گسترده معارف در صحیفه سجادیه

چنان كه در گذشته ياد كرديم ، صحيفه سجاديه هر چند سراسر دعا و نيايش ‍ است و تمام مطالب آن به عنوان راز و نياز انسان با پروردگار خويش ارائه شده است ، ولى تاءمل و تحقيق در گستره مفاهيم و معارفى كه امام سجاد عليه السلام در نيايشها خود جاى داده است يك انسان خلوت تنهايى خود و بحران مشكلات زندگى ، با خداى خويش دارد.
مناجاتهاى صحيفه ، در حقيقت نجواى علم و اخلاق و عقيده و سياست است با روح موحدان و مناجاتيانى كه درمحراب عبادت و ميدان جهاد و صحنه مبارزه با شيطانهاى درونى و بيرونى حضور دارند.
امام سجاد - عليه السلام - از محراب نيايش ، مكتبى سرشار از آموزش و پرورش پديد آورده و بايسته ترين خصلتها و ارزنده ترين انديشه ها را با لطافت و عطر مناجات درهم آميخته و شيفتگان جمال حق را تا جايگاه شناخت حقايق اوج داده است .
دعاهاى صحيفه با ذخاير معرفتيش ، نمودى كامل و ارزنده هنر تبليغ و هديتگرى است .
هنر تبليغ و هدايتگرى
تبليغ و رساندن پيام وحى به ژرفاى جان انسانها و هدايت آنان به سوى ارزشهاى الهى و جاودان ، از آشكارترين وظايف هر امام و پيشواى امام الهى است .
امام سجاد - عليه السلام - همان مسئووليتى را دارا بود كه امير المؤمنين على ين ابى طالب - عليه السلام - بر عهده داشت و حسن بن على - عليه السلام - و حسين بن على - عليه السلام - آن را بر عهده داشتند و ايفا كردند.
رسالتها و وظايف امامان - عليه السلام - در اصل و بنيان با هم برابر است ولى شرايط و مقتضيات زمان و نيازهاى مردم هر عصر متفاوت است .
تفاوت شرايط و مقتضيات نمى تواند اصول را جابجا كند و آنها را از ارزش و اعتبار ساقط نمايد، ولى مى يابد شيوه ها و روشها را تغيير دهد. به عنوان مثال على بن ابى طالب - عليه السلام - وظيفه داشت تا با ظلم و انحراف مبارزه كند و خلافت بحق خويش را به مردم بشناساند و رهبرى امت اسلامى را به سوى نظام عقيدتى ، سياسى و اخلاقى اسلام ناب بر عهده گيرد و همين رسالتها را حسن بن على و حسين بن على - عليه السلام - نيز بر عهده داشتند. در حالى كه واقعيت اسناد و مدارك تاريخ مى نماياند كه هر يك از اين امامان روش ويژه اى را در ايفاى رسالت و مسووليت يگانه خود اتخاذ كردند. اين در حالى است كه عقيده و پيام و هدف آنها كمترين تمايزى با يكديگر نداشته است .
تفاوت و تمايزى كه در زندگى ائمه مشهود مى باشد، مربوط به روشها و برنامه هايى است كه مى بايست با توجه به شرايط و امكانات و مقتضيات عصر اتخاذ شود و نه مربوط به تفاوت مبانى و باورها.
اين نكته مهم در مدارك روايى و منابع دينى مورد تاءييد تصريح قرار گرفته است و هم با مطالع تاريخ و سيره و سخنان ائمه - عليه السلام - بروشنى استفاده مى شود . ما در اين فصل از كتاب ، درصدد هستيم تاحقيقت ياد شده را در زندگى و شخصيت امام سجاد - عليه السلام - تحقيق كرده و بنمايانيم كه بر خلاف برخى پندارهاى سست و سطحى ، امام سجاد تنها پيشواى اهل عبادت و محراب نبوده است بلكه در ميدان سياست داراى همان اصول علوى و حسينى بوده و در صحنه علم و اخلاق حضورى انكارناپذير داشته است ولى اين همه ره را به متقاضيان شرايط و امكانات عصر خويش در لابلاى دعاها و مناجاتها به پيروان و شيعيان خود رسانده است .
نسلها زمانها نه هميشه از خطابه هاى آتشين و خطبه هى اديبانه و حكيمانه استقبال مى كند و نه در هر شرايطى آمادگى روحى براى ستيز و نبرد را دارند بلكه از پس از بحران و ابتلائى بزرگ و طولانى ، ملتها درونگرا مى شوند و به التيام دردها مى انديشند. در چنين شرايطى فراخوانى مردم به صحنهاى جدى نبرد، چه بسا با شكست مواجه شود ولى از سوى ديگر نمى توان آنها را به خود وانهاد تا براى تسكين آلام خويش به انزوا و افيون و راههاى ويرانگر كشيده شوند.
پيشواى هشيار و حكيم سعى مى كند حتى از چنين شرايطى به نفع هدايت و ارشاد مردم و زنده نگاهداشتن ارزشها در جان نسلها استفاده كند.
تاريخ نشان مى دهد كه شيعيان در عصر امامت امام سجاد - عليه السلام - با جراحتهاى سنگينى كه از روزگار غصب خلافت و جنگ صفين و نهروان و جمل و روزگار احساس مى كردند، مجالى براى نبردى دوباره با دستگاه اموى نداشتند. فشارهاى روز افزون دستگاه خلافت و نافرجامى قيامهاى توابين ، بذر ياءس و نااميدى را در روحها پراكنده ساخته بود.
در چنين شرايطى ، امام سجاد - عليه السلام - نه اجازه داشت كه به طور رسمى و علنى مانند امام باقر و امام صادق - عليه السلام - به تعليم و آموزش پيروان خود بپردازد و نه امكان آن را داشت تا مانند على بن ابى طالب - عليه السلام - قوايى را عليه دستگاه اموى گرد آورد.
اين دو مشكل در ميدان فرهنگ و سياست و جامعه مى توانست براى مدتى طولانى انديشه و معارف شيعى را مورد غفلت قرار دهى تا آن را به بن بست رسيده ، معرفى كند!
هنر رهبرى در هدايت و تبليغ جامعه ، اقتضا مى كرد تا رهبرى على رغم همه دشواريها، ارتباطش را با امت حفظ كند پيامش را به آنان برساند و اصول را در ذهن ايشان زنده نگاه دارد.
صحيفه سجاديه و نيايشهاى سراسر رمز و راز آن با محتواى عقيدتى ، اخلاقى و سياسى خود، نمودى روشن از اين گونه رهبرى و هنر هدايتگرى است . اكنون به بيان گوشه اى از معارف نهفته در صحيفه سجاديه مى پردازيم تا ابعاد علمى ، اخلاقى و سياسى و اجتماعى آن را به گونه اى ملموس ترسيم كنيم .
باورهاى اصولى ، در صحيفه سجاديه
صحيفه سجاديه در لابلاى مطالب فراوان خود، اصول عقايد و باورهاى بنيادين شيعه را كه برگرفته شده از اسلام ناب محمدى - صلى الله عليه وآله - منبع زلال قرآنى است ، مطرح ساخته است .
ما بدون اين كه درصدد كاوشى همه جانبه باشيم به بخشى از آن حقايق اشاره خواهيم داشت :
توحيد و شناخت خداوند
با توجه به ارتباط جدايى ناپذير دعا نيايش با شناخت معبود، فرازهاى صحيفه سجاديه از غنى ترين منابع معرفت خداوند و صفات جمال و جلال او به شمار مى آيد.
فراوانى مطالب در اين زمينه به قدرى است كه حتى ياد آورى فهرست گونه آنها در مجال اين نوشته نمى گنجد . از اين رو بدون اينكه ادعاى استقصا داشته باشيم به بخشى از آن معارف گسترده اشاره مى كنيم .
خداوند، خود معرف خويش
و الحمدالله على ما عرفناا من نفسه و الهمنا من شكره ، و فتح لنا من ابواب العلم بربوبيته و و دلنا عليه من الاخلاص له فى توحيده . ⁽⁵⁰⁹⁾
سپاس ويژه خداوند، بدان خاطر كه به وسيله وحى و بر انگيختن رسولان خويش را به ما معرفى كرد و شكر گزارى در برابر نعمتهايش ‍ رسولان خويش را به ما معرفى كرد و شكرگزارى در برابر نعمتهايش را به ما الهام نمود و درهايى از علم به مقام پرودگاريش را بر روى ما گشود و ما را به اخلاص در توحيد راهمايى كرد.
خداوند، يگانه و بى همتا
اللهم انى اشهد وكفى بك شهيدا سماءك وارضك و من اسكنتهما من ملائكتك وسائر خلقك فى يومى هذا و ساعتى هذه و ليلتى هذه ، انى اشهد انك انت الله الذى لا اله انت . ⁽⁵¹⁰⁾
خداوند! تو را گواه مى گيرم و گواهى تو خود كافى است . و آسمان و زمين و ساكنان آن دو - فرشتگان و ساير مخلوقات - را نيز در اين روز و ساعت و در اين شامگاه به گواهى مى طلبم كه من به يگانگى تو شهادت مى دهم و تو آن خدايى هستى كه جز تو معبودى نيست .
خداوند بى ضد و بى شريك
اللهم ... انى لا اجعل لك ضدا و لا ادعو معك ندا ⁽⁵¹¹⁾
خداوند! .. من براى تو ضد وجود و نيرويى كه بتواند مستقل از تو و در قبال تو عرض اندام نمايد قرار نمى دهم و هيچ چيز و هيچ كسى را در پرستش شريك تو نمى خوانم .
ويژگى اين دعاها و نيايشها اين است كه بايدها را به صورت اخبار دراورده و با زيان خير و شيوه اقرار، انسان را به تفكر وا مى دارد و نهاد او را به پايبندى و تعهد در قبال آنچه اقرار مى كند فرا مى خواند و اين همان رسالاتى است كه از شيوه كار آمد نيايش بر مى آيد.
انت الذى لم يعنك على خلقك شريك ولم يوازرك فى امرك ولم يكن لك مشاهد و لا نظير. ⁽⁵¹²⁾
خداوند! تو آنى كه كار آفرينش و رسيدگى به خلق ، شريكى ندارى كه تورا يارى دهد و در انجام و تدبير امور، وزيرى ندارى كه تو را كمك نمايد و براى تو ناظر و نظيرى نيست .
انت الذى لا ضد معك فيعاندك ، و لا عدل لك فيكاثرك ، و لا ند لك فيارضك . ⁽⁵¹³⁾
خداوند! تو آنى كه نيروى معارضى دركنارت نيست تا به عناد و ستيز با تو برخيزد و كسى همگون و همانندت نيست تا بر تو فزونى جويد و شريك ندارى تا به مقابله و معارضه تو اقدام كند.
اهميتى اعتقاد به توحيد
اللهم ... و انى و ان لم اقدم ما قدوه من الصالحات فقد توحيدك و نفى لااضداد و الاشباه عنك ⁽⁵¹⁴⁾
خداوند!... هر چند من مانند تلاشگران در ميدان طاعت و عبادت ، اعمال نيك و صالحى را براى جهان آخرت پيش فرستاده ام هر چند تهيدست و فرومايه ام اما يك اندوخته گرانبها دارم و آن اين است كه اعتقاد به توحيد دارم و اين بار مقدس را توشه خويش ساخته ام و هرگونه ضد و شريك و شبيه را از تو نفى كرده ام .
امام سجاد - عليه السلام - با اين بيان به انسان تعلم مى دهد كه اعتقاد به توحيد از چنان اهميتى برخوردار است كه انسان مى تواند همه كاستيها و نارساييها خود را در پرتو اهميت و كمال آن جبران كند و انتظار داشته باشد كه خداوند به خاطر اين اندوخته او را بپذيرد.
صفات خداوند
از آنجا كه ذات خداوند فراتر از آن است كه در محدوده ذهن آدميان بگنجد و برتر از آن است كه در قلمرو حس در آيد، شناخت صفات آن حقيقت نامحسوس ، و بر شمردن آن صفات ، راهى است هموار، براى نزديك شدن به حريم معرفت او و مناجات و راز و نياز با حضرت يگانه اش . صحيفه سجاديه به دليل اين كه بنيانش بر نيايش وگفتگوى با خدانهاده شده است ، به گونه طبيعى ياد و نام و صفات خدا، بيش از هر ياد و سخن ديگرى در آن نمايان است . ولى امتياز آشكارى كه صحيفه سجاديه و ساير ادعيه ائمه (عليهم السلام ) با دعاها و نيايشهاى ديگران دارد اين است كه - علاوه بر محتواى پيامدها - در بعد اسما و صفات الهى از غنا و فراگيرى ويژه اى برخوردار است .
مناجاتيان ، معمولا با بينش و گرايش ويژه فكرى ، علمى ، سياسى و اجتماعى خود تنها خدا را با صفاتى مى خوانند كه خويش را بدانها محتاجتر مى بيند.
آنان كه اشتياق به بهشت و نعمتهاى اخروى در وجودشان شعله ورتر است به رحمت و فضل و وسعت و امتنان الهى بيشتر تمسك مى جويند و آنان كه از لهيب سوزان جحيم و رنجهاى قبر و قيامت بيشتر بيمناكند، خدا را با اوصاف غفور و تواب و وهاب و... مى خوانند. ولى دعاهاى صحيفه و ساير ادعيه رسيده از معصومين (ع ) همانگونه كه در محتواى علمى و معرفتى غنى و فراگير است در توجه به ابعاد صفات و جلوهاى حق ممتاز مى باشد.
بديهى است كه امام (ع ) با ياد كردن هر صفت از صفات الهى ، هدف خاصى را دنبال كرده و پيام ويژه اى را به شاگردان و پيراوانش ابلاغ نموده است ولى اين نوشته ، گنجايش آن بررسى تفصيلى را ندارد. از اين رو به بيان اجمالى و فهرست گونه بخشى از آن صفات مى پردازيم .
بخشى از صفات الهى كه امام سجاد (ع ) خداوند را بدانها ياد كرده ، از اين قرار است :
الاول الاخر، الحميد، الجواد، الكريم ، العزيز، القدير، العظيم ، القديم ، القريب ، المجيب ، السميع ، العليم ، الغفور، الرئوف ، المنان ، المعيد، التواب ، الواحد، الاحد، الصمد، الوهاب ، الشاكر، المحسن ، المجل ، المالك ، العفو، المحب ، الضامن ، الخالق ، المصور، المقدر، الواسع ، الحافظ، الحليم ، الشديد، المحمود، الناصر، الولى ، الرزاق ، الوارث ، الفرد، الكبير، العلى ، الرحمن ، الرحيم ، البصير، الخبير، الدائم ، الناظر الحنان ، المجيد، الكافى .
در كنار اين صفات ، صفتهاى تركيبى بسيار گسترده اى در مضامين صحيفه ، ذوالعرش العظيم ، مالك الملك ، المنان ، بالجسيم ، الغافر للعظيم المتفضل بالاحسان ، المتطول بالامتنان ، الوهاب الكريم ، ذوالجلال و الاكرام ، ارحم من كل رحيم ، دو رحمة ، ذو رحمة واسعة ، خير المنعيمن ، ذوالبها و المجد، خير الغافرين ، فارج الهم ، كاشف الغم ، اعدل العادلين اكرم المسئولين ، خير الرازقين ، خير المجيرين و....
عدل الهى
يكى از ويژگيها و امتيازات شيعه بر بعضى از گروهها و ديگر مذاهب اسلامى ، اعتقاد عميق به عدل الهى است . امام بعضى سجاه - عليه السلام - اين عقيده زا از زاوياى مختلف و در كاربردهاى گوناگونانش مورد توجه قرار داده است . از آن جمله :
انى اشهد انك انت الله الذى لا اله الا انت ، قائم بالقسط، عدل فى الحكم ، روف بالعباد. ⁽⁵¹⁵⁾
خداوند! من گواهى مى دهم كه جز تو خداوند گار و معبودى نيست ، تويى به پا دارنده قسط و حكم كننده به عدل و داراى راءفت و رحمت بر بندگان ،
از آن جا كه بيان برخى مجازاتها براى گناهان ، ممكن است اين سؤ ال را در ذهن شنونده پديد آورد كه آيا براستى ميان گناه و مجازات آن ، رعايت عدل و انصاف شده است ، امام سجاد - عليه السلام - بارها و در دعاها به اين پرسش ، پاسخ داده و فرمود است :
.... ان سنتك الافضال ، و عادتك الاحسان ، و سبيلك العفو فكل البرية معترفة بانك غير ظالم لمن عاقبت و شاهدة بانك متفضل على من عافيت و كل مقر على نفسه بالتقثصير عماا استوجبت . ⁽⁵¹⁶⁾
خداوند! سنت و روش هميشگى تو، بذل و بخشش است و برنامه مداوم تو احسان و شيوه ات عفو و گذشت مى باشد، بر اين اساس همه آفريدگان ، به راه نداشتن ظلم در عقوبتها و نظام كيفريت اعتراف دارند گواهى مى دهند كه هر كس از بند درد و رنج و عقوبت رهد از لطف و عنابت تو بهره جسته است ، و همگان به كوتاهى و تفصير خويش در پيشگاهت اقرار دارند.
لطف و رحمت الهى
روح دعا و نيايش ، التجا به لطف و رحمت خداست . از اين رو در صحيفه سجاديه ، ياد رحمت گسترده خدا، بيشترين درس و زمزمه اى است كه روح را مى نوازد و جان را اميد مى بخشد.
امام سجاد - عليه السلام - در فرازى ازنيايش خود به خداوند عرضه مى دارد:
يا من لا تفنى خزائن رحمته صل على محمد و آله و اجعل لنا نصيبا من رحمتك .
اى خداوندى كه گنجينه ها و خزانه رحمت خويش فنا نمى پذيرد، بر محمد و خاندان او درود فرست و از بيكران رحمت خويش مرا بهره مند ساز!.
در دعايى ديگر امام چنين بيان داشته است :
انت الذى تسعى رحمته امام غضبه ⁽⁵¹⁷⁾
خداوند! تو آنى كه لطف و رحمتت در پيشاپيش غضبت حركت مى كند.
انت الذى اتسع الخلائق كلهم فى وسعه ⁽⁵¹⁸⁾
تو آنى كه تمامى آفريده ها، در گسترده لطف و قدرتش جاى دارند و قرار گرفته اند.
علم و قدرت الهى
يا الله الذى لا يخفى عليه شى ء فى الارض و لا فى السماءو كيف يخفى عليك يا الهى ما انت تدبره ... ⁽⁵¹⁹⁾
خداوند! اى آن كه چيزى در زمين و آسمان بر او مخفى نيست خداوند! چگونه ممكن است چيزى بر تو مخفى باشد با اين كه تو خود آن را آفريده اى !
چگونه ممكن است تحت نظارت و كنترل و شمارش نداشته باشى موجودى را كه خود آن را ساخته اى ! چگونه ممكن است از تو نهان باشد آنچه خود برايش برنامه ريزى كرده اى و تحت تدبر قرار داده اى .
در اين فرازها، امام سجاد - عليه السلام - علاوه بر مطرح ساختن گسترده علم خدا، دلايل عقلى سيطره علم خدا بر زواياى مسايل خلق را به گونه اى غير مستقيم بيان داشته است .
امام سجاديه - عليه السلام - در بيان قدرت الهى مى فرمايد:
.... قدرته التى لا تعجز عن شيى ءو ان عظم ، و لا يفوتها شى ء و ان لطف . ⁽⁵²⁰⁾
قدرتى كه با وجود آن از هيج كارى ، - هر چند بزرگ و گران باشد - عاجز نيست و هيچ چيزى - هر چند ريزباشد - از او مخفى نمانده و از دايره قدرت و احاطه فوت نخواهد شد.
امام سجاد - عليه السلام - در عبارتى ديگر ياد آور شده است كه اگر طبيعت و مظاهر آن ، تحت فرمان بشر قرار دارد و ما مى توانيم به گونه اى دلخواه از عناصر زمين و طبيعت در جهت منافع خود بهره گيرى كنيم ، اين خود به اراده و قدرت خداست و اين اوست كه نظام جهان را به گونه اى پى ريزى كرده كه در خدمت انسان و مقهور او باشد.
... كل خليقته منقادة لنا بقدرته ... ⁽⁵²¹⁾
تمامى آفريده هاى خدا، به قدرت او، رام و فرمانبرار مايند