جهاد تدافعى در قرآن‏

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

جهاد تدافعى را در موارد و تحت عناوين كلى زير مى توان مطرح و بررسى كرد: «1» 1- اسلام، دفاع را حق مشروع در برابر ظلم و تجاوز و تبهكارى مى داند، و جنگ را به عنوان يك وسيله دفاع تجويز مى كند:

اذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِانَّهُمْ ظُلِمُوا وَ انَّ اللَّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ* الَّذينَ اخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ الَّا انْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» «2»

به كسانى كه [ستمكارانه ] مورد جنگ و هجوم قرار مى گيرند، چون به آنان ستم شده اذن جنگ داده شده، مسلماً خدا بر يارى دادن آنان تواناست.*

همانان كه به ناحق از خانه هايشان اخراج شدند [و گناه و جرمى نداشتند] جز اين كه مى گفتند: پروردگار ما خداست.

ولى با وجود توصيه و تأكيد در استفاده از حق مشروع دفاع، از زياده روى و تجاوز منع مى كند:

وَ قاتِلُوا فِى سَبيلِ اللَّهِ الَّذينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا انَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ» «3»

و در راه خدا با كسانى كه با شما مى جنگند بجنگيد، و [هنگام جنگ از حدود الهى ] تجاوز نكنيد، كه خدا تجاوزكاران را دوست ندارد.

2- اسلام، گروههائى را كه نه منطق و نه پيمان، مانع از شيوه خصمانه شان نمى شود، متجاوز تلقّى مى كند و درباره اين گونه متجاوزان جنگ تدافعى را چنين دستور مى دهد:

فَاذَا انْسَلَخَ الاْشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ» «4»

پس هنگامى كه ماه هاى حرام سپرى شود، مشركان را هر جا يافتيد، بكشيد و به اسيرى بگيريد و محاصره كنيد و در هر كمين گاهى به كمين آنان بنشينيد.

آنگاه در پايان چنين فرمان به ظاهر تندى، براى نشان دادن ماهيّت انسانى دفاع، توصيه مى كند:

فَانْ تابُوا وَ اقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ انَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ» «5»

ولى اگر توبه كردند و نماز را بر پا داشتند و زكات پرداختند، پس آزادشان گذاريد؛ زيرا خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

3- در برابر آنها كه به جنگ با خدا و راه خدا برخاسته اند و فساد در زمين و تبهكارى را شيوه خود قرار داده اند، مى فرمايد:

انَّما جَزاءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِى الاْرْضِ فَساداً انْ يُقَتَّلُوا اوْيُصَلَّبُوا اوْتُقَطَّعَ ايْدِيهِمْ وَ ارْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اوْيُنْفَوْا مِنَ الاْرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْىٌ فِى الدُّنيا وَ لَهُمْ فِى الآْخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ» «6»

كيفر آنان كه با خدا و پيامبرش مى جنگند، و در زمين به فساد و تباهى مى كوشند، فقط اين است كه كشته شوند، يا به دارشان آويزند، يا دست راست و پاى چپشان بريده شود، يا از وطن خود تبعيدشان كنند. اين براى آنان رسوايى و خوارى در دنياست، و براى آنان در آخرت عذابى بزرگ است.

4- در مورد پيمان شكنى و پيمان شكنان كه آنها را متجاوزى ماجراجو و شايسته سركوب مى شمارد:

الا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا ايْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِاخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُوكُمْ اوَّلَ مَرَّةٍ اتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ احَقُّ انْ تَخْشَوْهُ انْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ» «7»

چرا و براى چه نمى جنگيد؟ آن هم با گروهى كه پيمان هاى خود را شكستند، و عزمشان را بر بيرون كردن پيامبر از وطنش جزم كردند و هم آنان بودند كه نخستين بار با شما جنگيدند، آيا از آنان مى ترسيد؟! در صورتى كه اگر مؤمن هستيد، خدا سزاوارتر است كه از او بترسيد.

5- سران و سردمداران تجاوز به حريم آزادى تفكّر انسانى و همكاران شيطان:

فَقاتِلُوا اوْلياءَ الشَّيْطانِ انَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعيفاً» «8»

پس شما با ياران شيطان بجنگيد، كه يقيناً نيرنگ و توطئه شيطان [در برابر اراده خدا و پايدارى شما] سست و بى پايه است.

6- پيشوايان كفر و استكبار و قدرت هاى سلطه جو و ابرقدرت ها كه جز به ظلم و فساد و منافع خود نمى انديشند و به هيچ پيمانى و تعهّدى احترام نمى گذارند و بدان پايبند نيستند:

فَقاتِلُوا ائِمَّةَ الْكُفْرِ انَّهُمْ لا ايْمانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ» «9»

در اين صورت با پيشوايان كفر بجنگيد كه آنان را [نسبت به پيمان هايشان ] هيچ تعهدى نيست، باشد كه [از طعنه زدن و پيمان شكنى ] بازايستند.

قرآن در اين پيكار ابراز خوشبختى مى كند لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ كه هرگاه نيروهاى من صادقانه عليه اينان به جنگ تدافعى دست بزنند، آنها را مجبور خواهند كرد كه از سلطه جوئى و خودكامگى و زير پا گذاشتن تعهّدهاى خود و پايمال كردن حقوق انسان ها و سوء استفاده از نيروها و امكانات مردمى در مسير اهداف شوم خود دست بردارند.

7- مدّعيان پيروى از كتاب هاى آسمانى (يهوديان، مسيحيان، زردشتيان) كه نه حاضر به تسليم در برابر منطق و عقلند، و نه حدود و قانون خدا را مراعات مى كنند، و على رغم ادّعايشان، خدا و دين حق را گردن نمى نهند، و زندگى و همزيستى توأم با تفاهم مسلمين را هم ردّ مى كنند، متجاوزانى هستند كه اسلام در برابر آنها به جنگ تدافعى متوسّل مى شود تا حداقل، پيمان هاى دو جانبه شرافتمندانه اى را بپذيرند:

قاتِلُوا الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الآْخِرِ وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذينَ اوتُوا الْكِتابَ حَتّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ» «10»

با كسانى از اهل كتاب كه به خدا و روز قيامت ايمان نمى آورند، و آنچه را خدا و پيامبرش حرام كرده اند، حرام نمى شمارند، و دين حق را نمى پذيرند، بجنگيد تا با دست خود در حالى كه [نسبت به احكام دولت اسلامى ] متواضع و فروتن اند، جزيه بپردازند.

8- در مواردى كه مسلمين در معرض خطر حمله و تهديدهاى جدّى قرار گرفته باشند كه اگر جلوگيرى نكنند غافلگير خواهند شد:

يا ايُّها الَّذينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا انَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ» «11»

اى اهل ايمان! با كافرانى كه هم جوار شما هستند، نبرد كنيد؛ و آنان بايد در شما سرسختى و شدت يابند؛ و بدانيد كه خدا با پرهيزكاران است.

9- گروه و جبهه هاى درگير جنگ با ديگران كه مرتكب تجاوز و ظلم مى شوند، و جنگ افروزان و زورگويانى كه به اتّكا و قدرت بر ملّت ها و گروه هاى ديگر مى تازند، اسلام با اعلان جنگ به متجاوزان زورگو از حق كشورها و ملّت ها و گروه هائى كه مورد تهاجم و تجاوز قرار گرفته اند دفاع مى كند:

وَ انْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَاصْلِحُوا بَيْنَهُما فَانْ بَغَتْ احْداهُما عَلَى الاْخرى فَقاتِلُوا الَّتى تَبْغِى حَتَّى تَفى ءَ الى امْرِ اللَّهِ فَانْ فاءَتْ فَاصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ اقْسِطُوا انَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ» «12»

و اگر دو گروه از مؤمنان با يكديگر بجنگند ميان آنها صلح و آشتى برقرار كنيد، و اگر يكى از آن دو گروه بر ديگرى تجاوز كند، با آن گروهى كه تجاوز مى كند، بجنگيد تا به حكم خدا باز گردد. پس اگر بازگشت، ميانشان به عدالت و انصاف، صلح و آشتى برقرار كنيد؛ و همواره دادگرى را پيشه سازيد كه خدا دادگران را دوست دارد.

در آغاز آيه گرچه اعلان جنگ در مورد دو كشور و يا دو ملّت و يا دو گروه مسلمانى كه يكى متجاوز است بيان شده، ولى كلّيت فَقاتِلُوا الَّتى تَبْغى حَتَّى تَفى ءَ الى امْرِ اللَّهِ نشانگر عموميّت قانون نسبت به هر گروهى است كه در صحنه جنگ به ديگرى ستم و تجاوز روا مى دارد.

10- در مورد تحريكات و توطئه ها و زمينه سازى آشوب هاى كلّى و اغتشاشات و ايجاد تفرقه و فتنه، كه عاملان آن متجاوز و دشمن در حال جنگ تلقّى شده اند، و جهاد تدافعى در مقابل آنان اجتناب ناپذير مى گردد:

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فيهِ قُلْ قِتالٌ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اخْراجُ اهْلِهِ مِنْهُ اكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ اكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لايَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دينِكُمْ انِ اسْتَطاعُوا» «13»

از تو درباره جنگ در ماه حرام مى پرسند. بگو: هر جنگى در آن [گناهى ] بزرگ است، ولى هر نوع بازداشتن [مردم ] از راه خدا و كفرورزى به او و [بازداشتن مردم از] مسجد الحرام و بيرون راندن اهلش از آن، نزد خدا بزرگ تر [از جنگ در ماه حرام ] است؛ و فتنه [شرك و بت پرستى ] از كشتار بزرگ تر است. و مشركان همواره با شما مى جنگند تا شما را اگر بتوانند از دينتان برگردانند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- جهاد از ديدگاه امام على عليه السلام: 14

(2)- حج (22): 39- 40.

(3)- بقره (2): 190.

(4)- توبه (9): 5.

(5)- توبه (9): 5.

(6)- مائده (5): 33.

(7)- توبه (9): 13.

(8)- نساء (4): 76.

(9)- توبه (9): 12.

(10)- توبه (9): 29.

(11)- توبه (9): 123.

(12)- حجرات (49): 9.

(13)- بقره (2): 217.