همان طور كه در بحث اذان هم اشاره كرديم بعضى از عبادت ها در شرع مقدس براى دين شعارند و تحقق شعار، مستلزم تظاهر و آشكار نمودن آن است . از آن جا كه اراده الهى در تعميم ، گسترش و توسعه دين و عبادات است ، اختفا در ديندارى و انجام بعضى از فرايض به صورت پنهانى را مرجوح ندانسته و به آشكار انجام دادن اين عبادت ها توصيه مى فرمايند. در اين تظاهر و آشكار شدن ، فوايد و ثمراتى است :
ثمره اول ، تعميم و گسترش معنويت است ؛ يعنى نوعى دعوت و تشويق ديگران به دين و احكام آن ، البته اين هيچ منافاتى با مساءله قربى بودن عبادت ها ندارد؛ چرا كه قربى بودن عمل و تقرب الى الله ، امرى است كه مربوط به نيت افراد است كه با تصحيح نيت ، محقق مى شود؛ گرچه تظاهر به عمل كند. ولى اگر اين كار را بدون قصد قربت براى خداوند متعال انجام دهد و براى ريا و استطاله (15) بر مردم انجام دهد با اين كار، نماز و جماعتش را از بين برده است . آنچه كه با قصد تقرب و اخلاص منافات دارد، همان ريا در نيت است ؛ يعنى اين كه بخواهد ديگران را با اين كار فريب دهد.
ثمره دوم ، تظاهر به نماز جماعت نوعى دعوت از كسانى است كه از وجود دين و مقررات و آثار مثبت آن و دعوت هاى دينى بى اطلاع هستند؛ يعنى نوعى اخبار و اعلام عمومى است .
ثمره سوم ، با برگزارى نماز جماعت انسان هايى كه از پذيرش دين و مقررات آن استنكاف مى كنند. در قيامت نمى توانند بگويند كه خدايا ما مطلع نبوديم و خبر نداشتيم . خداوند به وسيله تظاهر بندگان به عبادت ، آنها را مطلع كرده است . چون اراده خدا به هدايت بشر تعلق گرفته ، بايد از هر ابزارى براى تحقق اين اراده الهى استفاده شود. از جمله آن ابزار، تظاهر به عبادت هايى است كه در شرع مقدس به صورت جماعت توصيه شده است .
ثمره چهارم كه در جماعت نهفته است و امام رضا عليه السلام در ادامه سخن مى فرمايند اين است كه اين تظاهر براى دو دسته مفيد است : اول افرادى كه در واقع دين را نپذيرفته اند، ولى تظاهر به آن مى كنند؛ دوم كسانى كه نظر اعتقادى دين را پذيرفته اند، اما در انجام اعمال و فرايض عبادى ، سستى مى كنند.
فايده اش اين است كه به صرف پذيرش اسلام اكتفا نمى كنند بلكه حضور در جماعت ، آنها را به انجام دادن دستورات اسلام وادار مى كند و اين نوعى مراقبه است . اگر ما مراقبه در مراحل سلوك را منحصر در افعال قلبيه ندانيم ، حضور در جماعت نيز نوعى مراقبه است . ممارست و مراقبه در اعمال و افعال بيرونى ، به تدريج براى انسان انس ايجاد مى كند و به تدريج به صورت يك عادت موظف و غيرقابل ترك در مى آيد كه به طور طبيعى منافع مترتب بر آن عقيده و عمل ، براى انسان حاصل مى شود.
ثمره پنجم كه در كلام امام هشتم عليه السلام بيان شده اين است كه حضور در جماعت ، يعنى اعلام همراهى و همرنگى با عموم مسلمانان . مثلا اگر افرادى به اعتقاد او ترديد كنند، ساير مؤ منان كه معمولا حضور او را در جماعت شاهد بوده اند، اين ترديد و شبهه را برطرف مى كنند. اين فايده به طور قطع ، در جامعه اسلامى بسيار ارزنده است و در همه ابواب عملى فقه كه انسان در زندگى روزمره با آن سر و كار دارد - از طهارت تا ميراث ، حدود، ديات و قصاص - مثمر ثمر است .
مثلا اگر ما قائل شويم كه غيرمسلمان طاهر نيست و در عين حال در مسلمان بودن كسى ترديد شود و عده اى به حضور او در جماعت شهادت بدهند، حكم طهارت بر او بار مى شود. يا مثلا اگر رحمى داشته كه از دنيا رفته ، شهادت به مسلمان بودن او باعث مى شود ميراث او با ساير وارثان كه غير مسلمانند، تفاوت كند. در اجراى حدود و همين طور در بسيارى از مسائل و امور جارى زندگى نيز تاثير مستقيم دارد.
روايتى را ابن ابى يعفور از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه حضرت فرمودند:
انّما جُعِلَتِ الجماعة و الاجتماع الى الصّلاة ، لكى يُعرَفَ مَن يصلّى ممَّن لا يصلى و مَن يحفَظ مواقيت الصلاة ممَّن يُضيِّع ، ولَو لا ذلك لم يكن اءَحدا اءَن يشهد على اءَحد بالصلاح ، لاءَنَّ من لم يُصلِّ فى جماعة فلا صلاة له بين المسلين ، لاءنَّ رسول الله صلى الله عليه وآله و سلم قال : فلا صلاة لمَن لم يصل فى المسجد مع المسلمين الا من علَّة (16).
((خداوند جماعت و اجتماع را در نماز قرار داد تا كسى كه نماز مى خواند، از آن كه نماز نمى خواند شناخته شود. كسانى كه به اوقات خاصه نماز توجه دارند، از كسانى كه به آن اهتمام نمى ورزند، شناخته شوند. اگر توصيه به جماعت در نمازهاى فريضه نبود، هيچ كس نمى توانست به صلاح و فساد حال ديگرى شهادت بدهد؛ چون كسى كه در جماعت حاضر نشود، نمازش كامل نيست ؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه وآله و سلم فرمودند: كسى كه بدون علت در مسجد با مسلمان ها نماز نمى خواند، نمازش ناتمام است و كمال ندارد)).
ثمره ششم كه در فرمايش امام هشتم عليه السلام به آن اشاره شده ، اين است كه نماز جماعت روح اخوت را در انسان ها و مؤ منان احيا مى كند؛ چرا كه مؤ منان هر شبانه روز چند مرتبه در مكان معينى يكديگر را ملاقات مى كنند، از حال يكديگر مطلع مى شوند و در مواقع بروز مشكل به دستگيرى و مساعدت يكديگر اهتمام مى ورزند.
اين فرمايش امام هشتم عليه السلام در واقع نوعى توصيه به مؤ منان و حاضران در صفوف جماعت است كه نماز جماعت صرف حضور در مسجد، بدون شناسايى و معرفت يكديگر نيست . مؤ منان بايد از حال و احوال يكديگر مطلع و از مشكلات هم ، باخبر شوند و براى رسيدگى به اين مشكلات اقدام كنند.
ثمره هفتمى كه در بيان امام هشتم عليه السلام ذكر شده ، اين است كه اگر انسان در برهه اى از عمر خود به گناه رغبت داشته باشد، با حضور در جمع اهل ايمان از لحاظ باطنى و ظاهرى تربيت مى شود؛ از لحاظ درونى كه روشن است ، اما در ظاهر نيز حداقل به خاطر حرمت اجتماعى خود؛ از ارتكاب بسيارى از معاصى خوددارى مى كند و به تدريج باعث ايجاد ملكه تورع و پرهيزگارى در او مى شود؛ اگر چه اين تورع به خاطر ترس از هتك حيثيت و حرمت اجتماعى يا طرد از سوى مؤ منان حاصل شود، اما نوعى مراقبه به شمار مى آيد؛ چرا كه در روايات آمده است :
مَن اءَحبَّ المكارم اجتنب المحارم (17).
((كسى كه كرامت (جايگاه اجتماعى ) را دوست دارد، از گناه دورى مى كند)).
دورى و تورع از گناه ، به تدريج انسان را مى سازد و تربيت مى كند.
