اصول و مباني قرآني نهضت عاشورا (2)

ج. مباني انسان شناسي
 

امام حسين(ع) طبق آموزه هاي قرآن مجيد، از انسان دركي الهي دارد. اين درك برخاسته از فلسفه ي وجودي انسان و ميزان توانايي و مقام اوست. از منظر امام
حسين(ع) تمامي اديان آسماني براي خدمت به وجود انساني پديدار گشته اند؛ چنانكه بسياري از موجودات ديگر براي انسان آفريده شده اند.
از طرف ديگر، اگر انسان بخواهد به كمال رسد، چاره اي جز انجام تكاليف الهي ندارد. او با بندگي در درگاه خداوند مي تواند نردبان ترقي را طي كند. از منظر قرآن مجيد ميان حق انسان و تكليف او هيچ گونه تضادي وجود ندارد؛ چرا كه تكاليف الهي در خدمت تكامل انساني است؛ لذا طرح تضاد ميان محق بودن انسان با مكلف بودن وي، طرحي انحرافي است.
قرآن مجيد مي فرمايد : «يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا استَجِيبُوا للَّهِ وَ لِلرَّسولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يحْيِيكمْ»(10) اي كساني كه ايمان آورده ايد، آن گاه كه خداوند و رسول او شما را دعوت مي كنند تا شما را زنده گردانند، اجابت كنيد.
برخي از مباني انسان شناسي نهضت عاشورا از اين قرار است:

1. مبناي عبوديت گرايي و طغيان ستيزي
 

برخلاف مكتب اومانيسم ـ كه بر انسان محوري به شكل انحرافي اصرار دارد ـ قرآن مجيد با عنايت به عظمت خداوند و كوچكي انسان در مقام عظمت خالق او، بر بندگي انسان در مقابل خدا اصرار دارد؛ انساني كه بنده خدا شد، روبه سوي كمال مي نهد؛ چرا كه معبود انسان در اين بندگي منبع هر كمال و رساننده ي بنده خويش به سعادت ابدي است.
از منظرقرآن كريم، تمامي انبيا آمده اند تا انسان ها را بنده خدا قرار دهند و از طغيانگري برهانند ودر سايه ي آن از تمامي پليدي هاي فكري و عملي نجات يابند؛ چه اينكه قرآن كه ادامه دهنده ي خط عبوديت و توحيد است، به
همين منظور نازل گشته است؛ لذا در سوره هود در توصيف قرآن آمده است : «كتابي است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب حكيمي آگاه، به روشني بيان شده است كه جز خدا را نپرستيد؛ به راستي من از جانب او براي شما هشدار دهنده و بشارت گرم» و اينكه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و به درگاه او توبه كنيد تا شما را با بهره مندي نيكويي تا زماني معين بهره مند سازد و به هر كس كه مقامي كسب كرده باشد، نعمتي از كرم خود عطا كند.(11)
لازمه ي عبوديت گرايي و طغيان ستيزي آن است كه در تمامي عرصه ها، عبوديت حاكم و طغيانگري در مقابل خداوند ودستورهاي او طرد شود. امام حسين(ع) مي فرمايد : اي مردم ! پيامبر خدا فرمود : هر مسلماني با حكومت ستمگري روبرو شود كه حرام خدا را حلال شمرده و پيمان الهي را در هم مي شكند، با سنت و قانون پيامبر مخالفت كرده ودر ميان بندگان خدا روش گناه، تجاوزگري و دشمني را در پيش مي گيرد، با اين حال او در مقابل چنين حكومتي با عمل يا گفتار مخالفت نورزد، بر خداوند است كه آن فرد ساكت را به كيفر همان ستمگر محكوم سازد.(12)

2.مبناي عزت مداري و ذلت ستيزي
 

انسان از منظر قرآن بسيار گرامي است؛ به شكلي كه به خاطر استعدادهاي فراوان، شايسته ي سجده فرشتگان شده و مي تواند به مقام خلافت الهي واصل شود؛ لذا او جز به درگاه خداوند نبايد كرنش كند و تعظيم و تكريم
از ديگران را هم بايد با رويكردي خدايي انجام دهد و نبايد بنده كسي باشد؛ چرا كه «وَ للَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لَكِنَّ الْمُنَفِقِينَ لا يَعْلَمُونَ»(13). از منظر قرآن، هر گاه انسان در مقام فرعون و فرعونيان تاريخ آرام نشيند، آنان را خوار كرده و به اطاعت خويش وادار مي سازد. قرآن مجيد در توبيح ذلت يافتگان قوم فرعون فلسفه ي اطاعت از فرعون را چنين بيان مي كند: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمه فَاَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فَاسِقِين»(14) : فرعون قوم خود را سبك قرار داد؛ لذا از او اطاعت كردند. به راستي كه آنان قومي فاسق بودند.
امام حسين(ع) با تكيه به اين اصل قرآني در روز عاشورا فرياد بر مي آورد كه : آگاه باشيد كه زنازاده پسر زنازاده (ابن زياد) مرا ميان دو چيز مخير قرار داده : يا شمشير كشيده و آماده جنگ گردم و يا لباس ذلت بپوشم و با يزيد بيعت نمايم؛ ولي ذلت و خواري، بسيار از ما دور است.(15)
مبناي سخن فوق آن است كه جنگ در شرايطي كه نجات دهنده از ذلت انساني است، تاحد شهادت، جايز مي باشد؛ چرا كه در چنين شرايطي، انسان به عزت مدام مي رسد و در سايه ي بندگي خدا اولاً به منبع عزت، يعني خداوند تقرب مي جويد؛ چرا كه «مَن كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَللَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً»(16): و هر كس طالب عزت باشد، پس تمامي عزت از آن خداست.
ثانياً هر آنچه در اين مسير ببيند، آن را نيك و زيبا خواهد ديد؛ لذا زينب كبري (سلام الله عليها) در مقابل شماتت دشمنان، بعداز حادثه ي كربلا فرمود: من
چيزي جز زيبايي از خداوند نديدم.(17)

3. مبناي حريت و آزادگي
 

يكي ديگر از مباني انسان شناسي قرآني عاشورا، اصل حريت و آزادگي از تمامي قيد و بندهاي جاهلي و دنيوي است. مادامي كه انسان اسير وابستگي هاي هواهاي نفساني خود است، نمي تواند در مقابل باطل ها مقاومت نمايد و اگر حركتي آغاز كند، در اولين قدم و آزمايش، خود را مي بازد؛ لذا از منظر قرآن مجيد هر گاه در منطقه ي سكونت، انسان به استضعاف كشيده شود و نتواند با مبارزه، خود را رها سازد، بايد هجرت را برگزيند تا به آزادگي خود رسد. قرآن مجيد مي فرمايد: «قَالُوا فِيمَ كُنتُمْ قَالُوا كُنَّا مُستَضعَفِينَ فى الاَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْض اللَّهِ وَسِعَةً فَتهَاجِرُوا فِيهَا»(18) [ملايكه] گفتند در چه حالي بوديد؟ پاسخ دادند ما در زمين از مستضعفان بوديم. [ملايكه] گفتند آيا زمين خدا وسيع نبود كه در آن مهاجرت نماييد؟!
در جاي ديگر، قرآن مجيد پيامبر (ص) را چنين توصيف مي كند: «از دوش آنان قيد و بندهايي كه برايشان بوده است بر مي دارد».(19)
امام حسين(ع) هم خود، آزاد بود و هم مي خواست ديگران آزاده باشند و سرانجام جان خويش را در همين راه داد؛ چه اينكه در گذشته ذكر كرديم كه امام صادق(ع) خطاب به خداوند عرض مي كند: حسين(ع)، جان خود را در راه تو داد تا بندگانت را از جهالت نجات دهد و آنان را از سرگرداني و گمراهي برهاند.
در روز عاشورا حضرت(ع) خطاب به حربن يزيد رياحي مي گويد: «آري به راستي تو حر وآزاد هستي؛ چنانكه مادرت تو را به اين نام نهاد تو در دنيا و آخرت آزاده هستي».(20)
انسان از منظرامام حسين(ع)، قطع نظر از دين و ايمان او، بايد آزاده باشد؛ لذا در روز عاشورا آنگاه كه تعدادي از لشكر دشمن به خيام اهل بيت (عليهم السلام) هجوم مي آورند، فرياد بر مي آورد كه اي قوم اگر دين نداريد و از روز قيامت هراس نداريد، دست كم در دنيا آزاده باشيد.(21)

4. مبناي اختيار و اراده
 

عنصر اختيار و اعتقاد به اراده ي انساني، تأثيري مهم در حركات او دارد. كسي كه معتقد به جبر و بي اختيار باشد، خود را بي تأثير مي داند و درصدد دگرگون سازي وضعيت موجود بر نمي آيد ازاين جهت است كه قرآن مجيد با صراحت تام، اختيارانساني را اثبات مي كند تا آيات متشابه به واسطه آيات محكم در راستاي اختيار انسان تفسير شوند خداوند مي فرمايد :«إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيرُ مَا بِقَوْمٍ حَتى يُغَيرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ »(22) خداوند وضعيت قومي را تغيير نمي دهد مگر آنان خود، در صدد تغيير وضعيت خويش باشند.
حسن بصري، مفسر و تابعي معروف، از امام حسين(ع) در مورد «قدر» سؤال مي كند. امام(ع) در جواب مي گويد:
پس از آنچه در مورد «قدر» براي تو شرح مي دهم و به ما اهل بيت (عليهم السلام) رسيده، پيروي كن! بدان هر كس به قدر ايمان نياورد، چه خير يا شر آن،
كافر شده است و كسي كه گناهان را بر گردن خداوند متعال گذارد، تهمتي بزرگ بر خدا زده است. خداوند متعال به اجبار اطاعت نمي شود و به جبر معصيت نمي شود و بندگان خدا هم در انتخاب راه آزاد گذاشته نشده اند، بلكه خداوند مالك آن چيزي است كه بندگان دارند و قادر بر آن چيزي است كه بندگان قدرت دارند؛ پس اگر بندگان، دنبال طاعت بروند، خداوند مانع نمي شود واگر دنبال معصيت بروند، اگر بخواهد بين آنها و گناه مانعي ايجاد مي كند و اگر اين كار را نكند، معنايش اين نيست كه بندگانش را به جبر بر آن مجبور كرده است؛ بلكه بعد از انذار و ارشاد و اتمام حجت، آنان را بر اعمال مسلط كرده است. خداوند بر بندگان راهي نهاده كه بتوانند اوامر او را انجام دهند و نهي هاي او را ترك نمايند.(23)

نويسنده:محمد علي اسدي نسب

پي‌نوشت‌ها:
 

1.روزنامه همشهري، 82/12/29.
2. نحل :89.
3. ابن كثير؛ الكامل في التاريخ؛ ج4 ، ص 304.
4.مائده :103.
5. احزاب : 36.
6. طبري؛ تاريخ الامم و الملوك؛ ج6، ص 200.
7. آل عمران : 157.
8. سيد جعفرعاملي؛ الصحيح من السيره ؛ ج3، ص 112.
9. الشيخ الطوسي؛ مصباح المجتهد؛ ص 788.
10. انفال :24.
11. هود:1-3.
12. طبري؛ تاريخ الامم و الملوك؛ ج6، ص 229.
13.منافقون :8
14. زخرف : 24.
15. ابن طاووس؛ اللهوف في قتلي الطفوف ؛ ص 59 و خوارزمي؛ مقتل الحسين؛ ص 10.
16. فاطر :10.
17. سيد ابن طاووس؛ اللهوف؛ ص 67.
18. نسا:97.
19. اعراف : 157.
20. بلاذري؛ انساب الاشراف؛ ج3، ص 397.
21. همان.
22. رعد:11.
23.بحارالانوار؛ ج5، ص 123.