از جملهٔ عوامل تهدید شخصیت اعضای جامعه، استهزا و تمسخر دیگران است؛ برخی، رو در رو، دیگران را با تمسخر و استهزا تحقیر می کنند تا بدین وسیله، شخصیت آنان را خرد کنند. این روش نیز، از روش های شیطانی و رایجی است که در همهٔ جوامع وجود دارد.
این گروه از متجاوزان وقتی می بینند کسی هم سلیقهٔ خودشان نیست یا ممکن است در ارتباط با مال یا مقام یا سایر شئون زندگی مزاحتی برایشان ایجاد کند، برای این که نگذارند او پیشرفت کند و در جامعه، جایی برای خود باز کند، او را به باد استهزا می گیرند و با تمسخر و تحقیر، شخصیتش را خرد می کنند.این کار در میان همهٔ اقوام رواج داشته حتی انبیا را نیز به همین روش می کوبیدند. هنگامی که پیغمبری در میان یکی از اقوام مبعوث می شد، یکی از عکس العمل های رایج در میان همهٔ اقوام، این بود که او را مسخره کند تا در جامعه موقعیتی پیدا نکند و مردم گوش به سخنان او ندهند.بدیهی است استهزای انبیا بدترین نوع مسخره است؛ زیرا وجود پیامبران در جامعه، بزرگ ترین نعمت خدا و تحقیر شخصیت و مسخره کردن آنان، کفران بزرگ ترین نعمت خدا و بزرگ ترین خیانت به جامعه خواهد بود؛ اما در درجهٔ پایین تر به طورکلی، مسخره کردن، دربارهٔ هرکسی که باشد، ارزش منفی دارد. البته هر شخصیت فردی محتر م تر، مفیدتر و در پیشگاه خدا بالاتر باشد، به همان نسبت، تمسخر او زیان بارتر و دارای ارزش منفی بیشتری خواهد بود.
به هرحال، هر عضوی از اعضای جامعه، موقعیتی دارد که باید از این موقعیت، در راه تأمین مصالح و منافع اسلامی استفاده شود و تحقیر او سبب می شود تا کاری که از وی به سود جامعه برمی آید، درست انجام نگیرد و استفاده لازم را از او نبرند. روشن است که این کار به زیان جامعه خواهد بود و علاوه بر این، ممکن است در نفوس افراد هم آثار بدی از خود به جا بگذارد و روح انتقا م گیری و ضربه زدن متقابل را در طرف برانگیزد؛ زیرا همهٔ مردم، مانند پیغمبر و امام معصوم نیستند که تا این اندازه بتوانند خویشتن دای کنند و این تمسخرها و تحقیرها را نادیده و نشنیده بگیرند. گاهی ممکن است ایشان را به غم و اندوه های سخت و ناراحتی های روانیِ شدید دچار سازد به طوری که نه تنها از موقعیت اجتماعی، بلکه از زندگیِ فردی شان هم ساقط شوند.
● دیدگاه قرآن دربارۀ استهزا
قرآن کریم دربارۀ این موضوع، تأکیدها و توصیه های بسیاری دارد که می توان آن ها را به چند دسته تقسیم کرد:نخست، آیاتی که به طور کلی دستور می دهند که هیچ مرد و زن مؤمنی نباید مؤمن دیگری را مسخره کند؛ مانند:ای کسانی که ایمان آورده اید! هیچ گروهی نباید گروه دیگری را استهزا کند که شاید آنان از خودشان بهتر باشند و هم چنین نباید زنانی زنان دیگر را استهزا کنند که شاید آن زمان دیگر از خودشان بهتر باشند.
(یٰا اَیُّهَا الَّذِینَ اٰمَنُوا لاٰیَسْخَرْ قَوْمٌ مِن قَوْمٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاٰ نِسٰاءٌ مِنْ نِسٰاءٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ) (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۱۱)
دوم، آیاتی که حوادث عینیِ اتفاق افتاده را بیان می کنند و زشتی و خطر آن ها را یادآور می شوند. این حوادث عینی، در بعضی موارد از سوی کفار، در بعضی موارد از سوی منافقان و در مواردی نیز به دست افراد سست ایمان اتفاق افتاده اند. مثل آیهٔ:
زندگی دنیا در نظر فار، زیبا و باشکوه جلوه کرده، مؤمنان را استهزا می کنند در حالی که مقام پرهیزگاران در روز قیامت بالاتر از ایشان است و خدا هر کس را بخواهد، بی حساب روزی می دهد.
(زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیٰاهُٔ الدُّنْیٰا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ اٰمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَهِٔ وَ اللهُ یَرزُقُ مُنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ) (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۱۲)
دنیا در چشم کفار، زیبا و باشکوه است و برعکس آن ها، مؤمنان توجه بیش از حد به زندگیِ دنیا ندارد، بلکه آن را وسیله ای برای رسیدن به آخرت می دانند و اهتمامشان به دنیا در حدی است که برای سعادت ابدی شان مفید باشد. از این رو، در میان مؤمنان کسانی بودند که اموال خود را در راه اسلام صرف کرده و خود تهی دست ماندند و یا به علل دیگری فقیر شدند و کفار، که دشمن اسلام و جامعهٔ اسلامی بودند، اینان را مسخره می کردند، خداوند، در آیهٔ بالا پس از ذکر این جریان کفرآمیز، مؤمنان کفر ستیز را، که اسلام را تقویت کرده و بر آن پایداری می نمودند، دلداری می دهد که در برابر آنان خود را نبازید و بدانید که نزد خدا و در روز قیامت، مقام و مرتبهٔ شما بسیار بالاتر از آنان است.
می توان از جملهٔ آخر آیه، وَاللهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ، این نکته را استفاده کرد که علت تمسخر کفار، فقر مؤمنان بوده است. از این رو می فرماید خداوند است که روزیِ هر کس را به هر اندازه که بخواهد، می دهد.
منافقان نیز با این که تظاهر به اسلام می کردند و در جامعهٔ اسلامی و میان مسلمانان زندگی می کردند، مؤمنان واقعی را به بهانه های گوناگون، به ویژه، به خاطر انفاق ها و صدقاتشان مورد تمسخر و استهزا قرار می دادند که بعضی از آیات به این حقیقت اشارهدارند؛ مثل آیهٔ :
کسانی که عیب جویی می کنند از آن مؤمنانی که در صدقات، بیش از حد واجب اتفاق می کنند و آن مؤمنانی که ضمن تهیدستی، از صدقه دادن از آن مقدار ناچیز اموالی که در اختیار دارند، مضایقه نمی کنند، و آنان را مسخره و تحقیر می کنند خداوند آن ها را مسخره و تحقیر خواهد کرد و عذاب دردناکی در انتظارشان خواهد بود.
(اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الُطَّوِّعِینَ مِن الْمُؤْمِنِینَ فِی اْلصَّدَقٰاتِ وَالَّذِینَ لاٰیَجِدوُنَ اِلاّٰ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللهُ مِنهُمْ وَلَهُمْ عَذٰابٌ اَلِیمٌ) (سورهٔ توبه، آیهٔ ۷۹)
چنان که از این آیه استفاده می شود، منافقان دو گروه از مؤمنان و خوبان جامعهٔ اسلامی را استهزا می کردند: یکی آنان که بیش از حد واجب، حتی به دادن صدقات مستحبی می پرداختند تا با اطاعت های مستحبی و انقیاد کامل، خشنودیِ خداوند را به دست آورند و دوم آن مؤمنان که صدقاتشان بسیار کم بود و از دادن کمک بیش تر ناتوان بودند؛ مانند مؤمنان تهی دست جامعهٔ اسلامی ایران در زمان جنگ با عراق. اینان نیز با اموال محدودی که داشتند، به هزینهٔ جنگ کمک می کردند. آری، هم در عصر ما (عصر انقلاب اسلامی) و هم در صدر اسلام کسانی بودند که بسیار مایل بودند کمک کنند؛ اما دستشان خالی بود و در عین حال، کمک های ناچیزی که توان آن را داشتند، با کمال میل و رغبت و اخلاص انجام می دادند. منافقان نادان چنین افرادی را با چشمک زدن و پوزخند و اشاره و کنایه استهزا می کردند که با چه چیزهایی می خواهند دولت اسلام را تقویت کنند؛ اما کسانی که این مؤمنان مخلص را مسخره می کنند باید بدانند که طرف حسابشان خدا است و خدا آنان را به مسخره می گیرد و در مقابل این کارها عذاب دردناکی برایشان فراهم کرده است.
● قرآن و نکوهش تمسخر انبیا
آیاتی هم داریم دربارهٔ استهزا و تمسخر انبیا توسط مخالفان ایشان که می توان آن ها را به چند دسته تقسیم کرد:
نخست، آیاتی که به طور کلی از این حقیقت تلخ اجتماعی و تاریخی خبر می دهند که هیچ پیغمبری در طول تاریخ، در هیچ جامعه ای مبعوث نشد مگر آن که مورد استهزای بخری افراد آن جامعه قرار گرفت؛ مانند:وای بر بندگان که هیچ رسولی از سوی خدا به سویشان نیامد جز آن که او را به تمسخر و استهزا گرفتند.
(یٰا حَسْرَهًٔ عَلیٰ العِبٰادِ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهُْزِؤُنَ) (سورهٔ یس، آیهٔ ۳۰)
وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (سورهٔ حجر، آیهٔ ۱۱)
وَ مٰا یَأْتِیهِمْ مِن نَبِیٍّ اِلاّٰ کٰانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ (سورهٔ زخرف، آیهٔ ۷)
آیات بالا با تعابیر گوناگون، ضمن بیان از این حقیقت مسلّم تاریخی که انبیای خدا مورد تمسخر مردم نادان قرار می گرفتند، این عمل زشت را نکوهش می کنند.
دوم، آیاتی که به بیان بدیِ عاقبت و عذاب کسانی پرداخته اند که پیامبران را مسخره می کردند؛ مانند:
رسولان پیش از تو نیز مورد استهزا قرار گرفتند؛ ولی (کیفر) کارهای استهزا آمیزشان، خود آنان را احاطه کرد (و عذاب دامنشان را گرفت).
(وَ لَقَدِ اسْتُهْزِیَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحٰاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا کٰانوُا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ) (سورهٔ انبیاء، آیهٔ ۴۱)
هرگاه به چیزی از آیات، آگاه شوند، آن را به تمسخر گیرند. اینان برایشان عذابی خوار کننده است.
(وَ اِذٰا عَلِمَ مِنْ اٰیٰاتِنٰا شَیْئَاً اتَّخَذَهٰا هُزُواً اُوْلِٰئکَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُهِینٌ) (سورهٔ جائیه، آیهٔ ۹)
بعضی از این آیات، اشاره دارند به این که استهزاکنندگان حسرت می خورند و از کار خود پشیمان می شوند؛ آن جا که می فرماید:
(در آن روز) هر کسی (به خود آید و ) بگوید: وای بر من که جانب امر خدا فرو گذاشتم (در حق خود ظلم کردم) و وعده های خدا را مسخره نمودم.
(اَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یٰا حَسْرَتیٰ عَلیٰ مافَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللهِ وَ اِنْ کُنْتُ لَمِنَ السّٰاخِرِینَ) (سورهٔ زمز، آیهٔ ۵۶)
بعضی از آیات نیز به پاداش نیک مسخره شوندگان و دلجویی از ایشان می پردازد؛ مانند:
شما (پیامبران و ) کسانی را که به آنان ایمان آوردند به تمسخر گرفتید آن که شما را از وجود غافل نمودم، مرا فراموش کردید و به آنان پوزخند زدید. من امروز آنان را به خاطر آن که در برابر خنده ها و تمسخرهای شما صبر پیشه کردند، پاداش نیک دهم و محققاً هم آنان رستگار خواهند بود.
(فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سُخْرِیّاً حَتَّیٰ اَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ اِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِمٰا صَبَرُوا اَنَّهُمْ هُمُ الْفٰائِزُونَ) (سورهٔ مؤمنون، آیهٔ ۱۱۰)
در بعضی از آیات به ریشهٔ روانیِ این تمسخرها و سبک سری ها این گونه اشاره شده که این برخوردی های نابخردانه و دور از منطق از انبیا و اولیا و آیات خدا، در بدکرداری و آلودگیِ اخلاقی و عملی آنان ریشه دارد و سرانجام، به تکذیب آیات خدا و تمسخر آن ها منتهی خواهد شد؛ مانند:
سپس سرانجام کار آنان که مرتکب گناه و کارهای زشت شوند این است که آیات خدا را دروغ بدانند و به تمسخر گیرند.
(ثُمَّ کٰانَ عٰاقِبَهَٔ الَّذِینَ اَسٰاؤُ السُّوءَیٰ اَنْ کَذَّبُوا بِٰایٰاتِ اللهِ وَ کٰانواْ بِهٰا یَسْتَهْزِؤُنَ) (سورهٔ روم، آیهٔ ۱۰)
خداوند در بعضی از آیات می فرماید که گفته های پیغمبر و آیات خدا را مسخره می کردند (سورهٔ صافات، آیات ۱۲ و ۱۴؛ سورهٔ جائیه، آیهٔ ۹) و در بعضی دیگر خبر می دهد که مؤمنان و پیروان رسول خدا را مسخره می کردند:
مجرمان نسبت به مؤمنان پوزخند می زدند و هنگامی که از کنارشان می گذشتند، به هم چشمک می زدند و آنان را مسخره می کردند و هنگامی که به خانه هایشان برمی گشتند، نزد زن و فرزندانشان کارها و رفتار مؤمنان را به وسیلهٔ سرگرمیِ خود قرار می دادند و می خندیدند.
(ان الذین اجرموا کانوا من الذین امنوا یضحکون و اذا مروابهم یتغامزون و اذا انقلبوا الی اهلهم انقلبوا فکهین) (سورهٔ مطفقین، آیات ۲۹-۳۱)
● تربیت بازدارنده
قرآن کریم، برای آن که افراد را از دست زدن به این کار ناشایسته باز دارد، برنامهٔ تربیتی ویژه ای دارد و در مقام آموزش و تربیت مؤمنان می گوید:
(یٰا اَیُّهَا الَّذِینَ اٰمَنوُا لاٰیَسْخَرْ قَوْمُ مِنْ قَوْمٍ عَسَیٰ اَنْ یَکوُنوُا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لاٰ نِسٰاءُ مِن نِسٰاءٍ عَسَیٰ اَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لاٰتَلْمِزُوا اَنْفُسَکُمْ وَ لاٰتَنٰابَزوا بِاْلاَلْقٰابِ بِئْسَ اْلاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْاْیِمٰانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَاُوْلٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ( (سورهٔ حجرات، آیهٔ ۱۱)
در این آیه، خدای متعال، نخست به مؤمنان سفارش می کند که مبادا مؤمنان یکدیگر را مسخره کنند. بعد براساس یک تحلیل روان شناختی دست روی ریشهٔ روانی و علت اصلیِ این کار زشت گذاشته، می فرماید: چه بسا کسانی را که بد می پندارید و نقص ها و کمبودهایی در آنان سراغ دارید و بدین جهت آنان را مسخره می کنید، از خود شما بهتر و نزد خدا عزیزتر از شما باشند.
منبع : پایگاه آفتاب
