مقدمه:
بی تردید یكی از مهم ترین رازهای توفیق پیشوایان معصوم علیهم السلام در طول حیات و بعد از شهادت آن بزرگواران، جایگاه معنوی و شخصیت والایشان در قلوب انسان های مشتاق فضائل و كمالات بوده است. از آنجا كه حضرات معصومین علیهم السلام هركدام در عصر خویش به عنوان اسوه كامل انسانیت و بارزترین نمونه كمالات و صفات انسانی بوده اند و عموم مردم فطرتا چنین صفاتی را دوست دارند; به این جهت، به امامان معصوم علیهم السلام به دیده محبت و عشق می نگریسته اند. حتی دشمنان آن بزرگواران با اعتراف به این حقیقت انكارناپذیر، بارها زبان به ستایش پیشوایان معصوم گشوده و مناقب و افتخارات آنان را به دیگران یادآور شده اند.
در این مجموعه مقالات، مروری كوتاه بر جایگاه معنوی حضرت زین العابدین علیه السلام در جامعه و برخی علل محبوبیت آن پیشوای راستین خلق در دلهای مشتاق، خواهیم داشت باشد كه ما نیز با پرورش محبت روزافزون آن امام همام، دلهایمان را از زنگار جهل و خرافه ها زدوده و در پرتو دوستی اهل بیت علیهم السلام گامهای سعادت آفرین به سوی كمال برداریم. ان شاء الله
حضرت زین العابدین
قسمت اول:
جوانمردی و ایثار
از عوامل مهمی كه شخصیت والای حضرت سجاد علیه السلام را در منظر دیگران محبوب ساخته بود و اطرافیان، دوستان، غلامان و كنیزان آن حضرت با تمام وجود به امام عشق می ورزیدند، خصلت پسندیده «عفو، گذشت و جوانمردی » بود.
در این راستا امام سجاد علیه السلام از یك شیوه كارآمد و پسندیده تربیتی بهره می گرفت. امام صادق علیه السلام فرمود: در طول ماه مبارك رمضان، حضرت علی بن الحسین علیه السلام در مورد غلامان و كنیزان و سایر زیردستان خود روش عفو و گذشت را به كار می گرفت به این ترتیب كه هرگاه غلامان و كنیزان آن حضرت خطائی را مرتكب می شدند، آنان را تنبیه نمی كرد.
آن حضرت فقط خطاها و گناهان آنان را در دفتری ثبت كرده و تخلفات هركس را با نام و موضوع تخلف مشخص می نمود. در آخر ماه همه آنان را جمع كرده و در میان آنان می ایستاد. آنگاه از روی نوشته، تمام خطاها و اشتباهاتشان را كه در طول ماه رمضان مرتكب شده بودند، برایشان یادآور می شد و به تك تك آنان می فرمود: فلانی! تو در فلان روز و فلان ساعت تخلفی كردی و من تو را تنبیه نكردم، آیا به یاد می آوری؟! فرد خطاكار هم می گفت: بلی، ای پسر رسولخدا! و تا آخرین نفر این مطالب را متذكر می شد و آنان به اشتباهات و خطاهای خود اعتراف می كردند.
آنگاه به آنان می فرمود: با صدای بلند به من بگویید: ای علی بن الحسین! پروردگارت تمام اعمال و رفتار تو را نوشته است چنان كه تو اعمال ما را نوشته ای; نزد خداوند نامه اعمالی هست كه با تو به حق سخن می گوید و هیچ عمل ریز و درشتی را فروگذاری نمی كند، و هرچه انجام داده ای، به حساب آورده و تمام اعمالت را نزد او حاضر و آماده خواهی یافت، همچنان كه ما اعمال خود را در نزد تو آماده و ثبت شده دیدیم. پس ما را ببخش همان طور كه دوست داری خدا تو را ببخشد.
ای علی بن الحسین! به یاد آر، آن حقارت و ذلتی را كه فردای قیامت در پیشگاه خدای حكیم و عادل خواهی داشت; آن پروردگار عادل و حكیمی كه ذره ای و كمتر از ذره ای به كسی ستم روا نمی دارد و اعمال بندگان را همچنان كه انجام داده اند، به آنان عرضه خواهد كرد و حسابگری و گواهی خدا كافی است. پس ببخش و عفوكن تا پادشاه روز قیامت از تو عفو كرده و درگذرد. چنان كه خودش در قرآن می فرماید:
«ولیعفوا و لیصفحوا الا تحبون ان یغفرالله لكم والله غفور رحیم » ; (1) باید ببخشند و عفو كنند. آیا دوست ندارید خداوند شما را بیامرزد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است.
امام سجاد علیه السلام این كلمات را برای خویش و غلامان و كنیزانش تلقین می كرد و آنان باهم تكرار می كردند و خود امام علیه السلام كه درمیان آنان ایستاده بود، می گریست و با لحنی ملتمسانه می گفت:
« پروردگارا! تو به ما فرمودی از ستمكاران خویش درگذریم، همان طور كه فرمودی، ما از كسانی كه به ما ستم كرده اند، درگذشتیم، توهم از ما درگذر! كه در عفوكردن از ما و از تمام ماموران برتری.» (2)
پس از این برنامه عرفانی و تربیتی، امام سجاد علیه السلام خطاب به خدمتگزاران خویش می فرمود:
من شما را عفو كردم، آیا شما هم من و بدرفتاری های مرا كه فرمانروای بدی برای شما و بنده فرومایه ای برای فرمانروای بخشاینده عادل و نیكوكار بوده ام، بخشیدید؟!
همگی یكصدا می گفتند: با اینكه ما از تو، جز خوبی ندیده ایم، تو را بخشیدیم. آنگاه به آنان می فرمود: بگویید: خداوندا! از علی بن الحسین درگذر!، همان طور كه او از ما درگذشت. او را از آتش جهنم آزاد كن، همان طور كه او ما را از بردگی آزاد كرد. آنان دعا می كردند و امام چهارم علیه السلام آمین می گفت و در پایان می فرمود: بروید! من از همه شما عفو كردم و آزادتان می كنم به امید اینكه خدا نیز عفو كرده و آزادم كند.
حضرت زین العابدین علیه السلام در روز عید فطر آنقدر به خدمتگزاران خود جایزه و هدیه می بخشید كه از دیگران بی نیاز می شدند. سیره امام سجاد علیه السلام چنان بود كه هرگاه بنده ای را در اول سال یا وسط سال مالك می شد، بعد از یك دوره آموزش و اعمال شیوه های تربیتی صحیح، در شب عید فطر آزادش می كرد. آن بزرگوار بندگان سیاه را كه هیچ گونه نیازی به آنان نداشت، می خرید و در عرفات بعد از مراسم عرفه همراه هدایای قابل توجهی آزادشان می ساخت. (3) و به این ترتیب امام، بردگان را نه تنها در بعد جسمانی بلكه از افكار و اندیشه های خرافی، جهل و غفلت رها می ساخت. لذا تربیت یافتگان مكتب حضرت علی بن الحسین علیه السلام از ذلت غفلت و خرافه پرستی به اوج عزت معنوی و عرفانی نائل می شدند. و بیچاره ترین بردگان عصر آن حضرت در اثر ارتباط با درگاه امامت، به رهبران جامعه و عارفان خداجوی و عالمان ربانی مبدل می گشتند.
از عوامل مهمی كه شخصیت والای حضرت سجاد علیه السلام را در منظر دیگران محبوب ساخته بود و اطرافیان، دوستان، غلامان و كنیزان آن حضرت با تمام وجود به امام عشق می ورزیدند، خصلت پسندیده «عفو، گذشت و جوانمردی » بود.
سعید بن جبیر، سعید بن مسیب، ابواسحاق بن عبدالله سبیعی، سالم بن ابی حفصه، شرحبیل بن سعد، عبدالله بن دینار، ابوخالد كابلی، محمد بن شهاب زهری، معروف بن خربوذ مكی، یحیی بن ام طویل، حبابه والبیه و... (4) از جمله تربیت یافتگان مكتب حضرت سجاد علیه السلام می باشند.
این شیوه خداپسندانه امام چهارم علیه السلام موجب شد كه دوست و دشمن، كوچك و بزرگ و مرد و زن از اعماق وجود خویش آن حضرت را دوست بدارند. آری محبوبیت اجتماعی آن حضرت، رهین كردارهای انسانی و كمالات الهی اش بود تا آنجایی كه خلفای بنی امیه نیز به آن اعتراف می كردند.
ابن شهر آشوب می گوید: امام سجاد علیه السلام در نزد عمر بن عبدالعزیز (هفتمین خلیفه اموی) حضور داشت; هنگامی كه آن حضرت از نزد او بلند شده و بیرون رفت، عمر بن عبدالعزیز رو به اطرافیانش كرده و گفت: بهترین و شریف ترین مردم به نظر شما امروزه كیست؟ همه گفتند: شما ای خلیفه! او گفت: نه، هرگز! بهترین و شریف ترین مردم همین فردی است كه الآن از حضور ما بیرون رفت! او چنان قلبها را به خود متمایل ساخته است كه همه دوست دارند مثل او باشند اما او هیچگاه آرزو نمی كند كه به جای یكی از ماها باشد. (5)
عبدالكریم پاك نیا
پي نوشتها:
1. سوره نور، آیه 22.
2. بحارالانوار، ج 46، ص 104.
3. اقبال الاعمال، ج 1، ص 446.
4. رجال الشیخ، اصحاب علی بن الحسین (ع).
5. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 167.
