از آنجا كه بر پايه معارف الهيه، و تجربه حيات ثابت شده است كه مال حلال آثار مثبتى در باطن وجود انسان و در فضاى زندگى او دارد، و برعكس آن، مال حرام آثار زيانبارى در باطن و در معنويت و در وضع خانوادگى و اجتماعى آدمى دارد، اسلام به شدت از همه امت مى خواهد كه به هر صورت ممكن در طلب حلال و اجتناب از تحصيل حرام بكوشند، و در اين مسئله خير دنيا و آخرت خود و زن و فرزندانشان را مورد توجه قرار دهند، و بدانند كه طلب حلال و دورى كردن از كسب هاى حرام از اعظم عبادات است.
خداى مهربان روزى انسان را از طريق حلال طيب مقرر فرموده و راه به دست آوردن آن را كسب مشروع و فعاليت مثبت قلمداد نموده است، و براى زندگى چند روزه هيچ نيازى به تأمين معيشت از راه ربا، غصب، رشوه، دزدى، بردن مال مردم، خوردن ارث وارثان به ناحق، غارت كردن بيت المال، خيانت در امانت، خوردن مال يتيم، و پايمال كردن حقوق مردم نيست.
بدون ترديد نتيجه خوردن لقمه حلال طيب قيام به بندگى و طاعت از حق و اجتناب از گام هاى شيطان و دور ماندن از معاصى و گناهان است، و شكى نيست كه عمل صالح ميوه شيرين لقمه طيب و غذاى حلال است.
يقيناً طلب حلال به وسيله كسب مشروع از اخلاق و روش انبيا و سنت پاك پيامبران است.
انسان هنگامى كه به تجارت، يا زراعت، يا حرفه هاى مشروع برمى خيزد، به سرمايه پاكش اضافه مى شود، و با اضافه كسب و سود تجارتش مى تواند به كارهاى خير اقدام نمايد، و مشكل ديگران را حل كند، علاوه بر اين كه قرار گرفتن در كار مثبت، عمر را از ضايع شدن و هدر رفتن حفظ مى كند، و آدمى را از لغو و لهو نگاه مى دارد، و از فقر و تهيدستى كه سياه روئى در دنيا و آخرت است در امان ميبرد، و آن كه براى تأمين معيشت اهل و عيالش به زحمت مى افتد بدون شك زحمتش به عنوان عبادت به حساب مى آيد، و فرشتگان از دعاى خير بى نصيبش نمى گذراند، و كوشش در اين راه ذخيره قيامت و نور فرداى محشرش مى شود، و از اين طريق به تحصيل رضاى حق و بدست آوردن جنت، و حفظ آبرويش در دنيا و آخرت موفق گشت و شرف و كرامتش پايدار مى ماند.
آيات قرآن مجيد و روايات مردم را به انواع كسب مشروع و كار مثبت براى به دست آوردن رزق حلال فرمان مى دهند، و از انسان مى خواهند در اين گردونه كه زمينه رويش بركات حق است قدم بگذراند و هرگز از تجارت و صناعت و زراعت و فنون پاك خسته و كسل نشوند:
وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً:
و ما روز را براى شما زمينه كسب معاش و اداره امور زندگى قرار داديم.
لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ
بر شما گناهى نيست كه در ايام حج از پروردگارتان به وسيله تجارت و داد و ستد رزق و روزى و منافع مادى بطلبيد.
فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ
چون نماز جمعه به پايان رسد، در زمين پراكنده شويد و از فضل و رزق خدا جويا گرديد.
در اين زمينه از رسول خدا (عليهما السلام) روايات بسيار مهمى نقل شده است.
«من الذنوب ذنوب لا يكفرها الا الهم فى طلب المعيشة:»
از گناهان گناهانى است، كه آن را جز انديشه در طلب معيشت به گذشت و بخشش نمى رساند.
«التاجر الصدوق يحشر يوم القيامة مع الصديقين و الشهداء»
تاجرى كه در تجارت و كسب و كارش اهل صدق و صداقت است، در قيامت با صديقين و شهداء محشور مى شد.
«من طلب الدنيا حلالا تعففا عن المسأله، و توسيعاً على عياله و تعطفاً على جاره لقى الله و وجهه كالقمر ليلة البدر»
كسى كه دنيا را از طريق حلال دنبال كند، براى اين كه از گدائى بپرهيزد، و بر اهل و عيالش وسعت دهد، و با همسايه اش همدردى نمايد، خدا را در حالى كه صورتش چون ماه شب چهاردهم است ملاقات نمايد.
روزى رسول خدا با اصحابش نشسته بود، به جوانى پر قدرت و قوت نظر كرد كه صبح زود به سعى و كوشش براى تامين معاش برخاسته، اصحاب گفتند: خدا از او بگذرد، اى كاش جوانى و قدرتش در راه خدا هزينه مى شد!
حضرت فرمود، اين سخن را نگوئيد، اگر كوشش و سعيش در اين صبح زود براى اين باشد كه او را از گدائى باز دارد، و از مردم بى نياز گردد يقيناً كارش فى سبيل الله است، و اگر كوشش براى پدر و مادر پير يا فرزندان ناتوان باشد كه آنان را بى نياز كند و امورشان را كفايت نمايد باز كارش فى سبيل الله است، و اگر كارش براى فخر فروشى و جمع كردن ثروت باشد، قدم در راه شيطان گذاشته است. «2» عيسى (ع) مردى را ديد به او گفت: چه مى كنى؟ گفت عبادت مى كنم، فرمود چه كسى هزينه زندگى ات را مى دهد؟ گفت: برادرم، فرمود: برادرت از تو عابدتر است!
رسول خدا فرمود:
«الاسواق موائد الله فمن اتاها اصاب منها:»
بازارها سفره هاى خدا هستند، كسى كه به جانب آن بازارها برود به سفره هاى خدا مى رسد.
حضرت باقر (ع) روايت بسيار مهمى از رسول خدا نقل مى كند، كه اگر در باب كسب و تجارت روايتى جز اين در كتاب هاى معتبر نبود براى همگان بس بود، متن روايت بنا به نقل كتاب با عظمت كافى در بخش فروع اين است:
«قال رسول الله فى حجة الوداع: الا ان الروح الامين نفث فى روعى انه لا تموت نفس حتى تستكمل رزقها فاتقوا الله عزوجل و اجملوا فى الطلب، و لا يحملنكم استبطاء شيئ من الرزق ان تطلبوه بشى ء من معصية الله جل و عز، فان الله تبارك و تعالى قسم الارزاق بين خلقه حلالًا و لم يقسمها حراما فمن اتقى الله عزوجل و صبر اتاه الله برزقه منه حله و من هتك حجاب الستر و عجل فاخذ من غير حله قص به من رزقه الحلال و حوسب عليه يوم القيامة:»
پيامبر خدا در حجة الوداع فرمود: بدانيد روح الامين در قلبم دميد كه احدى از دنيا نمى رود مگر اين كه رزق خود را به طور كامل دريافت كند، از خداى عزوجل پروا كنيد، و خود را براى طلب رزق به زحمت سنگين و كار طاقت فرسا نيندازيد، و تأخير و دير كردن چيزى از رزق شما را وادار نكند كه آن را با معصيت خداى عزوجل به دست آوريد، بى ترديد خداوند تبارك و تعالى ارزاق را ميان بندگانش به صورت حلال تقسيم كرده و به شكل حرام قسمت ننموده، پس كسى كه از خدا پروا كند و در برابر معصيت استقامت ورزد خدا رزقش را از حلال به او مى رساند، و كسى كه پرده درى نمايد و شتاب ورزد تا از غير حلال روزى خود را تأمين نمايد به همان اندازه از رزق حلالش قيچى مى كند، و از او در قيامت نسبت به آن حرام محاسبه مى شود.
رسول خدا فرمود:
«ملعون من القى كله على الناس:»
از رحمت خدا دور است، كسى كه بار معيشت خود را بر دوش مردم قرار دهد.
از اميرمؤمنان (ع) روايت شده است كه:
آن حضرت درباره ى شخصى سئوال كرد كه در چه وضعى به سر ميبرد؟ عرض شد:
«اصابته الحاجة قال: فما يصنع اليوم، قيل فى البيت يعبد ربه فقال: فمن اين قوته؟ قيل: من عند بعض اخوانه فقال (ع) و الله، الذى يقوته اشد عبادة منه.»
نيازمندى و تهيدستى به او رسيده، فرمود: امروز در چه كارى است، كسى گفت در خانه مشغول عبادت و بندگى است، فرمود معيشتش از كجا تأمين مى شود، گفته شد از جانب برخى از برادران دينى اش فرمود: و الله كسى كه او را اداره مى كند از او عابدتر است.
فيض كاشانى مى فرمايد: از روايات اهل بيت افضل بودن كسب و تجارت به طور مطلق، حتى براى عابدان، عالمان و صاحبان مقام استفاده مى شود. حضرت صادق (ع) پرسيد عمر بن مسلم در چه كارى است، پاسخ دادند روى به عبادت آورده و تجارت و كسب را ترك كرده! حضرت فرمود: خدا از او بگذرد آيا ندانست كه دعاى رها كننده كسب و تجارت به اجابت نمى رسد!
با توجه به آيات و رواياتى كه در سطور بالا گذشت، ارزش و فضيلت كار مشورع و فعاليت مثبت و تجارت و صناعت و زراعت روشن شد، اكنون به آيات و رواياتى كه حلال و حرام كسبى را مورد توجه قرار داده اند اشاره مى كنم.
وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ:
و اموالتان را ميان خود به باطل و ناحق مخوريد، و آن را به عنوان رشوه به سوى حاكمان و قاضيان سرازير نكنيد تا بخشى از اموال مردم را با تكيه بر قدرتمندان ظالم به گناه و معصيت بخوريد در حالى كه از زشتى كارتان آگاه هستيد.
إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً:
بى ترديد كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى خورند، فقط در شكم هاى خود آتش مى خورند، و به زودى در آتش فروزان درآيند.
«لهم فى الدنيا خزى و لهم فى الآخرة عذاب عظيم سماعون للكذب اكالون للسحت ...»
براى آنان كه دستبرد به دين و حقوق مردم مى زنند، در دنيا خوارى و رسوائى و در آخرت عذابى بزرگ است آنان با آن كه مى دانند بسيارى از سخنان و شايعات دروغ است فوق العاده شنواى آن هستند، و به شدت خورنده مال حرام اند.
در رابطه با گناه بسيار بزرگ ربا خوارى در آيات اواخر سوره بقره به خواست خدا بحث مشروحى خواهد آمد.
از رسول خدا و امامان درباره به دست آوردن حلال و اجتناب از حرام روايات بسيار مهمى در كتاب هاى معتبر وارد شده است كه بخشى از آن روايات به اين مضمون است:
اما روايات رسيده از رسول خدا (ص):
«طلب الحلال فريضة على كل مسلم:»
دنبال حلال رفتن فريضه الهى بر عهده هر مسلمانى است.
«من سعى على عياله من حله فهو كالمجاهد فى سبيل الله و من طلب الدنيا حلالا فى عفاف كان فى درجة الشهداء:»
كسى كه براى معيشت خانواده اش از طريق حلال بكوشد، چون جهادگر در راه خداست.
و كسى كه با حفظ عفت نفس دنيا را از راه حلال دنبال كند، در مرتبه شهداست.
«من اكل الحلال اربعين يوماً نور الله قلبه، و اجرى ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه:»
كسى كه چهل روز حلال مصرف كند، خداوند دلش را نورانى مى كند، و چشمه هاى حكمت را از دلش بر زبانش جارى مى كند.
«ان سعداً سأل رسول الله ان يجعله مجاب الدعوة فقال له: اطب طعمتك، تستجب دعوتك:»
سعد كه يكى از اصحاب رسول خداست از حضرت درخواست كرد كه زمينه مستجاب الدعوه شدن او را فراهم آورد، حضرت به او فرمود غذايت را پاكيزه و حلال كن، دعايت مستجاب مى شود.
هنگامى كه نزد پيامبر سخن از حريص بر دنيا به ميان آمد فرمود:
«رب اشعث اغبر مشرد فى الاسفار مطعمه حرام و ملبسه حرام و غذى بالحرام يرفع يديه فيقول: يارب يارب فانى يستجاب لذلك؟» «3»
چه بسا پريشان موى غبار آلود دربدر در سفرها كه محل غذاخورى اش حرام و لباسش حرام و تغذيه اش حرام است و او به درگاه خدا دو دست برمى دارد و يا رب يا رب مى گويد، چگونه دعاى چنين كسى به اجابت برسد؟!
«من اشترى ثوباً بعشرة دراهم و فى ثمنه درهم حرام لم يقبل الله تعالى صلاته مادام عليه منه شيئ:»
كسى كه لباسى را به ده درهم بخرد، و در ثمن آن لباس درهمى از حرام باشد، تا زمانى كه چيزى از آن حرام در آن لباس است خدا نماز نمازگزار درآن لباس را نمى پذيرد.
«كل لحم نبت من حرام فالنار اولى به:»
هر گوشتى كه از حرام روئيده شود، آتش به آن گوشت سزاوارتر است.
«من اصاب مالا من مأثم فوصل به رحما او تصدق به او انفقه فى سبيل الله جمع الله له ذلك جميعاً ثم قذفه فى النار:»
كسى كه از طريق گناه و كسب غير مشروع به مالى برسد، و با آن مال صله رحم به جاى آورد، يا صدقه بپردازد، يا در راه خدا انفاق نمايد، خدا همه آن امور را براى وى جمع كرده سپس او را به آتش دورخ پرتاب كند.
حضرت باقر (ع) از رسول خدا روايت مى كند:
«العبادة سبعون جزءً افضلها طلب الحلال:»
عبادت و بندگى در پيشگاه حق هفتاد جزء است برترين جزء آن دنبال حلال رفتن است.
و نيز حضرت صادق (ع) از پيامبر روايت كرده:
«ان اخوف ما اخاف على امتى من بعدى هذه المكاسب الحرام و الشهوة الخفيته و الربا:»
ترسناك ترين چيزى كه پس از خود بر امتم از آن مى ترسم اين كسب هاى حرام، و شهوت پنهانى و ربا است.
امام صادق (ع) مى فرمايد:
«اذا كتسب الرجل ما لا من غير حله ثم حج فلى؟؟ نودى لا لبيك و لا سعديك، و ان كان من حله نودى لبيك و سعديك:»
هنگامى كه مرد ثروتى را از طريق غير حلال به دست آورد سپس به حج رود و تلبيه بگويد، به او پاسخ دهند لا لبيك و لا سعيديك، و اگر حج را با مال حلال انجام داد در پاسخ تلبيه اش گويند: لبيك و سعديك.
شبى از بخش اخبار علمى رسانه هاى خبرى شنيدم كه دانشمندان ثابت كرده اند معتادان به مشروبات الكلى تا هفت نسل خود را در معرض آثار منفى الكل قرار مى دهند، با شنيدن اين خبر به روايت زير كه در كتاب شريف كافى از حضرت صادق نقل شده و نشانگرمعجزه علمى امام ششم است بيش از پيش يقين پيدا كرده و برايم شگفت آور و نسبت به حرام خواران به طور جدى اعلام خطرى سنگين به نظر رسيد:
«كسب الحرام يبين فى الذريه:»
به دست آوردن مال حرام و لقمه غير مشروع، و خوردن آنچه كه ممنوع و غير مجاز است، آثارش را در نسل آن آشكار مى كند.
غزالى از ابن عباس درباره آثار حرام روايت مى كند كه ابن عباس فرموده:
«لا يقبل الله صلاة امرى فى جوفه حرام:»
خداوند نماز كسى كه در شكمش حرام باشد قبول نمى كند.
از سهل بن عبدالله شوشترى روايت شده:
«لا يبلغ العبد حقيقة الايمان حتى يكون فيه اربع خصال:
اداء الفرائض بالسنة، واكل الحلال بالورع، واجتناب النهى فى الظاهر و الباطن و الصبر على ذلك الى الموت:»
عبد به حقيقت ايمان نمى رسد مگر به چهار خصلت آراسته شود:
فرائض را هماهنگ با سنت رسول الهى به جاى آورد، و با حفظ پارسائى از مال حلال استفاده كند، و در آشكار و نهان از حرام بپرهيزد، و بر اين امور تا لحظه مرگ پايدارى كند.
به خواست حق در آيه 173 سوره بقره كه به برخى از محرمات اشاره شده در رابطه با خوردن حرام ها و آثار شومش در جسم و جان و اين كه سبب محروميت از سعادت دنيا و آخرت است بحث مفصلى خواهد آمد.
در زمينه اجتناب از حرام و بلكه احتياط از شبهه، و بالاتر از آن قناعت به قدر ضرورت از حلال، بايد از زندگى اولياء الهى و عارفان آگاه، و صديقين درس و پند گرفت.
منبع : پایگاه عرفان
