دروغ

خداوند كریم می فرماید: « إنَّما یَفْتَرِی الْدروغ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ[1]» یعنی: «این است و جز این نیست كه: به دروغ، افترا می بندند كسانی كه ایمان به خدا ندارند». حضرت پیغمبر - صلّی اللّه علیه و آله - فرمود كه: «هرگاه مؤمنی بدون عذر شرعی، دروغ بگوید، هفتاد هزار فرشته بر او لعنت می كنند. و از دل او تعفّن و گندی بلند می شود و می رود تا به عرش می رسد. و خدای - تعالی - به سبب آن دروغ، گناه هفتاد زنا بر او می نویسد، كه آسان ترین آنها زنائی باشد كه با مادر خود كرده باشد». و از آن سرور پرسیدند كه: «آیا ممكن است مؤمن، ترسو باشد؟ فرمودند: بلی. عرض كردند: ممكن است مومن بخیل باشد؟ فرمود: بلی. عرض شد كه: ممكن است مومن دروغگو باشد؟ فرمود: نه». و فرمود كه: «دروغ، رزق و روزی آدمی را كم می كند». و نیز از آن بزرگوار روایت شده است كه: «وای بر كسی كه سخن گوید به دروغ، تا حاضران را بخنداند. وای بر او وای بر او وای بر او». و فرمود: «گویا مردی به نزد من آمد و گفت: برخیز. برخاستم با او روانه شدم تا رسیدم به دو نفر، یكی نشسته بود و دیگری ایستاده، در دست او قلابی از آهن بود آن را فرو می برد به یك طرف سر او و می كشید تا به شانه او می رسید، بعد از آن بیرون می آورد به طرفی دیگر فرو می برد. من گفتم این چه عمل است؟ گفت: این مرد نشسته مردی است دروغگو، كه به این نحو در قبر، عذاب می شود تا روز قیامت». و فرمود: «شما را خبر دهم به بزرگترین گناهان كبیره، و آن شرك به خدا، و آزردن والدین، و دروغ است». و حضرت امیر المؤمنین - علیه السّلام - فرمود كه: «بنده ای مزّه ایمان را نمی یابد تا دروغ را ترك كند، خواه دروغ از روی شوخی و هزل باشد یا از جدّ». و حضرت امام محمد باقر - علیه السّلام - فرمود كه: «خدای - تعالی - برای بدی، قفلهایی را قرار داده است، كلید این قفلها شراب است، و دروغ بدتر است از شراب». و فرمود كه: «دروغ، خراب كننده بنای ایمان است». و از حضرت امام حسن عسكری - علیه السّلام - روایت شده است كه: «تمام اعمال زشت در خانه ای است و كلید آن خانه دروغ است». و مخفی نماند كه: بدترین انواع دروغ، دروغ بر خدا و رسول و ائمه - علیهم السلام - است، یعنی: كسی مسأله ای گوید كه: مطابق با واقع نباشد، یا حدیثی دروغ نقل كند و امثال این ها. و همین قدر در مذمت دروغ بر ایشان كافی است كه: «روزه را باطل می كند». و باعث وجوب قضا و كفاره می شود بنابر اقوی، همچنان كه در كتب فقهیه نوشته شده است.
و مخفی نماند كه در چند جا، دروغ را تجویز كرده اند:
اول: در جایی كه: اگر مرتكب دروغ نشود مفسده ای بر آن مترتّب شود، یا ضرری به خود برسد، یا باعث قتل مسلمانی یا بر باد رفتن شرف و حیثیت او یا آبروی او یا مال قابل توجه او بشود، كه در این صورت جایز، بلكه واجب است. پس اگر ظالمی كسی را بگیرد و از مال او بپرسد، جایز است انكار كند. یا ستمگری او را بگیرد و از عمل بدی كه میان خود و خدا كرده باشد سؤال كند جایز است كه بگوید: نكرده ام. و همچنین هر كه بپرسد از كسی از معصیتی كه از او صادر شده باید اظهار آن نكند، زیرا اظهار گناه، گناهی دیگر است. و اگر از عیب یا مال مسلمانی از او بپرسند كنند جایز است انكار آن، بلكه در همه این صورتها واجب است.
دوم: در وقتی كه میان دو كس دلتنگی و فسادی باشد جایز است كه كسی برای اصلاح میان ایشان، دروغی از زبان هر یك به دیگری بگوید تا رفع فساد بشود. و همچنین هرگاه از خود شخصی سخنی سرزده باشد یا عملی صادر شده باشد كه اگر راست را بگوید باعث فتنه یا دشمنی مؤمنی یا فسادی شود جایز است كه انكار آن را كند. و اگر كسی آزرده شده باشد و رفع آن موقوف باشد به انكار سخنی كه گفته باشی یا عملی كه كرده باشی جایز است انكار آن.
سوم: هرگاه زن، چیزی از شوهر بخواهد كه قادر نباشد یا قادر باشد اما بر او واجب نباشد، جایز است به او وعده دهد كه: می گیرم، اگر چه قصد او نباشد گرفتن آن و نگیرد.
و همچنین هرگاه كسی را كه زنان متعدّده باشد جایز است كه به هر یك بگوید: من تو را دوست دارم، اگر چه مطابق واقع نباشد.
چهارم: هرگاه بچه ای را به دنبال كاری بفرستی و او خوشش نیاید مثل مكتب رفتن یا شغلی دیگر، جایز است كه او را وعده دهی یا بترسانی كه: با تو چنین و چنان خواهم كرد، اگرچه منظور تو كردن آن نباشد.
پنجم: در جهاد و جنگ با دشمنان دین اگر به دروغ و مكر و حیله بتوان كار كرد كه بر آنها پیروز شد.
و حاصل كلام آن است كه: در هر جایی كه فایده مهمّه شرعیّه بر آن مترتّب شود و تحصیل آن موقوف به دروغ باشد جایز است دروغ گفتن. و اگر بر ترك دروغ، مفسده شرعیّه مترتّب شود واجب می شود. و باید از حدّ ضرورت و احتیاج، فراتر نرفت و دروغ گفتن در تحصیل زیادتی مال و منصب و امثال این ها از چیزهائی كه آدمی مضطر به آنها نیست حرام، و مرتكب آن آثم و گناهكار است.
توریه كردن و بدان كه: در هر مقامی كه دروغ گفتن حسب شرع رواست، تا توانی در آن، دروغ صریح مگوی، بلكه توریه كن. یعنی: سخنی بگوی كه ظاهر معنی آن راست باشد - اگر چه آنچه را شنونده از آن می فهمد دروغ بوده باشد - تا نفس عادت به دروغ نكند.
مثل اینكه: بعد از آنكه ظالمی از مكان كسی سؤال كند، بگو: خدا بهتر می داند كه كجاست. یا عالم الغیب خداست. یا بگو: سراغ او را از مسجد بگیر درصورتی كه می دانی در مسجد نیست.
و اگر از گناهی كه از تو صادر شده استفسار كنند، بگو: خدا نخواسته باشد یا نخواسته است كه من چنین عملی كنم. یا بگو: استغفر اللّه. یا پناه به خدا اگر چنین كاری كرده باشم. یا اگر سخنی در حق كسی گفته باشی و خواهی به انكار، رفع ملال او را كنی، بگو: احترام تو از آن بیشتر است كه چنین شخصی بتواند سخنی در حق تو بگوید و امثال این ها. و آنچه متعارف است كه می گویند: صد مرتبه فلان سخن را به تو گفتم، یا هزار مرتبه فلان عمل را از تو دیدم، یا پنجاه مرتبه به خانه تو آمدم درحالی كه این عدد متحقق نشده این دروغ نیست و گناهی بر آن نیست، زیرا: این از بابت مبالغه و تأكید است، نه قصد این عدد به خصوص، به شرط آنكه امر مكرّر واقع شده باشد. و همچنین جایز است انواع «مجازات»[2] و «استعارات»[3] و تشبیهات، كه مراد از آنها حقیقت آنها نیست. دروغهای حرامی كه مردم در آنها سهل انگارند: و از جمله دروغهایی كه مردم آن را آسان می دانند و در واقع حرام است، آن است كه: كسی وارد شود بر دیگری كه مشغول خوردن باشد و او را تكلیف كند به خوردن غذا و او گرسنه باشد و بگوید: اشتها ندارم - بدون غرض صحیح شرعی -. مثل حرام دانستن آن غذا. و از جمله دروغهای متعارف كه از گناهان بزرگ، و آسیب آن عظیم است آن است كه می گویند: خدا می داند كه چنین است. و حال اینكه می داند كه چنین نیست و خدا خلاف آن را می داند.
و از عیسی بن مریم منقول است كه: «این بزرگ ترین گناهان است در نزد خدا». و در بعضی روایات رسیده است كه: «چون بنده، خدا را گواه گیرد بر امر خلاف واقعی، خداوند عالم گوید: از من ضعیف تری نیافتی كه مرا بر این امر دروغ، شاهد آوردی». و از جمله انواع دروغ، بلكه شدیدترین و بدترین آنها شهادت دروغ است. و حضرت رسول - صلّی اللّه علیه و آله - كسی را كه شهادت دروغ بدهد با بت پرست مساوی قرار داد». و از آن جمله، به دروغ قسم یاد كردن است.. و حضرت رسول خدا - صلّی اللّه علیه و آله - فرمودند: «كسی كه متاع خود را به قسم دروغ بفروشد، از جمله كسانی است كه خدای - تعالی - در روز قیامت با او سخن نمی گوید. و نظر رحمت بر او نمی افكند. و عمل او را قبول نمی كند». بلكه قسم بسیار خوردن راست، مذموم است. و نام بزرگ «ملك علام الغیوب» را به سبب هر چیز جزئی حقیر در میان آوردن، سوء ادب است. و در حدیثی وارد است كه: «خدای - تعالی - فروشنده ای را كه بسیار قسم خورد دشمن دارد». و از احادیث استفاده می شود كه: «قسم بسیار خوردن، باعث تنگی روزی و فقر می گردد».
و از جمله دروغها، خلف وعده نمودن است، و آن نیز حرام است. و وفای به شرط و وعده، واجب و لازم است. حضرت پیغمبر - صلّی اللّه علیه و آله - فرمود كه: «هر كه ایمان به خدا و روز جزا دارد باید چون وعده نماید، به آن وعده وفا كند». و آن سرور، كسی را كه وعده كند و تصمیم بر وفای به آن را نداشته باشد از جمله منافقین شمرده. و از جمله دروغهایی كه اكثر مردمان به آن مبتلا هستند و بدترین انواع دروغهاست، دروغ گفتن با خداست، كه آدمی مطلبی در نماز به خدا، یا مناجات به پروردگار عرض كند و از آن، در خدمت آن جناب خبر دهد و آن خلاف واقع باشد. مثل اینكه: چون داخل نماز شود بگوید:
« إنّی وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ[4]» یعنی: «متوجّه ساختم روی دل خود را به خداوندی كه آسمان ها و زمین را آفرید».
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سوره نحل، آیه 105.
[2] . جمع «مجاز» است، به معناى كلمه اى كه در غیر معنى حقیقى خود استعمال شود. و آن معنى از جهتى شباهت به معنى اصلى داشته باشد.
[3] . جمع «استعاره» است. یعنى استعمال كلمه اى در غیر معنى حقیقى خودش به صورت عاریه، یا آوردن یكى از دو طرف تشبیه (مشبه یا مشبه به) در كلام و در به زبان نیاوردن طرف دیگر.
[4] . سوره انعام، آیه 79.

منبع : پايگاه انديشه قم