اطوار دل‏

و دل را اطوار مختلف است كه:

[وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً] .

در حالى كه شما را مرحله به مرحله [خاك، نطفه، علقه، مضغه، گوشت، استخوان و.] آفريده است.

طور اول: دل را صدر گويند و آن معدن گوهر اسلام است.

 [أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ ] .

آيا كسى كه خدا سينه اش را براى [پذيرفتن ] اسلام گشاده است، و بهره مند از نورى از سوى پروردگار خويش است.

و هر وقت كه از نور اسلام محروم ماند معدن ظلم و كفر است كه:

[وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ ] .

ولى آنان كه سينه براى پذيرفتن كفر گشاده اند، خشمى سخت از سوى خدا بر آنان است و آنان را عذابى بزرگ خواهد بود.

و محل وساوس شيطان و تسويلات نفس، صدر است كه:

[يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ ] .

از زيان وسوسه گر كمين گرفته و پنهان.

و صدر پيوست دل است و اندرون دل اين ها راه نيست؛ زيرا كه دل خزينه حق است و آسمان صفت است، اين ها را به آنجا راه نيست كما قال:

[وَ حَفِظْناها مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ رَجِيمٍ ] «4».

و آن را از هر شيطان رانده شده اى حفظ كرديم.

طور دوم: از دل را قلب خوانند و آن معدن ايمان است كه:

 [كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ ] .

اينانند كه خدا ايمان را در دل هايشان ثابت و پايدار كرده.

و محل نور عقل است به مفاد:

[لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها] .

براى آنان دل هايى [بيدار و بينا] پيدا شود كه با آن بينديشند.

طور سوم: شغاف است و آن معدن عشق و محبت و شفقت است بر خلق:

[قَدْ شَغَفَها حُبًّا] .

كه عشق آن نوجوان در درون قلبش نفوذ كرده.

و محبت خلق از شغاف نگذرد.

طور چهارم: فؤاد است و آن معدن مشاهده و محل رؤيت است كه:

[ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى ] .

آنچه را دل [پيامبر] ديد [به پيامبر] دروغ نگفت.

طور پنجم: را حبة القلب گويند كه معدن محبت حضرت عزت است و خاص آن محبت راست كه محبت مخلوق را در آن گنجايش نيست.

طور ششم: را سويدا گويند و آن معدن مكاشفات غيبى و علوم لدنى است، ومنبع حكمت و گنجينه اسرار الهى و محل علم اسما:

 [وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها] .

و خدا همه نام ها [ىِ موجودات ] را به آدم آموخت.

و در وى انواع علوم كشف شود كه ملائكه از آن محرومند.

طور هفتم: را مهجة القلب گويند، در آن معدن انوار تجلى هاى صفات الوهيت است و سرّ:

[وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ] .

به يقين فرزندان آدم را كرامت داديم.

اين است و اين جنس كرامت با هيچ نوعى از انواع موجودات نكردند.

پس تمامى صحت و سلامت و صفاى دل در آن است كه به كلى از آفت بيمارى:

[فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ] .

در دلِ آنان بيمارىِ [سختى از نفاق ] است.

خلوص يابد و همگى آن اطوار سر بر خط عبوديت نهند و هر طور به خاصيت آن معنى كه در آن مودع است مخصوص گردد، بر وفق فرمان و طريق متابعت و چنان كه قالب را هفت عضو است و بر هفت عضو سجده فرموده اند كه:

امِرْتُ أنْ أسْجُدَ عَلى سَبْعَةِ أعْضاءٍ.

مأمورم كه بر هفت عضو سجده كنم.

دل را نيز سجده بر هفت طور واجب است و سجده اول آن است كه روى از همه مخلوقات بگرداند و از تمتعات دنيوى و اخروى اعراض كند و به همگى وجوه متوجه حضرت شود و از حق جز حق هيچ نطلبد .