قبل از این که پاسخ سؤال را بیان کنیم توجّه به دو نکته ضروری است:
1 ـ حساب اشخاص در دست خدا است و هیچ کس حق ندارد درباره کسی به طور قاطع اظهار نظر کند که أهل بهشت است یا دوزخ چرا که تنها خدا است که بر همه ضمایر اشخاص مطّلع است و حساب خلایق نیز با او است بنابراین آن چه که در سؤال مطرح شده به عنوان مثال است والاّ جنبه عمومی و کلّی دارد.
قرآن کریم می‌فرماید:
«قُلْ مَا کنتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِی مَا یفْعَلُ بِی وَلاَ بِکمْ»[1].
بگو: از میان فرستادگان خدا فرستاده‌ای نوظهور نیستم [که گفتار و کردارم مخالف گفتار و کردار آنان باشد، بلکه به من هم چون آنان وحی می‌شود] و نمی‌دانم با من و شما [در دنیا و آخرت] چه خواهد شد.
2 ـ دین حق در هر زمانی یکی بیش نیست و بر همه کس لازم است از آن پیروی کند درست است که در دین اکراه و اجباری نیست ولی این سخن به این معنی نیست که دین خدا در هر زمانی متعدّد است و ما حق داریم هر کدام را که بخواهیم انتخاب کنیم بلکه در هر زمانی یک دین حق وجود دارد و بس، در زمان ما اگر کسی بخواهد به سوی خدا راهی بجوید باید از دستورهای دین اسلام و شریعت حضرت خاتم الانبیا راهنمایی بجوید. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«وَمَن یبْتَغِ غَیرَ الاْءِسْلاَمِ دِیناً فَلَن یقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ»[2].
و هرکه جز اسلام، دینی طلب کند، هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در آخرت از زیانکاران است.
اسلام همان تسلیم است و حقیقت تسلیم در هر زمان شکلی داشته و در این زمان شکل آن همان دین گران‌مایه‌ای است که به دست نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله ظهور یافته است و قهراً کلمه اسلام فقط بر آن منطبق می‌گردد.
به عبارت دیگر: لازمه تسلیم خدا شدن پذیرفتن دستورهای او است و روشن است که همواره به آخرین دستور خدا باید عمل کرد و آخرین دستور خدا همان چیزی است که آخرین رسول او آورده است.
بعد از بیان این دو نکته این سؤال مطرح می‌شود که اگر غیر مسلمانی خدماتی را انجام بدهد که منطبق بر دستور اسلام باشد آیا پاداشی هم دریافت خواهد کرد و به بهشت می‌رود؟
در این جا سه نظریه مطرح است:
1 ـ عدّه‌ای فکر می‌کنند هر نوع عملی که به نفع جامعه باشد در نزد پروردگار دارای ارزش است و موحّد و غیر موحّد، مسلمان و غیرمسلمان فرقی ندارند و می‌گویند: ایمان به خدا و پیامبرش تأثیری در حال عمل ندارد.
2 ـ برخی می‌گویند انسان تا از عقاید صحیح برخوردار نباشد عملش حتّی به نیت خدمت به خلق و جامعه هم اگر باشد ارزش ندارد.
3 ـ منطق قرآن کریم این است که اعمال خیری از کفّار و غیر مسلمانان سرزده و در اصطلاح عمل آنان (حسن فعلی) دارد؛ شخصی که بیمارستانی را تأسیس می‌کند عمل او از نظر اجتماعی و در مقیاس تاریخ خیر است، یعنی کار مفید و نافع برای خدا است امّا از نظر قرآن کریم (حسن فعلی) برای صالح بودن یک عمل کافی نیست (حسن فاعلی) نیز مطرح است یعنی نوع ارتباط عمل با فاعل را هم باید ملاحظه کرد که فاعل با چه نیت و هدفی و برای وصول به چه مقصدی اقدام به این عمل کرده است.
به عبارت دیگر عملی که از انسان سر می‌زند دو بعد دارد یکی بعد ملکی و دیگری بعد معنوی و ملکوتی، اگر کسی عملش را فقط در بعد ملکی یعنی به‌انگیزه کسب شهرت و جلب منفعت مادّی انجام داد، امّا در امتداد معنوی و ملکوتی پیش نرفته باشد در منطق قرآن و اسلام عملش به عالم بالا صعود نمی‌کند. درست است که برای خدا فرقی نمی‌کند که کسی که عمل خیری انجام می‌دهد برای رضای خدا باشد یا برای مقصود دیگر ولی برای خود شخص فرق می‌کند او اگر خدا را بشناسد و عمل را خالصانه انجام دهد یک نوع سلوک معنوی و روحی انجام داده و خودش و عملش به سوی بالا می‌روند و اگر آشنا نباشد بالا
نمی‌رود به تعبیر دیگر برای خدا فرق نمی‌کند امّا برای عمل فرق می‌کند در یک صورت عمل، عملی می‌شود زنده و صعود کننده به بالا و در صورت دیگر عمل می‌شود مرده و هبوط کننده به پائین. بنابراین نیت بسیار مهم است. نیت جان عمل است و همان طوری که تن آدمی شریف است به جان آدمیت، شرافت عمل آدمی نیز بستگی به جان آن دارد و جان عمل (اخلاص) است. کیفیت عمل در منطق قرآن مهم است نه کمیت عمل و عملی در نزد خدا از کیفیت برخوردار است که پاک و صد در صد خالص برای خدا باشد.
کسانی که ایمان به خدا و قیامت ندارند و انگیزه و نیت الهی در انجام عمل ندارند اعمال آن‌ها به سوی خدا صعود نخواهد کرد و آن‌ها را به بهشت نخواهد رساند. بهشت و جهنّم در هدف سیر معنوی انسان است.
کسی به بهشت می‌رسد که مسیر بهشت را طی کرده باشد و حرکت به سوی بهشت بعد از قصد و اراده و معرفت و اعتقاد و تسلیم صورت می‌گیرد. آن که به چنین مقصدی اعتقاد ندارد یا تسلیم نیست و به انگیزه رسیدن به آن جا گامی برنمی دارد چگونه می‌توان توقّع داشت که از آن جا سر در آورد بی‌شک هر راهی به مقصد خودش منتهی می‌گردد، تا مقصد خدایی نباشد به خدا منتهی نمی‌گردد[3].
بنابراین ورود به بهشت مستلزم طی کردن مسیر آن است و کسانی که عملی را به منظور احسان و خدمت به خلق یا کسب شهرت و جلب منفعت و رسیدن به ثروت انجام دادند چون مسیر بهشت را طی نکرده‌اند به آن جا نمی‌رسند ولی خدا عمل آن‌ها را بی‌اجر نمی‌گذارد در دنیا به شهرت و ثروت و محبوبیت نزد مردم می‌رسند و در قیامت مانند «حاتم» با این که مشرکند به خاطر کارهای خیری که در دنیا انجام داده‌اند عذاب نخواهند شد و یا تخفیفی در عذاب آن‌ها داده می‌شود.
در روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده که فرمودند:
«سبک عذاب‌ترین اهل دوزخ ابن جذعان است، عرض شد یا رسول‌اللّه! چرا؟ فرمودند: انّه کانَ یطْعِمُ الطّعام» او مردم را سیر می‌کرد»[4].
[1] احقاف 46 : 9 .
[2] آل عمران 3 : 85 .
[3] « مَن کانَ یرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَن نُّرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یصْلاَهَا مَذْمُوماً مَّدْحُوراً *وَمَنْ أَرَادَ الاْخِرَةَ وَسَعَی لَهَا سعی‌ها وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِک کانَ سَعْیهُم مَّشْکوراً » « هر کس [ همواره ] دنیای زودگذر را بخواهد [ چنین نیست که هر چه بخواهد بیابد بلکه ] هر چه را ما برای هر که بخواهیم ، به سرعت در همین دنیا به او عطا می‌کنیم ، آن گاه دوزخ را در حالی که نکوهیده و رانده شده از رحمت خدا وارد آن می‌شود ، برای او قرار می‌دهیم . * و کسانی که آخرت را در حالی که مؤمن هستند بخواهند و با تلاشی کامل [ و خالصانه ]برای [ به دست آوردن ] آن تلاش کنند ، پس تلاششان به نیکی مقبول افتد [ و به آن پاداششان دهند . ] » اسرا 17 : 18 ـ 19 .
[4] بحار الانوار : 71/368 ، باب 23 ، حدیث 57 ؛ المحاسن : 2/389 ، حدیث 21 .
