آزاررسانی از منظر قرآن

«آزار» رسانی به خود و دیگران، یكی از رذایل اخلاقی و عامل مهم برهم زدن تعادل در زندگی فردی و اجتماعی آحاد بشر است. قرآن كریم به این رذیله اخلاقی توجه داشته و در آیات متعددبه ریشه یابی آن پرداخته است.
در اینجا سعی شده است كه به مباحثی پیرامون: گستره مفهومی آزاررسانی، عوامل و آثار آن و نیز راهكارهایی برای درامان ماندن از آزار پرداخته شود.
● گستره مفهومی آزاررسانی
مفهوم اذیت و آزار در قرآن در قالب واژه های اذیت و مشتقات آن در۲۴ مورد آمده است كه در بیشتر موارد به معنای آزردن و رنجیده شدن است. از آزاررسانی روانی به شكل عیب جویی و استهزا، تهمت، تجسس، غیبت (حجرات آیات ۱۱ و ۱۲)، تحقیر دیگری (لقمان آیه ۱۸) و شكنجه و آزار جسمی در آیاتی مانند ۴۹ سوره بقره و ۲۵ سوره نساء یاد شده است. بنابراین برای شناخت مفهومی آزاررسانی می بایست همه واژگان مرتبط با مفهوم مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
● اذیت
مهم ترین واژه در این حوزه مفهومی، واژه اذیت است. راغب در مفردات آن را با ضرر و زیان پیوند زده است، چنان كه آغاز نوشتار بدان اشاره شد؛ اما برخی واژه پژوهان، براین باورند كه این واژه همیشه با مفهوم ضرر و نقصان همراه نیست، بلكه هر چیز ناخشنود و ناسازگار طبع را می توان اذیت نامید. از این رو در قرآن حیض به عنوان یك كنش و واكنش طبیعی كه امری ناخشنود و ناسازگار طبع (نه طبیعت بدن) است به عنوان اذیت از آن یاد شده است (التحقیق، ج ۷ص ۲۵ و ج ۱ ص ۶۵) و خداوند در قرآن می فرماید: و یسالونك عن المحیض قل هو اذی؛ و درباره حیض از تو می پرسند بگو آن اذیت است. (بقره آیه ۲۲۲)
اذیت و آزار به اشكال مختلفی چون جسمی مانند قطع عضو و شكنجه های بدنی و نیز روحی و روانی مانند تمسخر و تهمت بروز و ظهور می كند و واژه اذیت برای بیان این معانی و مفاهیم نیز به كار رفته است. واژه اذیت به معنای ناراحتی و در رنج افتادن در سه مورد حیض (بقره آیه ۱۲۲) رنج و بیماری (بقره آیه ۱۹۶) ویا عوامل اذیت مانند كك و شپش همان) و سنگینی سلاح و اذیت شدن به بارندگی و مانند (نساء آیه ۱۰۲) به كار رفته است. در این نوشتار تنها به واژه اذیت پرداخته نمی شود، بلكه همه واژگانی كه مفهوم سه گانه آزاررسانی اخلاقی، روان شناختی و جامعه شناختی را بیان می كند، مورد نظر است.
● ریشه ها و عوامل آزاررسانی
۱) اختلاف عقاید
قرآن در آیات متعدد به ریشه ها و عوامل آزاررسانی توجه می دهد. از جمله عواملی كه قرآن برای آزاررسانی بیان می كند، ریشه عقیدتی است. به این معنا كه اختلاف عقاید موجب می شود كه فرد و یا جامعه ای نسبت به دیگری موضع خصمانه بگیرد و به صورت آزاررسانی آن را بروز دهد. قرآن با گزارش كاملی از وضعیت پیامبران و رفتارهای مخالفان و دشمنان ایشان بیان می دارد كه علت و ریشه اصلی همه اذیت و آزارهای مخالفان پیامبران، اختلاف عقیده بوده است. ستیز عقیدتی كافران و مشركان آنان را وامی داشت تا به آزاررسانی به پیامبران بپردازند. (بروج آیه ۸ و نیز اعراف آیه ۱۲۶)
۲) محبت به دنیا
از دیگر ریشه های آزاررسانی از دیدگاه قرآن، محبت به دنیاست؛ زیرا در نگره قرآنی محبت به دنیا ریشه و عامل همه كژ روی هاست (بقره آیه ۲۱۲؛ آل عمران آیه ۱۸۵ و ۱۸۶)؛ چنان كه روایات بسیاری به این مسئله توجه می دهد و از محبت به دنیا به عنوان مهم ترین عامل یاد می كند و بر نقش محوری آن تأكید می ورزد. (كافی، كلینی، ج۱ ص ۱۳۱؛ خصال، شیخ صدوق، ج ۱ ص ۲۵)
۳) ناشكیبایی و زیاده خواهی
ناشكیبایی و نوعی زیاده خواهی از عوامل دیگر آزاررسانی یاد می شود؛ چنان كه قرآن در سوره بقره آیه ۶۱ این عامل را علت اصلی آزاررسانی بنی اسرائیل به حضرت موسی(ع) برمی شمارد.
4) بهره گیری از دسترنج دیگران
از علل و عوامل دیگری كه قرآن بدان اشاره می كند، بهره گیری از دسترنج دیگری و غارت و فساد در زمین است كه می توان آن را نیز به مسئله فزون خواهی و دنیاطلبی بشر برگرداند. (كهف آیه ۹۴) همین مسئله نیز ریشه برخی از خودآزاری هاست؛ زیرا به جهت زیاده خواهی و دنیاطلبی انسان گرفتار نوعی حسادت نسبت به دیگری می شود و از آن جایی كه نمی تواند مطلوبش را به دست آورد، به خودآزاری روی می آورد.
۵) حسادت
حسادت كه خود نوعی خودآزاری است در بیان قرآنی عاملی برای آزاررسانی و خودآزاری ذكر شده است. این مسئله را می توان در داستان هابیل و قابیل ردگیری كرد. این گونه است كه رنج بردن از نعمت هایی كه در اختیار دیگران است موجب می شود تا زمینه خودآزاری و دیگر آزاری حتی در سطح قتل در این انسان رشد كند. قتل هابیل به دست برادرش قابیل و نیز به چاه انداختن یوسف از سوی برادران از این عامل حكایت می كند. قرآن بخشی از اذیت و آزارهای اهل كتاب به ویژه یهودیان را به مسلمانان، از حسادت آنان نسبت به نعمت هدایت مسلمانان دانسته است. (نساء آیه ۵۴)
در حقیقت این مواردی كه در قرآن به عنوان موارد عینی و شواهد گزارش می شود به عنوان مصداق است؛ بنابراین در موارد دیگر نیز آن را می توان تعمیم داد و عوامل پیش گفته را در موارد دیگر خودآزاری و دیگرآزاری ردگیری و جست و جو كرد.
۶) خود برتر بینی
عامل مهم دیگری كه قرآن به عنوان ریشه و عامل آزاررسانی از آن یاد می كند، خود برتر بینی است. این صفت ناپسند خود سبب آزاررسانی به دیگران تلقی شده است كه به شكل و گونه های مختلفی ظهور می كند. روی گردانی از حق، غرور بی جا (لقمان آیه ۱۸) تمسخر (حجرات آیه ۱۱) ترش رویی با مستمندان (عبس آیه ۱ و ۲)، بهره كشی و به كارهای دشوار واداشتن (استعمار) و كشتن كودكان و فرزندان و جزیه به ناحق گرفتن و سلب رفاه و آسایش و رفتار فرعونی (اعراف آیه ۱۲۹) از عوامل دیگر آزاررسانی است كه قرآن به آن توجه می دهد. برخی عواملی چون برتری نژادی، رنگ پوست و مانند آن را به عنوان عوامل آزاررسانی بیان می كنند ولی به نظر می رسد كه ریشه آن را می بایست در عامل خود برتربینی جست و به آن بازگرداند.
۷) شیطان و ابلیس
عوامل دیگری را قرآن شناسایی و تبیین می كند كه برخی از آن ها عوامل درونی و برخی دیگر از عوامل بیرونی هستند. البته زمینه و بستر بیشتر این عوامل بیرونی و تأثیرگذاری آن را باید در عامل و یا عوامل درونی انسان جست. به عنوان نمونه شیطان و ابلیس به عنوان عامل بیرونی زمانی می تواند به عنوان عامل عمل كند كه بستری مناسب و زمینه مساعدی در انسان وجود داشته و انسان تحت وسوسه های شیطانی به اذیت و آزار خود و یا دیگری بپردازد. شیطان به عنوان دشمن آشكار (بقره آیه ۱۶۸) همواره از راه وسوسه (ناس آیه ۵) و زینت دادن زشتی ها و رذایل به عنوان امور زیبا و پسندیده (محمد آیه ۲۵) به عنوان عامل بیرونی وارد میدان می شود و با وسوسه كردن بشر وی را به آزاررسانی ترغیب و تشویق می كند تا به این وسیله به هدف خود كه گمراهی انسان است، برسد و راه خوشبختی وسعادت را بر انسان ببندد. (اعراف آیه ۲۷)
ایجاد عداوت و دشمنی، تقویت نفاق و كینه و جدایی میان انسان ها (مائده آیه ۹۱ و یوسف آیه ۱۰۰) و ایجاد اختلالات عقلانی در بشر (بقره آیه ۲۷۵) هر چند خود عاملی برای اذیت انسان است، زمینه و بستر آزاررسانی به دیگران را در فرد فراهم می سازد. این گونه است كه انسان در دام شیطان می افتد و خود عاملی برای آزاررسانی دیگران می شود (ص آیه ۴۱)
عوامل دیگری چون جهل، شراب خواری، قمار و ابزارهایی از این دست، زمینه های آزار شخص و دیگران را فراهم می آورد كه همه تحت تاثیر وسوسه شیطانی انجام می شود. (مائده آیه۹۰)
علامه طباطبایی در كتاب گران سنگ المیزان افزون بر عوامل یادشده، برخی از عوامل دیگر چون زلزله و سیل و خشك سالی را به عنوان عوامل آزار و اذیت انسان برمی شمارد و در نهایت به این نتیجه می رسد كه این عوامل در حقیقت به خود مردم بازمی گردد و یا به منظور انتباه و بیداری مردمان انجام می شود. (المیزان ج۳ ص۱۸۰ و نیز ج۱۳ ص۳۴۱ و نیز ج۵ ص۸ تا ۱۴ و نیز ج۱۷ ص۲۰۹)
● آثار آزاررسانی
بی گمان هر كنشی واكنشی دارد و آثار آن در دنیا و آخرت و نیز در امور مادی و معنوی شخص بروز می كند. قرآن با توجه به بینش و نگرش توحیدی، بازتاب های هر كاری را گوشزد می كند و از مردمان می خواهد به آثار و برآیند هر عمل و كنشی توجه داشته باشند. به عنوان نمونه بازتاب عمل حسادت كه عملی درونی و روانی است و گاه به شكل كنش در حوزه بیرون ظهور می كند، به دو شكل آثار وضعی و طبیعی و پیامدهای اخروی نمایان می شود. (فاطر آیه۴۳) آثار وضعی و طبیعی عمل حسادت، این است كه فرد خود را در حالتی قرار می دهد كه افسردگی و ناراحتی های روحی و روانی از آن جمله است. این زیان حسادت است كه به طور طبیعی در خود انسان بروز می كند و از سوی مومنان مورد شماتت و سرزنش قرار می گیرد. افزون بر این حسادت موجب می شود تا در آخرت نیز از زیان آن در امان نماند. (بقره آیه۲۶۲)
قرآن آن چنان به مسئله دوری و پرهیز از آزار و اذیت توجه می دهد كه حتی انفاق و كمك های بشردوستانه ای كه همراه با منت و آزار و اذیت مردمان باشد، بی فایده و بیهوده برمی شمارد و از مومنان می خواهد تا به دور از هرگونه منتی كمك و امدادرسانی ها انجام شود؛ زیرا منت گذاری خود آزاررسانی روحی دیگران است كه از ارزش عمل نه تنها می كاهد بلكه آن را به هیچ تبدیل می سازد. (همان) آزار زبانی كه انسان نسبت به دیگران حتی در صورت انفاق و كمك انجام می دهد می بایست مورد بازخواست قرار گیرد و آزاررسان سرزنش و نكوهش شود.
آزارهای روحی كه به شكل تهمت، تجسس، غیبت و مانند آن صورت می گیرد، در دنیا و آخرت آثار خود را نشان می دهد (احزاب آیه۵۷) و تهمت زنندگان از سوی خداوند مورد لعن و نفرین قرار می گیرند. (نور آیه۲۳)
● راهكارهای قرآنی برای رهایی از آزار
از آن جایی كه برخی از اشخاص گرفتار بیماری خودآزاری و یا دیگرآزاری هستند و نمی توان از شر و آزار ایشان در امان ماند، قرآن راهكارهایی را برای رهایی از آزار دیدن و گریز از آن بیان می كند. به عنوان نمونه زنان همواره در معرض خطر آزار و اذیت مردان قرار می گیرند.
از این رو برای رهایی از آزار و در امنیت قرار گرفتن قرآن اموری را به عنوان راهكار بیان می كند تا از آسیب در امان مانند. از جمله راهكارهای قرآنی برای امنیت بخشی به زنان این است كه زنان افزون بر عفت باطنی و رعایت آن با استفاده از پوشش حجاب خود را از آزار دیگران در امان نگه دارند. پوشش كامل موجب می شود تا ازعوامل تحریك دور شوند و مردان را به سوی خود نكشانند.
رعایت پوشش ظاهری همراه با متانت در راه رفتن و سخن گفتن راهكارهای قرآنی است كه برای رهایی از آزار توصیه و سفارش شده است. (نگاه كنید الفرقان ج۲۱ ص۸۰۲ و تفسیر كبیر فخر رازی ج۲۵ ص۰۳۲ و نیز آیات مربوطه و یا مرتبط چون احزاب آیه۹۵ و سوره نور)
قرآن در صورتی كه منشأ آزار عقیده ستیزی طرف مقابل است از راهكارهای دیگری برای رهایی از اذیت و آزارهای روحی و بدنی استفاده می كند. به منظور رهایی از فشارهای مخالفان و دشمنان شخص مومن می تواند از ابزار تقیه استفاده كند و با نهان كردن دین و مذهب خود، جان و مال و عرض خود را از خطر تعرض دور نگه دارد. از این رو پنهان ساختن باور درونی و عدم اظهار آن در شرایط قدرت داشتن مخالفان و دشمنان و اعمال نفوذ آن جایز شمرده شده است (نحل آیه۱۰۶) در برخی از روایات تقیه نه تنها جایز بلكه در برخی موارد برای رهایی از آزار دیگران واجب شمرده شده است. (وسایل الشیعه ج۱۶ ص۲۱۰) هجرت و كوچ نیز از دیگر راهكارهای قرآنی برای فرار و گریز از آزاررسانی دیگران مطرح شده است. بر این اساس است كه مسلمانان صدر اسلام از مكه به مدینه كوچ كردند تا از آزار دشمنان در امان باشند.
البته در شرایطی بهترین مقابله با آزاررسانی مقابله به مثل است و در صورت امكان می توان با آنان مقابله كرد واجب است كه شخص چنین كند. (حج آیه۳۹) شكیبایی و پناه بردن به خدا نیز از راهكارهای دیگری است كه موجب می شود كه روحیه فرد آزاردیده تقویت شود و از مشكلات روحی و روانی آزار در امان ماند. (آل عمران آیه۱۸۶ و اعراف آیه ۱۲۹ و احزاب آیه۴۸)