث است
پشّه كى داند كه اين باغ از كى است؟
كو بهاران زاد و مرگش در دى است
كِرم كاندر چوب زايد سستْ حال
كى بداند چوب را وقت نهال؟
و امّا انسان هاى الهى؛ آن ها كه بُرْدِ نگاهِ شان، تنها همين جهان و همين منظومه، با همه اكتشاف ها و تحقيقاتى كه درباره آن ها شده است، نيست و دريافته اند، كه با «زادنِ در بهاران و مرگِ دردِىْ» نمى توان به زواياى اسرارآميز و گوشه هاى بيكرانِ اين «باغ» پى برد، و بر همه قوانين حاكم بر آن تسلط يافت. اينان، در برخورد با حوادث طبيعى و رويدادهاى يادشده، از عوامل و وسائل طبيعى آغاز مى كنند و با يأس از آن ها، هرگز مأيوس نمى شوند؛ چرا كه همراه با به كارگيرى اين عوامل اميدشان به جاى ديگر است و در دل با آن اراده غيبى كه بر آب و خاك و ابر و باد و ماه و آفتاب و كهكشان ها و بيكران ها فرمانروايى دارد، راز و نياز دارند و از جانِ جهان، كه بى فرمان او قطره اى از دامن ابر در كامِ تشنه زمين نمى چكد و دانه اى در شكم خاك شكافته نمى شود، مى خواهند تا كوشش آن ها، به نتيجه اى مطلوب رسد و خواسته هاشان، جامه عمل پوشد؛ چرا كه بر اين باورند: اثرگذارِ حقيقى خداست: لامؤثّر فى الْوُجُودِ اِلّا اللَّه. و مى دانند كه گرهِ هر دشوارى به دست او گشوده مى شود، و تندىِ هر سختى و صلابت هر پديده اى به قدرت او مى شكند، و راهِ بُرون شو، به سوى آسايش و گشادگى از او، درخواست مى گردد، و دشوارى ها به توان او آسان مى شود و سبب ها به لطف و مهر او فراهم مى گردد. قضا به قدرت او جارى است و همه چيز به اراده او مى گذرد. از اين رو، براى همين، هرگز اميد خود را در علل مادى متوقف نمى كنند. آفريدگار جهان را، هم سبب ساز و هم سبب سوز مى دانند. خداوندِ سبب ساز، از راه تنظيم عوامل مادّى موجباتى را فراهم مى آورد كه مصائب و پديده هاى ناخوشايند را از ساحتِ وجود آدمى دور كند؛ يعنى با تشخيص درست و به جاىِ طبيبى دانا و حاذق و تجويز داروهاى شفابخش، بيمار را درمان مى كند. و امّا خداى سبب سوز، آن گاه كه همه درها به روى آدمى بسته مى شود و راه هاى بُرون شو، به سوى آسايش و گشايش، مسدود مى گردد. خداىِ سبب سوزِ «مُفَتِّحُ الْاَبْوابْ» درهاى رحمت خويش را مى گشايد و آدمى را از تنگناىِ بلا مى رهاند. آرى، «به صفاى دل رندانِ صبوحى زدگان / بسْ در بسته به مفتاح دعا بگشايند» (حافظ). كافى است آدمى به عجز خويش راه بَرد، و از همه سبب ها بِبُرَد، و انقطاعِ كامل حاصل شود، و از ميان جان خروش برآورد، آن گاه است كه بحر بخشايش به جوش مى آيد و حاجت ها روا مى گردد و بلا را از آدمى مى گرداند.
شه چون عجز آن حكيمان را بديد
پا برهنه جانبِ مسجد دويد
رفت در مسجد، سوى محراب شد
سجده گاه از اشكِ شه پر آب شد
چون به خويش آمد ز غرقابِ فنا
خوش زبان بگشادْ در مدح و دعا:
كاى كمينه بخششت مُلْكِ جهان
من چه گويم؟ چون تو مى دانى نهان
اى هميشه حاجتِ ما را پناه
بارِ ديگر ما غلط كرديم راه
ليك گفتى گرچه مى دانم سِرَت
زود هم پيدا كُنش بر ظاهرت
چون برآوَرْد از ميان جان خروش
اندر آمد بحرِ بخشايش به جوش
در ميان گريه خوابش در ربود
ديد در خواب او كه پيرى رو نمود
گفت: اى شه! مژده! حاجاتت رواست
كه غريبى آيدت فردا ز ماست
چونك آيد او، حكيمى حاذقست
صادقش دان، كو امين و صادقست
در علاجش، سِحْرِ مطلق را ببين
در مزاجش قدرتِ حق را ببين(مثنوى، دفتر يكم، بيت 65 - 55.)
و امّا خداى سبب سوز، از راه فوق عادى بلا و مصيبت را بر مى گرداند، آن چنان كه ابراهيم خليل الرّحمان را از آتش نمروديان برهانيد. حضرت ابراهيم بت هاى مشركين را در هم شكست، بت پرستان از اين كار ابراهيم سخت برآشفتند و به منظور حمايت از خدايانِ خود تصميم گرفتند آن حضرت را بسوزانند. آتشى عظيم افروختند و خليل خدا را به شعله هاى آتش سوزان سپردند. به طور عادى براى ابراهيم راه نجاتى نبود و طبعاً بايد در اين خرمن آتش مى سوخت و خاكستر مى شد. اما خداوند اراده فرمود او را در پناه خود گيرد و سلامت او را خود، كفايت فرمايد، به آتش فرمان داد:
يَانَارُ كُونِي بَرْداً وَسَلاَماً عَلَى إِبْرَاهِيمَ.(انبياء، آيه 69.) اى آتش بر ابراهيم سرد و بى گزند باش!
به مشيت خداوند، آتش سوزان بر وى سرد شد، و كانون خطر به محيط سلامت مبدّل گرديد، نقشه مشركين در نابود كردن ابراهيم بر هم خورد، و ابراهيم در كفايتِ خداوند، جانِ سالم به در برد.
چند گويى من بگيرم عالمى
اين جهان را پر كنم از خود همى؟
گر جهان پر برف گردد سر به سر
تابِ خور، بگدازدش با يك نظر
وِزْرِ او و صد وزير و صد هزار
نيست گرداند خدا از يك شَرار
عينِ آن تخييل را حِكمت كند
عينِ آن زهرآب را شربت كند
آن گمان انگيز را سازد يقين
مِهرها روياند از اسبابِ كين
پرورد در آتش ابراهيم را
ايمنىّ روح سازد بيم را
از سبب سوزيش من سوداييم
در خيالاتش چو سوفسطاييم(مثنوى، دفتر يكم، بيت 548 - 542.)
امام سجاد (ع) در اين فراز از نيايش، آموخت تا در برخوردِ با اين قبيل رخدادهاى ناخوشايند، خويشتن را به كفايتِ خداىِ داناىِ توانا بسپاريم، و از او طلب كنيم كه خود، با كفايت شاملِ خويش، دست ما را بگيرد و از اين آسيب ها و پيش آمدهايى كه پايه هاى زندگى را مى لرزاند، بِرَهاند؛ آسيب ها و پيش آمدهايى كه دست بشر در دور ساختنِ آن ها، از ساحت زندگى، كوتاه است: اَللَّهُمَ صَلِّ عَلى مُحمدٍ و آلِهِ و اكْفِنا حد نَوائِبِ الزَّمانِ. بارخدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست، و ما را از تندى و سختى پيش آمدهاىِ روزگار حفظ كن. آرى تنها عنايت و كفايت خداوند است كه در اين رويدادهاى خطرخيز، آدمى را نگاه مى دارد. همچنان كه در صحنه هاى پرخطر مؤمنان را همواره كفايت كرده است:
وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْراً وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيّاً عَزِيزاً.(احزاب، آيه 25.) و خداوند كافران را در [اوجِ] كينه شان، بى آن كه به دستاوردى رسيده باشند، باز گرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانايى پيروزمند است.
آرى! آنجا كه آدمى از علل و اسباب مى بُرَد و همه درها به رويش بسته مى شود، تنها خداست كه او را با كفايتِ خويش حفظ مى كند:
أَلَيْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ.(زمر، آيه 36.) آيا خداوند، بنده خويش را بسنده نيست؟
ما ز خود سوى تو گردانيم سر
چون تويى از ما به ما نزديكتر(مثنوى، دفتر دوم، بيت 2448.)
ماحصلِ پيش گفته ها
ماحصل آن چه گفته شد، اين است كه جهانى كه ما در آن زندگى مى كنيم سراى تحول و دگرگونى است و هيچ يك از شئون آن، دوام و ثبات ندارد. از اين رو، همه انسان ها، در هر مرتبه و مقامى كه باشند، خواه ناخواه، با رويدادهاى ناگوارَش مواجه مى شوند، و به آفت هاى آن مبتلا مى گردند. على (ع) فرمود:
لا يَأمَنُ اَحَدٌ من صُرُوفِ الزَّمانِ و لايَسْلَمُ من نَوائِبِ الاَيَّامِ.(فهرست غرر، ص 148.) هيچ كس از حوادث و تحولات و سختى هاى روزگار، ايمن نيست و از درد و رنج ها و مصائب آن به سلامت نمى مانَد.
اگر دنيا را، آن چنان كه هست، بشناسيم و از ياد نبريم كه هيچ چيزِ جهان ثابت و پايدار نيست، همواره خود را براى برخورد با دگرگونى ها و تحولات روزگار، آماده مى كنيم و همين آمادگى، ما را در برابرِ آن تحولات، نيرومند مى كند و قدرت مقاومت و پايدارى مى بخشد، و بر اثرِ آن در برخورد با پيش آمدهاى ناخوشايند روزگار، خود را نمى بازيم، تن به پستى و فرومايگى نمى دهيم، بى تابى و جزع نمى كنيم. براى همين بود كه اولياى بزرگ خداوند، در برخورد با اين رويدادها، خود را نمى باختند. در پرتو دانش و همّتِ خويش صبورى مى ورزيدند. مى دانستند كه: چرخ اين جهان به كام هيچ كس نمى گردد و ساختمان آن به ميل و نقشه كسى نبوده است. باور داشتند جهان مصنوع خداوند است، نه ما آدميان. غايت اين عالم و ساختمان آن و وجود ما انسان ها، همه و همه، مقدَّر به دست تقدير الهى است. به گفته حافظ: چو قسمت ازلى بى حضور ما كردند / گر اندكى نه به وفق رضاست خرده مگير. همه چيز را از خدا مى دانستند. از اين رو، حتّا رويدادهاى، به ظاهر ناخوشايند را، خوشايند مى ديدند. بانوى كبرى زينب (س) در پاسخ سخنِ ابن زياد كه گفت: كار خدا را با خاندانت چگونه ديدى؟ فرمود: جز زيبايى نديدم، «مارَأَيتُ اِلّاجميلاً».(مقتل الحسين، ج 2، ص 42.)
به جهان خرّم از آنم كه جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست
به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقيست
به ارادت ببرم درد كه درمان هم از اوست
غم و شادى بر عارف چه تفاوت دارد
ساقيا باده بده شادى آن، كاين غم از اوست
(سعدى)
اولياى بزرگ خداوند، در بخشى از آموزه هاى تربيتى خود، چهره حقيقى دنيا را به ما شناسانده اند، تا در برابر حوادث ناگوار آن نلرزيم، امام صادق (ع) فرمود:
ثَلاثَةُ اَشْياءَ لايَنْبَغِى الْعاقِلُ ان يَنْساهُنَّ عَلى كُلِّ حالٍ(تحف العقول، ص 324.): فَناءُ الدُّنْيا و تَصَرَّفُ الْاَحْوالِ و الآفاتُ الَّتى لااَمانَ لَها. سه چيز است كه خردمند را نشايد در هر حالِ شان از ياد بَرَد: نابودى جهان، دگرگونىِ احوال (زمان) و آسيب هاى بى امان.
على (ع) در توصيف دنيا فرمود:
اَمَّا بَعْدُ، فَاِنّى اُحَذِّرُكُمْ الدُّنْيا؛ فَاِنَّها حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ، حُفَّتْ بِالشَّهَواتِ، و تَحَبَّبَتْ بِالْعاجِلَةِ، و رَاقَتْ بِالْقَليلِ، و تَحَلَّتْ بِالآمالِ، و تَزَيَّنَتْ بِالْغُرُورِ. لاتَدُومُ حَبْرَتُها، و لاتُؤمَنُ فَجْعَتُها. غَرَّارَةٌ ضَرّارَة، حائِلَةٌ زايِلَةٌ، نافِدَةٌ بائِدَةٌ، اَكَّالَةٌ غَوَّالَةٌ. لاتَعْدوا - اِذا تَناهَتْ اِلى اُمْنِيَّةِ اَهْلِ الرَّغْبَةِ فِيها و الرِّضا بِها - ان تَكُونَ كَما قالَ اللَّهُ تَعالى سُبْحانَهُ: «كَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ من السَّماءِ فَاخْتَلَطَ به نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ مُقْتَدِراً»(كهف، آيه 45.) لَمْ يَكُنِ امْرُوءٌ مِنْها فى حَبْرَةٍ اِلّا اَعْقَبَتْهُ بَعْدَها عَبْرَةٌ، و لَمْ يَلْقَ فى سَرّائِها بَطْناً، اِلّا مَنَحَتْهُ من ضَرَّائِها ظَهْراً؛ و لَمْ تَطُلَّهُ فِيها دِيمَةُ رَخاءٍ، اِلّا هَتَنَتْ عَلَيْهِ مُزْنَةُ بَلاء، و حَرِىٌّ اِذا اَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَةً ان تُمْسِىَ لَهُ مَتَنِكَّرَةً، و ان جانِبٌ مِنْها أعْذَوْذَبَ و أحْلَولى، اَمَرَّ مِنْها جانِبٌ فَأَوبَى لايَنالُ امْرُوٌ من غَضارِتِها رَغَباً اِلّا اَرْهَقَتْهُ من نَوائِبِها تَعَباً. و لا يُمْسِى مِنْها فى جَناحِ اَمْنٍ، اِلّا اَصْبَحَ عَلى قَوادِمِ خَوْفٍ. غَرَّارَةٌ، غُرُورٌ ما فيها، فانِيَةٌ، فانٍ من عَلَيْها: لاخَيْرَ فى شَى ءٍ، من اَزْوادِها اِلّا التَّقْوى. من اَقَلَّ مِنْها اِسْتَكْثَرَ مِمَّا يُؤمِنُهُ. و من اسْتَكْثَرَ مِنْها اِسْتَكْثَرَ مِمّا يُوبِقُهُ، و زالَ عَمَّا قَلِيلٍ عَنْهُ.(نهج البلاغه، خطبه 111.) اما بعد، شما را از دنيا بيم مى دهم كه شيرين و سرسبز است [در مزاق شيرين و در چشم شاداب و سرسبز]. و پيرامون آن را هوا و هوس ها فرا گرفته است و با متاعهاى زوال پذير طرح دوستى مى ريزد، و مردم را با چيزهاى اندك به شگفتى درمى آورد. با آرزوها زيور يافته است و به فريب زينت گرفته. شادى و نعمتش دير نپايد و از درد و رنجش ايمن نمى توان بود، فريباى زيانبخش، تغييرپذير و زودگذر، ناپايدار تباه كننده شكمباره اى تباه سازنده، و هنگامى كه كاملاً مطابق آرزوىِ دنيادوستان گرديد. آن سان كه به آن خشنود گرديدند از آن چه خداى سبحان فرمود تجاوز نمى كند: «مانند آبى كه از آسمان فروفرستاديم، پس گياه زمين با آن درآميخت و روز ديگر خاشاك گرديد كه باد آن را به هر سو بپراكند و خدا بر همه كار تواناست». هيچ كس از دنيا شادمان نشد كه دنيا در پى آن، اشك وى را روان نساخت و هيچ كس در دنيا از شادخوارى به اقبالى نرسيد كه دنيا او را به ادبارى نكشانيد، و به هيچ كس باران نرم و گياه پرور و فراگير نباراند مگر كه بارانى بلاخيز و سيل آسا بر او جارى ساخت. در بى وفايى دنيا اين بس كه اگر بامدادان يار كسى باشد، شبانگاه به دشمنى او برمى خيزد، و زندگى را بر او ناخوشايند مى سازد. و اگر جانبى را بر او گوارا سازد و خوش و شيرين، جانب ديگر را بر او تلخ نمايد و هلاكت آور. هيچ كس از نعمت و فراخى روزى به رغبتى نرسيد مگر كه به رنج و بيمارى گرفتار آمد. هيچ شب در زير بال امن و امان نگذرد جز اين كه بامدادان بيمى بزرگ جاى آن را بگيرد. دنيا بسى فريباست و هرچه در آن است فريب است. دنيا فانى است و هرچه در آن است فانى است و هيچ توشه دنيا خير نيست جز پرهيزگارى. كسى كه از دنيا اندك گيرد، از چيزى كه بسيار به او ايمنى بخشد، بسى نصيب برده باشد، و كسى كه از متاع دنيا بسيار به دست آورد، از چيزى كه او را هلاك سازد بسيار به دست آورده باشد و آن متاع در مدتى كوتاه از كفش بيرون رود.
آرى، حياتِ ما آدميان با اين قبيل امورِ ناپايدار گره خورده است؛ با غم و شادى، بيمارى و سلامت، مرگ و زندگى هم پيمانيم و قهراً از چنگ اين ها، هرگز، گريزى نيست. و همه اين ها، از آن روست كه ما موجوداتِ زمانى هستيم؛ يعنى «زمان دار» بودن، به معناى دقيق كلمه، در ژرفاى وجودمان برنهاده شده است. زمان از روىِ ما نمى گذرد؛ بلكه چون ما مى گذريم، زمان نيز، مى گذرد و در حقيقت اين مائيم كه مى گذريم و فرسوده مى شويم، و زمان، عبارت از انتزاعى است كه از اين فرسودگى مى كنيم وگرنه در جهانِ بيرون، زمان، چيزى مستقل از موجوداتِ زمان دار نيست. زمان هم چون نسيمى نيست كه بر موجودات بِوَزَد و از روى آن ها بگذرد، يا هم چون نورى كه بر آن ها بتابد؛ بلكه زمان در عمقِ ساختمانِ مادى موجودات، نهفته است و آن جاست كه در گُذَر است. از اين رو، چاره اى نيست، جز آن كه اين موجودات به تدريج فرسوده شوند و زايل گردند و اين حقيقتى است كه على (ع) در آغاز پندنامه خود به فرزندش، حسن بن على (ع)، بدان اعتراف كرده است:
من الْوالِدِ الْفانِ، اَلْمُقِرِّ لِلزَّمانِ، اَلْمُدْبِرِ الْعُمُرِ، اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ.(نهج البلاغه، نامه 31.) اين پندنامه پدرى است كه به مرگ نزديك و به پيروزى زمان معترف، و زندگى از او روى گردانيده و به روزگار، گردن نهاده است.
خطرِ دام هاى شيطان و نفس
و امّا آن چه براى آدمى، به مراتب، خطرخيزتر و تباه كننده تر از رويارويى با پيش آمدهاى ناخوشايندِ طبيعى است، در قلمروِ شكارِ نفس و شيطان بودن است؛ «نفس و شيطان هر دو يك تن بوده اند / در دو صورت خويش را بنموده اند».(مثنوى، دفتر سوم، بيت 4053.) شيطان همان موجود شرور و وسوسه انگيز و آراينده گناهان، كه خداوند بارهاى بار، با هشدارهاى مهم و بسيار خود، ما آدميان را از خطر دام هايش آگاه كرده است:
أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَن لا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌ مُّبِينٌ. وَأَنِ اعْبُدُونِي هذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ. وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلاًّ كَثِيراً أَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ.(يس، آيه 62 - 60.) اى فرزندان آدم، آيا با شما عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد كه او دشمن آشكار شماست؟ و اين كه مرا بپرستيد كه اين راهى است راست؟ و به راستى گروهى فراوان از شما را بيراه كرد، پس آيا خِرَد نمى ورزيديد؟
يا بَنِي آدَمَ لاَيَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم من الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هو وَقَبِيلُهُ من حَيْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لاَيُؤْمِنُونَ.(اعراف، آيه 27.) اى فرزندان آدم! شيطان شما را نفريبد! چنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون راند، در حالى كه لباسشان را از [تنِ] آنان بر مى كَنْد تا شرمگاه هايشان را به آنان بنماياند، به راستى او و همگنان وى، شما را از جايى كه شما آنها را نمى بينيد، مى بينند؛ بى گمان ما شيطان ها را سرپرست كسانى كرده ايم كه ايمان ندارند.
وَلاَ يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ.(نساء، آيه 38.) و مبادا شيطان شما را [از راه راست] باز دارد كه او دشمن آشكار شماست.
وَمَن يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِيناً فَسَاءَ قَرِيناً.(نساء، آيه 38.) و هر كه شيطان، همدم اوست، بدهمدمى او راست.
وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولاً.(فرقان، آيه 29.
(بقره، آيه 208.) و شيطان آدمى را فرو گذارنده و خواركننده است.
لا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيَطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ.() و از گام هاى شيطان پيروى نكنيد كه او دشمن آشكارِ شماست.
يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُوراً.(نساء، آيه 120.) و در آرزو [هاى دور و دراز] مى افكند و شيطان به ايشان جز به فريب، وعده اى نمى دهد.
شيطان از همان لحظه كه بر اثرِ عصيانش، از در رحمت الهى، رانده شد، خداوند تعالى را، درباره بندگانش، تهديد كرد،: كه بر سر راهِ راست او، در كمينِ شان خواهد نشست، و آن ها را از هر سو، به سراغشان خواهد رفت، تا از بندگى بازشان دارد و ولايت و سرپرستى شان را به عهده خواهد گرفت:
قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ. ثُمَّ لَآتِيَنَّهُم من بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَائِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ.(اعراف، آيه 17 - 16.) گفت: پس از آنجا كه مرا از راه در بُردى، بر سر راه راست تو، به كمين آنان مى نشينم. آن گاه از پيش و پس و راست و چپ آنان، به سراغ شان خواهم رفت و بيشترِ آنان را سپاسگزار نخواهى يافت.
وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ قَالَ ءَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً. قَالَ أَرَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِيلاً.(إسراء، آيه 62 - 61.) و [ياد كن] آن گاه را كه با فرشتگان گفتيم: به آدم سجده بريد، و سجده بردند جز ابليس كه گفت: آيا بر كسى سجده برم كه از گل آفريده اى؟ گفت: به من بگو، آيا اين است آن كه بر من برتر داشتى؟ سوگند [مى خورم] كه اگر تا روز رستاخيز، زمانم دهى، بى گمان بر زادگانِ او - جز اندكى - لجام خواهم نهاد.
جهانى كه در آن زندگى مى كنيم، جهانى است انسانى و پر از شيطان، با دام هاى بسيار. با آواى خوش مى لغزاند و با سوارگان و پيادگانش بر آدميان مى تازد و در دارايى ها و فرزندان آنان شريك مى شود و به آن ها وعده مى دهد؛ وعده هايى فريبنده و از راه بِدَر كن. شيطان مصايِد و ابزارهاى آشكارِ آدمى، بسيار دارد، حتّا در عبادت ها رخنه مى كند، و با دامِ ريا و سُمْعَه و عُجب و خودپسندى و خودبزرگ بينى و...، نيّت هاى پاك و كارهاى شايسته آدميان را تباه مى سازد. همچنان كه خداى تعالى فرمود: به دهانِ شان لجام مى نِهَد و به هر سو كه بخواهد، مى برد. هيچ كس از خطرِ دام هاى او در مقام ايمنى ننشسته است، حتّا آن ها كه به مقامات رفيع دست يافته و به خداوند تقرّب جسته اند. داستانِ عابدِ «مستجاب الدّعوه» كه مفسّران نام او را «بلعم باعورا» نوشته اند، بهترين نمونه در نماياندنِ اين خطر بزرگ است.
وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ من الْغَاوِينَ. وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ. سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ. من يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَمَن يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هم الْخَاسِرُونَ.(اعراف، آيه 178 - 175.) و خبر آن كسى را براى آنان بخوان كه [دانش] آيات خويش را بدو ارزانى داشتيم اما او از آنها كناره گرفت و شيطان در پى او افتاد و از گمراهان شد. و اگر مى خواستيم [جايگاه] او را با آن آيات، فرا مى برديم، اما او به دنيا گراييد و از هواى نفس خود پيروى كرد؛ از اين رو داستان او چون داستان سگ است كه به او بتازى، لَهْ لَهْ مى زند و اگر او را وانِهى، [باز] لَهْ لَهْ(له له زدن: صداى نفس كشيدن پياپى همراه با بيرون افتادن زبان از دهان، بر اثر تشنگى يا گرما: از لَهْ لَهِ سگ پيدا بود كه خيلى تشنه است. فرهنگ بزرگ سخن، ج 7ع ص 6477.) مى زند؛ اين داستان گروهى است كه آيات ما را دروغ شمردند، پس اين داستان را بازگوى، باشد كه آنان بينديشند. بد داستانى است [داستانِ] كسانى كه آيات ما را دروغ شمردند و به خويش ستم مى ورزيدند. كسانى را كه خداوند راهنمايى كند، راهيافته اند و كسانى را كه در گمراهى نِهَد، زيانكارند.
بلعم باعورا، صاحب مقامات و كرامات بود و به خداوند نزديك، امّا در مقام ايمنى نيز ننشسته بود؛ يعنى شيطان با دامى قوى در كمين او بود و تا آنجا پيش رفت، كه همه آن مقامات و كرامات را از او باز سِتاند و لباس كرامتى كه بر اثر تقرّب به خداوند، بر تن داشت، بيرون آورد و «مستجاب الدّعوه» بنى اسرائيل را تا پست ترين مرحله حيات، هبوط داد. تا آنجا كه چون سگ، به او بتازى، لَهْ لَهْ مى زند و اگر او را وانِهى، باز لَهْ لَهْ مى زند.
بَلْعمِ باعور را خَلْقِ جهان
سغبه شد مانندِ عيسىِ زمان
سجده ناوردند كس را دونِ او
صحتِ رنجور بود افسونِ او
پنجه زد با موسى از كبر و كمال
آنچنان شد كه شنيدستى تو حال
صدهزار ابليس و بَلْعَم در جهان
همچنين بوده ست پيدا و نهان
اين دو را مشهور گردانيد اِله
تا كه باشد اين دو بر باقى گواه
اين دو دزد آويخت از دارِ بلند
ورنه اندر قهر بس دزدان بُدند
اين دو را پرچم به سوى شهر بُرد
كشتگانِ قهر را نتوان شمرد(مثنوى، دفتر يكم، بيت 3304 - 3298.)
براى همين بود كه زين العابدين (ع)، با آن مقامِ رفيعى كه داشت، خود را در مقام ايمنى نمى ديد؛ چون مى دانست خداوند، هرگز مقام و منزلتِ تضمين شده اى را در اختيارِ، حتّا بزرگترين اولياى خود، قرار نداده است. و بندگان خداوند تا هر مرتبه اى كه بالا روند، همچنان بر لبه لغزشگاه ايستاده اند، و بر صراط مستقيمى گام نهاده اند كه از مو باريك تر و از لبه شمشير برنده تر است. مگر نه اين است كه خداوند بهترينِ بندگان خود، حضرت محمد (ص) را، با خطابِ عبرت آموزى هشدار داده است، تا بداند؛ هركس، در هر مقام و منزلتى كه هست، در مقامِ ناايمنى نشسته و سخت نيازمندِ مدد و تسديدِ خداوند است:
وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ من قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ من الْخَاسِرِينَ. بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ من الشَّاكِرِينَ.(زمر، آيه 66 - 65.) و به تو و به پيشينيان تو، وحى شده است كه اگر شرك بورزى، بى گمان كردارت تباه خواهد شد و بى شك از زيانكاران خواهى بود. بلكه تنها خداوند را پرستش كن و از سپاسگزاران باش!
از اين رو، پس از درود و تحيت به ساحتِ قدسِ محمّد و دودمان او، آموخت تا از خداوند بخواهم كه ما را از خطرِ دام هاى شيطان، در پناهِ كفايتِ خود، نگاه دارد. و اين راه و رسمِ سلوكِ بندگان خداست؛ آن ها كه او را با نهايت خضوع و تذلّل، در برابر عظمت و احتشام او، چهره بر خاكِ «عبوديّت» مى سايند و پيوندِ بندگى خود را با وى محكم مى كنند: اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ و اكْفِنا حد نوائِبِ الزَّمانِ و شر مَصايِدِ الشَّيْطانِ. بارخدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست، و ما را از تندى و سختى پيش آمدهاىِ روزگار و گزند دام هاى شيطان... حفظ كن. اين بندگانِ صالحِ خدا، تنها به لطفِ خداوندِ كارسازِ بنده نواز، كه از راهِ بنده نوازى به بندگانِ خود مژده داده است، دل خوشند؛ آنجا كه فرمود:
إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلاً.(اسراء، آيه 65.) تو بر بندگان من چيرگى ندارى و پروردگارت [آنان را] كارساز و نگهبان، بس.
صدهزاران دام و دانه ست اى خدا
ما چو مرغانِ حريصِ بى نوا
دم به دم ما بسته دام نَويم
هريكى، گر باز و سيمرغى شويم
مى رهانى هر دَمى ما را و باز
سوى دامى مى رويم اى بى نياز
ما در اين انبار گندم مى كنيم
گندمِ جمع آمده گم مى كنيم
مى نيندّيشيم آخِر ما بهوش
كين خَلل در گندمست از مكر موش
موش تا انبارِ ما حُفره زده ست
وز فَنَش انبار ما ويران شده ست
اوّل اى جان دفع شر موش كن
و انگهان در جمع گندم جوش كن
بشنو از اخبارِ آن صدرُالصّدور
لْاصلوةَ تَمَّ اِلّا بالحُضور
گر، نه موشى دزد در انبار ماست
گندمِ اعمال چل ساله كجاست؟(مثنوى، دفتر يكم، بيت 382 - 374.)
تجديد حيات اسلام در قالبِ دعا
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِهِ و اكْفِنا... مَرارَةَ صَوْلَةِ السُّلْطانِ. بارخدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست، و ما را از... و تلخى و رنج قهر و سيطره سلطان، حفظ كن. وظيفه امام سجاد (ع) چون ديگر امامان (ع)، «دفاع از اسلام» است؛ يعنى در كنار حفظ آثار و ميراث ذهنى و عينى اسلام، به كمك قرآن و با تفسير متقنِ آن، بايد آن چه را كه بنى اميّه به تحريف آن، برخاسته بودند (از بين رفته ها را)، احيا و تجديد مى كرد. و باورهاى مردم را، به گونه اسلامى، سامان مى داد و به مسلمانان جهان بينى اسلام را مى آموخت و از انحراف اعتقادى و تباهى اخلاقى كه پيش آمده بود، جلوگيرى مى كرد. روشن است كه اين وظيفه بسيار بزرگ و گرانبار، شرعاً و عقلاً، بايد علاوه بر مشروعيت، مقرون به پيروزى مى بود؛ پيروزى هدف، به مفهوم اسلامى آن؛ به طور كلّى پيروزى مكتبى و اصولى آن، نه شخصى و خودخواهانه، كه بالضرورة، در حيات فرد به دست مى آيد. بدان رو، امام سجاد (ع) با داشتنِ برنامه و طرح، همراه با آگاهى از رخدادها و شرايط حاكم بر جهان اسلام، همه كارها را به گونه اى سامان داد، كه او را، در آن شرايط سخت و سنگين كه استبداد و بيدادِ بنى اميّه سايه شوم خود را بر جهان اسلام گسترده بود، به هدفى كه در پيش رو داشت، نزديك كند. از آنجا كه مردم با پشت سر گذاشتن حادثه غمبار و خونرنگ عاشورا و شهادت امام حسين (ع) و ياوران آن بزرگوار و اسارت اهل بيت (ع)، سر خورده شده بودند و فضاى جهان اسلام را، رعب و وحشت فرا گرفته بود، امام (ع) با طرحى حكيمانه، به تجديد و احياء اسلام، برخاست، و بذر اميد را در دل مردم سرخورده از جور و استبداد، پاشيد. شيوه اى را براى انجام رسالت خويش برگزيد كه هم سياستِ تزوير و دروغ پردازى و شايعه سازى بنى اميه را خنثى كند و هم مسلمانان را از اسلام ناب و معارف والاى قرآن و آموزه هاى صحيح دين آگاه سازد. براى انجام اين تكليف بزرگ از شيوه اى بهره جست كه ويژه او بود؛ يعنى شيوه «دعا» و «نيايش»، از غير راهِ مبارزه مستقيم و مسلحانه، نه در ميدان مسلّحانه و نه در حلقه بحث يا مجلس درس. راهى كه درآن شرايط، اثر آن بسيار نافذ و قطعى بود؛ زيرا مردمى كه اهل «دعا» و خواندنِ دعا باشند، اجمالاً اهل معرفت و تأمّل خواهند بود. البته با فراهم بودن زمينه و شرايط لازم، كه در آن روز، فراهم بود. و اصولاً در جهان هيچ چيز جز بر اصول خود نمى گردد؛ دعا و تأثير آن نيز، اصول و شرايطى دارد، و آن زمينه است. در واقع، دعا بذرى است در سرزمينى به نام معرفت پاشيده مى شود كه نتيجه آن، علاوه بر تهذيب نفس و اصلاح اخلاق فرد و جامعه، به وجود آمدنِ فرهنگى انسانى - خدايى، و ثمره آن حالت، قرب، حبّ و ولايت و ايثار و گذشت. البته در صورتى كه دعا با سلسله اى از جهالت ها و عادت ها و خرافه ها، آميخته نشود. براى همين، آن ها كه «دعا مى خوانند ولى همان هستند كه بودند، نه دعا را فهميده اند و نه از آن درس آموخته اند».
ماحصلْ اين كه، در شرايط فروپاشى يكسره آدميتِ انسان و ويرانى كرامت و ارزش آدمى، راهى، براى نشر معرفت و گسترش ارزش هاى ناب انسانى و اصلاح نفوس و سامان دهى به نابسامانى هاى اخلاقى و اعتقادى و فرهنگى، جز راهِ نيايشِ با خداوند و طرح غيرمستقيمِ بايسته هاى انسانى وجود ندارد.
امام سجاد (ع) آن گاه كه حاكمان جائر، «عالمانِ دين به دنيافروش» را، به همكارى فرا خوانده بودند، و آن ها را، براى گرداندنِ چرخِ ستمگرى هاى شان، محور قرار داده بودند و پلى براى عبور به سوى بلارسانى هاشان و نردبانى براى گمراهى شان و مبلّغ تباهكارى ها و رهنمودِ راه خطاى خود مى دانستند، و به وسيله آن ها دل هاى مردمِ نادان را شكار مى كردند و خانه آخرت شان را ويران. در چنين شرايطى جز به كارگيرى شيوه دعا، براى احياى از دست رفته ها و مبارزه با جور حاكمان و زنده نگهداشتن يادِ خاطره شهيدان، چاره اى نداشت و اين راهى بود كه امام (ع) براى تحريك عواطف و تهييج احساساتِ مردم، عليه حاكمانِ جور، برگزيده بود؛ بلكه راهى بود كه همه پيامبران و اولياى بزرگ خداوند، در شرايط خفقان و حاكميتِ بيداد و استبداد از آن بهره گرفته اند. پيامبر گرامى اسلام فرمود:
الدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤمِنِ.(اصول كافى، ج 2، ص 468.) دعا، جنگ افزار مؤمن است.
و على (ع) فرمود:
الدُّعاءُ ترْسُ الْمُؤْمِنِ.(اصول كافى، ج 2، ص 468.) دعا، سپر مؤمن است.
و امام صادق (ع) فرمود:
الدُّعاءُ اَنْفَذُ من السَّنانِ.(اصول كافى، ج 2، ص 468.) دعا، كاراتر از سرنيزه است.
و امام رضا (ع) فرمود:
الدُّعاءُ سِلاحُ الْاَنْبِياء.(اصول كافى، ج 2، ص 468.، با اندكى اختلاف در تعبير.) دعا، جنگ افزار پيامبران است.
