شيخ طوسى

از چهره هاى برجسته و پر منفعت ميدان دانش و بينش محمد بن حسن طوسى معروف به شيخ طوسى است كه خلاصه اى از حيات پر بركت علمى او را از كتاب بسيار با ارزش« مفاخر اسلام »نوشته محقق پركار استاد على دوانى براى شما نقل مى كنم : شيخ طوسى به اعتراف تمام دانشمندان اسلامى كه پس از وىآمده اند يكى از بزرگ ترين نوابغ جهان و پيشواى فقها و متكلمين عصر خود بوده است و تا به حال نيز مجتهدين شيعه رياست و تقدم او را در علوم فقه و اصول و كلام و تفسير و ساير علوم اسلامى مسلّم مى دانند . شيخ طوسى در سال سيصد و هشتاد و پنج هجرى در شهر تاريخى طوس يا روستايى از آن ، ديده به جهان گشود .
علوم مقدماتى و سطح عالى فقه و اصول و حديث و غيره را در همان طوس و شهرهاى ديگر ايران فرا گرفت و از اين راه نبوغش شكوفا شد و زمينه براى ترقى و تعالى بيش تر مهيا گرديد . در سنه چهار صد و هشت كه بيست و سه سال داشت و دانشمندى جوان بود كه از خراسان به عراق آمد و پنج سال در بغداد نزد شيخ مفيد پيشواى علماى شيعه و ديگر اساتيد به تحصيل و تكميل معلومات خويش پرداخت و بعد از رحلت شيخ مفيد در سال 413 نيز قريب بيست و سه سال از محضر سيد مرتضى بزرگ ترين شاگرد مفيد استفاده سرشار برد و جمعاً از خرمن علوم آنان خوشه ها چيد و بر فضايل و كمالات خود افزود . پس از وفات سيد مرتضى دوازده سال با استقلال به تدريس و افادت همت گماشت و چيزى نگذشت كه آوازه فضلش در همه جا طنين افكند و از هر سو طالبان علم از شيعه و سنى و زيدى و غيره به حوزه درسش روى آوردند و از علوم و فنونى كه در گنجينه دل اندوخته بود بهره مند گشتند . شيخ طوسى بعد از وفات سيد مرتضى در ميان انبوه شاگردانش مفيد و سيد مرتضى و علماى شيعه بغداد چون از همه كس لايق تر بود ، بهمقام پيشوايى شيعيان رسيد و رياست فقهاى اماميه به وى منتهى گشت و در تمام وقايع ايام زندگى پر حادثه خود ، به بهترين وجه از عهده مسئوليتى كه داشت برآمد و شيعيان عصر اعم از خواص و عوام به وجودش مفتخر و سزاوار بودند .
شهرت بى نظير شيخ از زمانى رو به فزونى گذاشت كه به دستور حاكم عباسى القائم بأمر اللّه كرسى تدريس علم كلام به وى اختصاص يافت و اين بزرگ ترين موقعيت و منصب رسمى علمى بود كه در مركز حكومت آل عباس و دنياى اهل سنت و جماعت نصيب يك عالم بزرگ شيعه آن هم عنصر ايرانى در محيط عربى گرديد ، اين كرسى از جانب حاكم وقت به دانشمندانى تعلق مى گرفت كه سرآمد دانشمندان عصر در عقايد و مذاهب باشند . شيخ بزرگوار در سايه نبوغ و ابتكار و استعداد فوق العاده و پشتكار مخصوص به خود به حدّ كافى علوم لازم را از استادان فن مخصوصاً شيخ مفيد و سيد مرتضى و فقيه نامور حسين بن عبيداللّه غضائرى و ابن عبدون و ابن ابى جيد فرا گرفت و با وسعت نظر و احاطه كامل و دقت زائد الوصفى كه در تمام فنون دينى داشت ، مكتبى مخصوص به خود پديد آورد .
مكتب شيخ نه تنها مكمل مكتب شيخ مفيد و سيد مرتضى بود بلكه نظر به آراى جديد و نظريات عميقى كه شخصاً در اغلب ابواب فقه داشت و تحقيقاتى كه در اصول و كلام و تفسير و حديث و رجال مى نمود ، از هر جهت با ساير مكاتب امتياز داشت . شيخ در فقه و اصول و كلام كه پايه آن را شيخ مفيد و سيد مرتضىگذارده بودند ابتكارات نو و مطالب محكم ترى آورد و طريق نظر و استدلال و نقد و بررسى را با مبانى بهترى به روى آيندگان گشود . مكتب شيخ و مبانى علمى وى به قدرى متين و محكم و متكى به دليل و برهان بود كه تا صد سال بعد از او هم چنان استوار و بر همان اساس پايدار ماند ، به اين معنا كه فقهاى بعد از او در طول اين مدت با استفاده از روش شيخ ، اجتهاد مى كردند و بر وفق مبانى و مكتب وى تدريس و تصنيف مى نمودند و به عبارت روشن تر همه ، شاگردان مكتب او به شمار مى آمدند . علامه حلى با آن جايگاهى كه در تمامى علوم و فنون اسلامى داشته و نخستين دانشمندى است كه در ميان شيعه و سنى ملقب به علامه شده است ، مى نويسد :
أبو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى ( قدس اللّه روحه ) پيشواى علماى اماميه و رئيس طايفه ، داراى جلالت قدر و منزلتى عظيم است ، موثق و مورد كمال اعتماد و صداقت و صاحب نظر در اخبار و رجال و فقه و اصول و كلام و ادب بوده است و همه فضائل منسوب به اوست . در تمامى فنون اسلام كتاب نوشته است ، اوست كه عقايد شيعه را در اصول و فروع مهذب نمود ، جامع كمالات نفسانى در علم و عمل و شاگرد شيخ مفيد محمد بن محمد بن نعمان بود » . بدون مبالغه شيخ از آيات بزرگ الهى است كه از حيث بلوغ و عظمت روح و همت عالى و فكر بلند و موفقيت هاى زندگى در صف مقدم دانشمندان اسلام قرار دارد بلكه نظير وى را در ميان دانشمندان خودى و بيگانه كم تر ديده ايم . از مزاياى شيخ آثار قلمى و فكرى اوست كه هر يك نمونه كامل انديشه عميق و درياى ژرف و مواج علوم وى مى باشند . نزديك به پنجاه كتاب در فقه ، اصول ، تفسير ، كلام ، ادعيه ، رجال و تاريخ از وى به يادگار مانده است .شيخ طوسى كتاب « عدّة الأصول » را براى اهل اصول و « تهذيب الأحكام » و « الاستبصار » كه دو كتاب از چهار كتاب اساسى شيعه است را براى فقيهان و ده جلد « التبيان » را براى مفسران و « الفهرست » را براى علاقمندان به رجال برجسته و « تلخيص الشافى » را براى عاشقان عقايد و كتاب « الخلاف » را جهت فقه مقارن و « مصباح المتهجد » را براى عابدان و شب زنده داران و « مقتل الحسين » را براى متوسلان و « الغيبة » را براى منتظران و آينده نگران نوشت .