سختى و سنگينى در برابر طاعت‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

عبادات و طاعات از باب عنايت حق به انسان و به اقتضاى مصلحت دنيا و آخرت آدمى واجب شده است.

عبادات و طاعات، واجبات و محرّمات، به صورتى نيست كه انسان از عهده انجامش برنيايد.

فرامين و دستورهاى حضرت حق مادون قدرت انسان جعل شده، به طورى كه قرآن مجيد بر اين معنا صراحت دارد:

لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إلّاوُسْعَها» «1»

خدا هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى كند.

قرآن مجيد عبادات و طاعات و خيرات و مبرّات و عقايد و اعمال و اخلاق حسنه و پسنديده و مجموعه مسائل الهى را كه عبارت از دين است، بار و مشقّت و رنج و زحمت بر عهده انسان نمى داند:

وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدّينِ مِنْ حَرَجٍ» «2»

و بر شما در دين هيچ مشقت و سختى قرار نداد.

دين ضامن خير دنيا و آخرت و مايه سعادت امروز و فردا و حافظ حقوق فرد و خانواده و اجتماع است.

دين و دستورهايش مى خواهد انسان را از مقام حيوانيت بيرون آورده و به كمال انسانيت برساند.

سنگينى و مشقّت و رنج و زحمت در اجراى برنامه هاى الهى براى كسى است كه در برابر حق تواضع و خضوع نداشته باشد و از سعادت و سلامت خود، محض عيش و نوش چند روزه دنيا روگردان باشد.

آرى، آنان كه آخرت را به دنيا فروخته و حق را با باطل معامله كرده و ظلمت را بر نور ترجيح داده اند، طاعات و عبادات را سنگين و با زحمت و همراه رنج و مشقّت حسّ مى كنند، از اين جهت از مسائل ملكوتيه و فيوضات ربّانيه روگردان و به سوى اسفل الدركات جهنّم در حركت و وجودشان در دنيا مزاحم ديگران است.

قرآن مجيد، اين سند حق و حقيقت، درباره آنان كه عبادات را ضامن خير دنيا و آخرت مى دانند و در مذاق آنان از عسل شيرين تر است، مى فرمايد:

إنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ تَجْرى مِنْ تَحْتِهِمُ الأْنْهارُ فى جَنّاتِ النَّعيمِ* دَعْواهُمْ فيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فيها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ» «3»

بى ترديد كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته انجام داده اند، پروردگارشان آنان را به سبب ايمانشان به بهشت هاى پر نعمت كه نهرها از زير [قصرهاىِ ] آنها جارى است، راهنمايى مى كند.* [آغازِ] نيايششان در آن جا [اين است كه ]: خدايا! از هر عيب و نقصى منزّهى، و درود خدا در آن جا به آنان عطا كردن سلامتى كامل است، و پايان بخشِ نيايششان اين است كه همه ستايش ها ويژه خدا مالك و مربّى جهانيان است.

قرآن مجيد روگردانان از عبادات و طاعات را دچار مرض استكبار مى داند كه از پس اين مرض به بى دينى و جدايى از حقايق و واقعيت ها گراييده و به دنيا و آخرت خود لطمه و ضربه جبران ناپذير مى زنند.

وَاسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إنَّها لَكَبيرةٌ إلّا عَلَى الْخاشِعينَ» «4»

از صبر و نماز [براى حل مشكلات خود و پاك ماندن از آلودگى ها و رسيدن به رحمت حق ] كمك بخواهيد و بى ترديد اين كار جز بر كسانى كه در برابر حق قلبى فروتن دارند دشوار و گران است.

در هر صورت سنگين دانستن عبادات و تلقين اين معنى كه آراسته شدن به حقايق الهيه بسى سخت و دشوار است، انسان را از خدا و كمالات و فضايل دور كرده و تبديل به حيوانى شرير و موجودى فاسق و فاجر نموده و باعث بسته شدن هشت درِ بهشت و بازشدن هفت درِ جهنّم به روى انسان است.

(عطّار نيشابورى)

 [ «3» وَ مُبَاهَاةِ الْمُكْثِرِينَ وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّينَ وَ سُوءِ الْوِلايَةِ لِمَنْ تَحْتَ أَيْدِينَا وَ تَرْكِ الشُّكْرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا «4» أَوْ أَنْ نَعْضُدَ ظَالِماً أَوْ نَخْذُلَ مَلْهُوفاً أَوْ نَرُومَ مَا لَيْسَ لَنَا بِحَقٍّ أَوْ نَقُولَ فِى الْعِلْمِ بِغَيْرِ عِلْمٍ ]

و فخر فروشى ثروتمندان و تحقير تهى دستان و بدى سرپرستى نسبت به زيردستمان، و ترك سپاس نسبت به كسى كه به ما احسان و خوبى كرده.

خدايا! به تو پناه مى آوريم از اين كه ستمگرى را يارى كنيم، يا ستم ديده اى را تنها گذاريم، يا آنچه كه براى ما حق نيست بخواهيم، يا بدون آگاهى در امور علمى سخن گوييم.

فخرفروشى ثروتمندان و خوار شمردن تهيدستان

نازيدن به خود و مباهات نمودن به خويش به خاطر ثروت و مال، در مقابل كوچك شمردن تهيدستان و نيازمندان، حالت بسيار بدى است كه گروهى از مردم در تاريخ حيات به آن دچار بوده و اكنون هم به آن دچارند.

اين كوردلان غفلت زده و اين فراموشكاران بدبخت، به چيزى مى نازند كه در گذشته عمرشان از آن تهيدست بوده و در آينده از زمانشان نيز از آن تهيدست مى گردند.

اينان به چيزى فخر مى نمايند كه اگر در عدالت به دست نيايد و به اقتصاد و قسط و برابر با قوانين الهى خرج نشود، محصولى جز حسرت ابدى و عذاب دائمى و هميشگى نخواهد داشت:

وَ الَّذينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فى سَبيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أليمٍ* يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فى نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ» «5»

و كسانى را كه طلا و نقره مى اندوزند و آن را در راه خدا هزينه نمى كنند، به عذاب دردناكى مژده ده.* روزى كه آن اندوخته ها را در آتش دوزخ به شدّت گرما دهند و پيشانى و پهلو و پشتشان را به آن داغ كنند [و به آنان نهيب زنند] اين است ثروتى كه براى خود اندوختيد، پس كيفر زراندوزى خود را بچشيد.

اينان به چيزى مى نازند كه قدرت بهره گيرى از همه آن را ندارند و جز خورد و خوراك و پوشاك و مركب و مسكن و عيش و نوش محدود سودى نصيب آنان از ثروت اندوخته نمى گردد، علاوه بر اين به خاطر غرور و نخوتشان نسبت به مال كه نمى گذارد مقدار لازم آن را در راه خداوند خرج كنند، آخرتشان بر باد مى رود و حاصلى براى آنان بجاى نمى ماند.

مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الآْخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فى حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها و ما لَهُ فِى الآْخِرَةِ مِنْ نَصيبٍ» «6»

كسى كه زراعت آخرت را بخواهد، بر زراعتش مى افزاييم و كسى كه زراعت دنيا را بخواهد، اندكى از آن را به او مى دهيم، ولى او را در آخرت هيچ بهره و نصيبى نيست.

اينان به چيزى مى بالند و بر عنصرى فخر مى نمايند و بر مادّه اى دل خوش مى كنند و به خاطر آن بر ديگران كبر مى ورزند و عدّه اى را خوار مى شمارند كه با حادثه اى چون سيل، طوفان، جنگ، آتش سوزى و سرانجام با مرگ از دست مى رود.

اينان به چيزى مى نازند كه اگر با آن صحيح برخورد نشود مورّث بخل، حسد، حرص، طمع، كبر، غرور و نخوت است و اين همه، حالات پليد و آلوده اى است كه در هر كس ظهور نمايد از ديد محبت حضرت حق مى افتد و جناب او با وى دشمن مى شود.

اينان به چيزى دل خوشند كه از نظر حضرت حق ارزش آن را ندارد كه به آن دلخوش شوند و با از دست رفتنش به غم و غصه فرو روند.

اينان هماهنگ و تابع كسى هستند كه قرآن مجيد وى را سمبل جمع ثروت و بخل و كبر و خودبينى و فخر فروشى مى شناسد و او را مستحق عذاب اليم حضرت جبّار مى داند.

داستان قارون و ثروت او

«قارون بهره عظيمى از ثروت داشت، خزينه ها و صندوق ها و انبارهايش انباشته از مال و جنس بود كه قرآن مى فرمايد:

إنَّ مفاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ اولِى الْقُوَّةِ» «7»

حمل كليدهايش بر گروهى نيرومند گران و دشوار مى آمد.

قارون در ميان قوم خود روزگار را به عيّاشى و خوشگذرانى سپرى مى كرد و لباس هاى فاخر مى پوشيد و با تجمّل و آرايش از خانه بيرون مى آمد.

قصرها براى خود ساخته و در آن جا خدمتگزاران مخصوص به كار گرفته بود و هميشه در تلاش زياد كردن غلامان و حشم خويش وقت سپرى مى كرد و در پى اين بود كه از هر لذّتى خود را برخوردار و سير سازد و حرص و عطش خود را فرو نشاند، او مى خواست به آخر حدّ تنعّم رسيده چشم و دلش سير شود.

مال دنيا از آغاز، اساس زينت و بهجت دنيا بوده و وسيله زندگى و قوام آن است، ولى اين مرد شيطان زده آن را وسيله طغيان و مايه تكبّر ساخته و با داشتن آن، غرور و نخوت مى فروخت.

بيچاره گمان مى كرد او تافته جدا بافته است و كسى نه حق دارد و نه مى تواند همدوش او باشد، تا چه رسد به اين كه او را مقهور خود سازد.

او چنين مى پنداشت كه همه مردم مسخّر و زيردست اويند و لذا وقتى صحبت مى كرد بايد همه سرها را به زير افكنند و هر وقت اشاره مى كند بايد به خدمتش حاضر باشند. غلامانش همين معانى را معمول مى داشتند، هر وقت صدا مى زد:

پسر بيا؟ در شتافتن به سويش از يكديگر سبقت مى جستند.

او توقّع داشت اين انسان هاى زيردستش بنده هاى خالص باشند و آن بيچارگان هم اين معنا را بر خود واجب دانسته، واى بر آن خدمتگزارى كه خيال نافرمانى وى را به دل بگذراند و محروميت نصيب آن غلامى كه در اطاعتش دير بجنبد.

قارون در تاريخ بشريت مردى استثنايى و نوظهور نبود، هستند مردمى كه راه و رسمشان اين است كه چون در خود قدرتى ديدند پا از گليم خود بيرون مى كنند و به مردم ظلم كرده، سلطنت و قدرت خود را بر ديگران تحميل مى نمايند و على رغم ايشان جبروت و سطوت خود را به خورد آنان مى دهند.

اى كاش اين طبقه توانگر كمى كوتاه مى آمدند و معناى زندگى صحيح را مى فهميدند و راه روشن آن را مى يافتند.

آرى، اگر مى يافتند مى فهميدند كه تنها داشتن مال گردن مردم را براى انسان خاضع نمى كند و مردم به طوع و رغبت در برابر انسان سر فرود نمى آورند، بلكه بنده احسانند، وقتى اين مردم را مى توان مطيع ساخت كه آنان را از خير خود سرشار نمود و شكم گرسنه شان را سير گردانيد، تنها در اين صورت دل ها به سوى انسان معطوف گشته و انسان مى تواند خوبى ها را جلب و شرور زيادى را از خويش دور سازد و علاقه مردم را متوجه خويش ساخته و آنان را به دور خود گرد آورد.

علاوه بر اين مى تواند از اين راه رضاى خدا را هم به دست آورده و خوبى هاى مردم را با ثواب و جزاى خدايى تلافى كند و در نتيجه به خير دنيا و آخرت برسد.

ولى چه بايد كرد كه مال دنيا چشم دل را كور و غرور ناشى از زرق و برق آن بصيرت ها را از بين مى برد، لذا به هر اجتماعى سر بزنيم از برخى از مردم جز رياكارى نمى بينيم و جز تعارفاتى حاكى از نفاق نمى شنويم و جز با محروميت و ناله مظلومان برخورد نمى نماييم.

(فيض كاشانى)

مردم مى ديدند هر چه گرسنگان بيشتر مى شوند او بيشتر در پى جمع آورى ثروت مى افتد و هر چه برهنگان زيادتر مى گردند او با لباس هاى فاخر خود بيشتر تجمّل و آرايش مى كند، علاوه بر اين كه غرور و بزرگى هم مى فروشد و همچنان راه طغيان و ظلم خود را دنبال مى كند.

لاجرم جمعى تصميم گرفتند روح خير را در او تحريك كرده از آن خواب گرانش بيدار سازند، لذا از درِ خيرخواهى نصيحتش كردند كه مال نبايد وسيله گمراهى انسان گشته و ميان او و احسان به مردم و ناديده گرفتن لغزش هاى محتاجان و خوشدل نمودن و تلطف بر بيچارگان حايل گردد، بلكه بهترين وسيله است براى اين كه انسان بتواند به چنين كارهاى نيكى توفيق يافته نام نيك دنيا و ثواب آخرت را به دست آورد.

مضافاً بر اين كه احسان به خلق بهتر از خود انسان مال را نگهدارى كرده، باقى مى گذارد.

سپس اضافه كردند كه ما براى مال تو كيسه طمع ندوخته ايم، اين تو و آن اموالت، هر چه مى خواهى از آن استفاده كن، ما پيشنهاد ديگرى به تو داريم كه خيرش عايد خودت مى شود و آن اين است كه مگر مقصود تو غير اين است كه از رزق طيّب حلال دنيا كام برگيرى؟ البته بگير، لكن فقرا را هم در نظر داشته باش و كاميابى از دنيا، محتاجان را از يادت نبرد و به شكرانه اين كه خداوند به تو احسان كرده تو نيز به ايشان احسان كن تا نعمت برايت محفوظ مانده و ثروت بركت كند و از آن فقط خير بينى و مايه درد سرت نشود.

لكن يك مرد طاغى كجا گوشش بدهكار نصيحت است و چگونه ممكن است اندرز را تا پرده دل او نفوذ داد؟ علاقه به مال شراشر دل قارون را پر كرده و جايى براى نصيحت باقى نگذاشته، به علاوه در او علوّ و استكبار به بار آورده، ديگر كجا از افراد خير خواه حرف مى شنود؟ به نظر او اين افراد كسى نيستند كه به او دستور دهند و او اطاعتشان كند؟ اصولًا به اينها چه ربطى دارد كه در كار او مداخله كرده و به رفتارهاى خصوصى او دست اندازى نمايند!

او در ردّ گفتار آنان با كمال خشونت گفت: من احتياجى به نصيحت و خير خواهى شما ندارم، عقل من خيلى از عقل شما بيشتر و فكرم بسيار از فكر شما تيزتر است، شما گمان كرده ايد هر كسى مى تواند چنين مالى به دست آورد؟ اين عقل و فكر من بود كه چنين موفقيتى نصيبم كرد، علاوه من نسبت به اين مال سزاوارتر از ديگرانم، پس خواهش مى كنم اين خيرخواهى را براى خود نگه داريد و با آن امور خود را اصلاح نماييد.

آنگاه براى اين كه دل مردم را بيشتر به درد آورد با تجمّل و جلال و شكوه هر چه تمام تر از خانه بيرون آمده و نمونه اى از بسيار و مشتى از خروار ثروت خود را به رخ مردم كشيد.

مردم فقير كه او را ديدند با چه لباس هاى فاخر و چه اسب هاى قيمتى بيرون آمده و خدم و حشم وى از عقبش روانند، چشم هايشان خيره گشته و همه به تماشايش نزديك آمده، دل هايشان چاك شد از اين كه او را در آن ناز و نعمت و خود را در اين فقر و نكبت ببينند، به يكديگر مى گفتند:

يا لَيْتَ لَنا مِثْلَ ما اوتىَ قارُونُ إنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظيمٍ» «8»

اى كاش مانند آنچه به قارون داده اند براى ما هم بود، واقعاً او داراى بهره بزرگى است.

وَ قالَ الَّذينَ اوتُوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَيرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لايُلقّيها إلَّا الصّابِرُونَ» «9»

و كسانى كه معرفت و دانش به آنان عطا شده بود، گفتند: واى بر شما پاداش خدا براى كسانى كه ايمان آورده و كار شايسته انجام داده اند بهتر است. و [اين حقيقت الهيه را] جز شكيبايان در نمى يابند.

موسى عليه السلام هر چه به قارون در اين خصوص اصرار كرد سود نبخشيد و فايده اى نداشت و قارون به گفتار موسى اعتنا نكرد و خود را بالاتر از آن ديد كه به فرمان حق سرفرود آورد.

موسى پس از مدتى زياد كه قارون را به راه خدا دعوت كرد و وى را با مواعظ حسنه پند داد ولى از به راه آمدن وى مأيوس شد از خدا خواست تا عذابش را بر او نازل كند و مردم را از فتنه و اغواى وى نجات دهد.

خدا دعاى موسى را مستجاب كرد و زمين را فرمود تا او و خانه او را در خود فرو برد.

آن روز از اموال و خدم و حشم كسى كه او را يارى كند نبود، تنها خدا بود كه مى توانست به فريادش برسد ولكن او از خدا كمك نخواست.

فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الأْرْضَ فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُرونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ ما كانَ مِنَ الْمُنْتَصِرينَ» «10»

پس او و خانه اش را در زمين فرو برديم، و هيچ گروهى غير از خدا براى او نبود كه وى را [براى رهايى از عذاب ] يارى دهد، و خود نيز نتوانست از خود دفاع كند.

زمين قارون و اموالش را بلعيد و داستانش مايه عبرت قوم موسى و پيروان فقيرش گرديد و چون مردم سرانجام وى را ديدند از آن آرزوهايى كه كرده بودند پشيمان گشته و حضرت حق را شكر كردند كه مثل قارون نشدند. «11»

البته اين عذاب و خوارى فقط مخصوص قارون نبوده، بلكه بر اساس سنّت حتميه الهيه دامنگير هر ثروتمند فخر فروش و متكبر خودبين است.

بدرفتارى با زيردستان

سفارشى كه فرهنگ پاك اسلام نسبت به زيردستان اعم از فرزندان و كارگران مراكز كار و منازل دارد، در تاريخ مكاتب اعتقادى و سياسى و اجتماعى سابقه ندارد.

قرآن مجيد به مطلق نيكوكارى و به خصوص نيكى به زيردستان اصرار و امر واجب دارد.

وَ أحْسِنُوا إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ» «12»

ونيكى كنيد كه يقيناً خدا نيكوكاران را دوست دارد.

إنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإْحْسانِ وَ إيْتاءِ ذِى الْقُرْبى» «13»

به راستى خدا به عدالت و احسان و بخشش به خويشاوندان فرمان مى دهد.

امام صادق عليه السلام فرمود:

وَ دينُهُمُ الْوَرَعُ وَالْعِفَّةُ- إلى أن قال- وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجَوارِ. «14»

فرهنگ و آيين ائمّه عليهم السلام ورع و عفّت ... و نيكو معاشرت كردن با همه و نيكو همسايه دارى است.

از حضرت باقر عليه السلام وارد شده:

أرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فيهِ بَنَى اللَّهُ لَهُ بِيْتاً فِى الْجَنَّةِ: مَنْ آوَى الْيَتيمَ، وَ رَحِمَ الضَّعيفَ، وَ أشْفَقَ عَلى والِدَيْهِ، وَ رَفِقَ بِمَمْلُوكِهِ. «15»

چهار خصلت است كه در هر كس باشد خداوند خانه اى در بهشت براى او بنا مى كند: پناه دادن به يتيم، ترحّم به ضعيف و ناتوان و آن كه زير دست است، مهربانى به پدر و مادر و نرمى با آن كه در اختيار انسان است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ أرادَ أنْ يُدْخِلَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فى رَحْمَتِهِ وَ يُسْكِنَهُ جَنَّتَهُ، فَلْيُحْسِنْ خُلْقَهُ وَلْيُعْطِ النَّصَفَةَ مِنْ نَفْسِهِ، وَلْيَرْحَمِ الْيَتيمَ، وَلْيُعِنِ الضَّعيفَ، وَلْيَتَواضَعْ للَّهِ الَّذى خَلَقَهُ. «16»

كسى كه علاقه دارد خداوند او در رحمتش جاى دهد و وارد بهشتش كند، بايد كه اخلاقش نيكو بماند، از جانب خود به همگان انصاف دهد، به يتيم رحمت آورد، به ضعيف و زيردست كمك كند و براى خداوندى كه وى را آفريده تواضع نمايد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 286.

(2)- حج (22)؛ 78.

(3)- يونس (10): 9- 10.

(4)- بقره (2): 45. (5)- توبه (9): 34- 35.

(6)- شورى (42): 20.

(7)- قصص (28): 76.

(8)- قصص (28): 79.

(9)- قصص (28): 80.

(10)- قصص (28): 81.

(11)- تاريخ انبياء: 217.

(12)- بقره (2): 195.

(13)- نحل (16): 90.

(14)- بحار الأنوار: 71/ 158، باب 10، حديث 8؛ مستدرك الوسائل: 8/ 315، باب 2، حديث 9535.

(15)- بحار الأنوار: 71/ 140، باب 4، حديث 6؛ وسائل الشيعة: 16/ 338، باب 19، حديث 21707.

 (16)- بحار الأنوار: 66/ 370، باب 38، حديث 12؛ الأمالى، شيخ صدوق: 389، حديث 15.