كعبه در آيينه قرآن

در كتاب باعظمت الهي مي خوانيم :( إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ ).يقيناً نخستين خانه اي كه براي [ نيايش و عبادت ] مردم نهاده شد، همان است كه در مكه است كه پر بركت و وسيله هدايت براي جهانيان است.در توضيح اين آيه بايد گفت :ارزيابي عظمت واهميت برنامه هاي اسلامي و نقشي كه براي به پا داشتن يك نظام عادلانه در مجتمع انساني قواعد و مقررات الهي دارند، تنها از طريق دقت در آيات قرآن مجيد و رواياتي كه در معتبرترين مدارك ديني تدوين شده ميسر است.مي توان از نتايجي كه از عمل به اصول الهي عايد جامعه بشري مي گردد به اصالت و حقيقت حقوق اسلامي در تمام جوانب حيات پي برد.
قرآن مجيد حاوي كليات مسائل اسلامي و روايات و اخبار شرح و توضيح آن كليات است.حفظ حقوق انسان در تمام زمينه هاي زندگي و تأمين سعادت دنيا و آخرت بشر از عمل به برنامه هاي الهي به دست مي آيد.
مسئله حج و روي آوردن به كعبه به شرط خلوص و معرفت، از مسائلي است كه درد دنيا و آخرت مسلمانان را دوا مي كند.در آيه اي كه ذكر شد، مي خوانيم :همانا اول خانه اي كه براي مردم به جهت عبادت و بندگي قرار داده شد خانه ايست كه در مكه برپاست، آنجا مركز خير و بركت و منبع نفع و سود و محور هدايت و راهنمايي است.آري، هدف حق از قراردادن آن خانه در شهر مكه و در وسط مسجد الحرام براي اجراي مراسم بندگي و عبوديت از طرف مردم است و براي اين كه مردم در اتصال به آن جايگاه عظيم خود را به مقام قرب برسانند و از تمام علايق و وابستگي هاي بيهوده برهانند و حاكميت معبودهاي باطل را از زندگي خود ريشه كن كرده، تمام توجه خود را متوجه حضرت حق نمايند.

اي خوشا دل كاندر او از عشق تو جاني بود *** شادمان جاني كه او را چون تو جاناني بود
خُرّم آن خانه كه باشد چون تو مهماني در او *** مقبل آن كشور كه او را چون تو سلطاني بود
زنده چون باشد دلي كز عشقِ تو بويي نيافت *** كي بميرد عاشقي كو را چو تو جاني بود؟
هر كه رويت ديد و دل را در سر زلفت نبست *** در حقيقت آدمي نبود، كه حيواني بود
در همه عمر ار بر آرم بي غم تو يك نفس *** زان نفس بر جان من هر لحظه تاواني بود
آفتاب رويِ تو گر بر جهان تابد دمي *** در جهان هر ذره اي خورشيد تاباني بود
آتش رخسار خوبت گر بسوزاند مرا *** اندر آن آتش مرا هر سو گلستاني بود
روزي آخر از وصالِ تو به كام دل رسم *** اين شبِ هجرِ تو را گر هيچ پاياني بود(1)

نشانه هاي روشن كعبه

در كعبه نشانه هاي روشني از خداوند قرار دارد، مقام ابراهيم آنجاست، آن كس كه خود را بدان جايگاه برساند در حريم امن قرار  گرفته، بر بندگان است كه در حال توانايي به سوي آن مكان بشتابند و اعمال و مناسك آنجا را طبق دستور الهي با خلوص و معرفت به جاي آرند، هر كس از اجراي اين دستور سعادتبخش سر باز زند، به دايره ناسپاسي قدم گذاشته، همانا خداي بي انباز از همه عالميان بي نياز است.آري، هدف حضرت حق از قرار دادن آن خانه در شهر مكه، اجراي مراسم بندگي و عبوديت در آن شكل خاص از طرف مردم است، تا خداخواهان و حق جويان و اهل عشق، آن را وسيله اي براي تحصيل بندگي قرار دهند و به واسطه اجراي مقررات و مناسك آن، به پرستش خداوند و عبادت خالصانه برخاسته، رسوم بندگي را در محضر حضرت دوست به جاي آرند. مگر نه اين است كه تاريخ حيات بشر نشان داده كه به دست آوردن سلامت دو جهان و خوشبختي و سعادت در تمام زواياي حيات از طريق درك توحيد و توجه به شؤون حق ميسر است، و مگر جز از راه آشنايي با حق و حفظ حقوقي كه براي حفظ كيان انسان و انسانيت بر عهده آدمي نهاده شده خيري به دست مي آيد؟ كعبه و شؤون آن جهتي است براي نشان دادن عمق توحيد و به دست آوردن فضايل انساني و اخلاق الهي از طريق اداي مناسك آن.عاشقانه به آن وادي سفر كنيد، عاشقانه در آن حريم قدم بگذاريد و عارفانه در آن جايگاه كه جاي سر به خاك گذاشتن انبيا و امامان و اوليا بوده قرار بگيريد. چون به كعبه نزديك شديد، خالصانه در مطاف قرار گيريد و دور خود او بگرديد و با زبان حال در محضر آن جناب عرضه بداريد :

اي راحت روانم دور از تو ناتوانم *** باري بيا كه جان را در پايِ تو فشانم

اين هم روا ندارم كآيي براي جاني *** بگذار تا برآيد در آرزوت جانم
بگذار تا بميرم در آرزوي رويت *** بي روي خوبت آخر تا چند زنده مانم
گيرم كه من نگويم، لطف تو خود نگويد *** كين خسته چند نالد هر شب بر آستانم؟
باري عراقي اين دم بس ناخوشست و درهم *** حال دلش دگر دم تا چون شود، چه دانم

كعبه، مركز بركات و هدايت

( مُبَارَكاً وَهُديً لِلْعَالَمِينَ ).كه پر بركت و وسيله هدايت براي جهانيان است.آن روز كه ابراهيم بزرگ، آن قهرمان توحيد و معني، هاجر و اسماعيل را به سرزمين مكه آورد، از قطره اي آب و ذره اي علف سبز در آن منطقه خبري نبود، بنا به نقل قرآن مجيد عرضه داشت :پروردگارا ! من زن و فرزندم را نزد خانه تو، در سرزميني خشك و غير قابل كشت، سكونت دادم، خداوندا ! به خاطر اين كه نماز به پاي دارند، تو اي آگاه بر تمام احوال، دل مردمان را به ايشان توجه ده و از انواع ميوه ها و نعمت هايت آن مردم را بهره ده تا به شكر تو برخيزند.نتيجه مبارك بودن آن جايگاه و قبول شدن خواسته ابراهيم را در مسافرت ميليوني مسلمانان به آن جايگاه مي بينيد.علاوه بر اين، مبارك بودن اين خانه در آن است كه با كشش معنوي خويش هزاران دل را منقلب كرده و هزاران نفس را از آلودگي پاك و هزاران معصيت كار را به صحنه باعظمت توبه مي كشد.
هدف از هادي بودن آن جايگاه هم در اين است كه مردم در آن محل و محيط مسجد الحرام و مقامات ديگر، به شرط اجراي مناسك به طور صحيح، راه تحصيل خير دنيا و آخرت را يافته و به مقام قرب حق و خشنودي او نزديك مي شوند.مسلم است كه از زمان بناي كعبه كه همزمان با شروع حيات آدم در كره خاك بوده، آن سرزمين مبدأ و منبع پخش نور و بركت و مركز هدايت و راهنمايي بندگان به سوي حقايق عالي بوده و قرآن مجيد براي هدايت بشر و دستگيري انسان و ايجاد تحول همه جانبه در حيات، در آنجا نازل شده و راه بينش وسيع به وسعت ظاهر و باطن جهان را به روي آنان گشوده است.كعبه، آري كعبه; همان مركزي كه مناسك عالي حج در آن و از بركت و هدايت آن انجام مي گيرد و با آدمي با به جا آوردن مناسك و دقت در اسرار آن، از شرك و زندقه، نفاق و دورويي، قوميت و عصبيت، تكبر و نخوت، اسارت و ذلت، وساير پليدي ها دور شده و به جميع مراتب هدايت مي رسد.كعبه، به آدمي مي آموزد كه بنده پاك از شوائب، محبوب خداست،
تعليم مي دهد كه جامعه اسلامي بايد در تمام شؤون زندگي داراي وحدت كلمه باشد و به اهل استطاعت درس مي دهد كه از استطاعت مالي و بدني خود در راه اعتلاي كلمه حق بكوشيد و به نداي تمام مظلومان و مستمندان و دردمندان جواب مثبت داده و همه ساله با تشكيل دادن اين اجتماع عظيم، به رفع نيازها و گرفتاري هاي ملل اسلامي اقدام كنيد. گرفتاران در بند اسارت را برهانيد و براي حفظ استقلال مادي و معنوي امت اسلامي چاره انديشي كنيد.كعبه، درس محبت و دوستي، درس اخوت و برادري و درس عدل و مواسات و صفا و صميميت مي دهد.كعبه، در پرتو عظمت و معنويتي كه دارد، راهنماي مسلمانان به سوي سعادت دنيا و آخرت است و به غير مسلمانان هم راه ايجاد اتفاق و اتحاد را آموخته و به آنان مي گويد : براي رفع مشكلات اجتماعي، نياز مبرم به يك مجتمع سالم و پاك دارند.( هُديً لِلْعَالَمِينَ ).و وسيله هدايت براي جهانيان است.

حج از ديدگاه اميرالمؤمنين (عليه السلام)

در پايان خطبه اول « نهج البلاغه »، حضرت مولي الموحدين، امام العارفين، اميرالمؤمنين  (عليه السلام) مي فرمايد :شما را به حج خانه اش كه آن را قبله مردم قرار داده مكلف كرده، تا چون جانداران كه با حرص و ولع به چشمه زلال وارد مي شوند، در حال تسليم، به آن جايگاه درآييد و كبوتروار به آن حرم امن پناهنده شويد،
حكمت الهي اقتضا دارد كه بندگانش آزادانه در برابر عظمت ربوبي اش، در آن جايگاه مقدس سر فرود آرند، شنوندگاني از بندگانش را انتخاب كرد تا دعوت او را پاسخ گويند و مشيت حضرتش را تسليم گردند.اين عباد بهرهور از گوش شنوا، به آن حريم مقدس مي روند و در آن جايگاه قدس كه انبياي عظام الهي وظيفه بندگي به جاي آوردند، رو به معبود قرار گرفته و خود را شبيه فرشتگان طواف كننده به دور عرش مي نمايند، در آن تجارتگاه الهي سودها برده و به وعدگاه عفو و احسان حق روي مي آوردند.خداوند سبحان، كعبه و وظايفش را شعار جاوداني براي اسلام و جايگاه امن براي پناهندگانش قرار داده، در آن معبد عظيم اعمالي را واجب و اداي حق آن حرم مقدس را بر بندگانش لازم و ورود به آن معبد و ديدارش را به كساني كه توانايي دارند، حكم نموده است.

ابعاد عظمت كعبه

شارح «ترجمه و تفسير نهج البلاغه» در توضيح فرامين امام عاشقان مي فرمايد:حج خانه خدا و اعمالي كه بايد در آن مقدس ترين معبد الهي انجام بگيرد، به قدري در سازندگي فرد و اجتماع مؤثر است كه قابل توصيف با قضاياي معمولي نيست، به طوري كه مي توان گفت :اگر انساني به آن عمل سازنده توفيق يابد و با اين حال دگرگوني در وضع او موجود نيايد و به مسير تكامل وارد نگردد، حتماً يا به حكمت آنچه ديده و عمل كرده است، آگاهي نداشته و يا نيروي غرايز حيواني و خودخواهي او به قدري مقاومت داشته است كه اگر خود حق و حقيقت را هم مي ديد و در جاذبه آن قرار مي گرفت، پا به فرار مي گذاشت و كم ترين نتيجه اي را از آن مشاهده نكرده و قرار گرفتن در جاذبه حق و حقيقت را بدست نمي آورد.براي توضيح بخشي از عظمت حج بيت اللّه، و آگاهي از ابعاد اين عمل دگرگون كننده مطالبي را مطرح مي كنيم :
1 ـ كعبه، نخستين معبد الهي
مسلم است كه در همه جوامع و همه دوران ها، مخصوصاً در آن جمعيت هايي كه پيامبران و خداشناسان وجود داشته اند، جايگاه مخصوصي براي عبادت و تفكرات معنوي ساخته شده است.اين معابد در حقيقت رصدگاه هايي براي نظاره به بي نهايت و ايجاد رابطه ميان بي نهايت بزرگ (خدا) و بي نهايت كوچك (انسان) مي باشند.در اين رصدگاه هاست كه آدميان بدون واسطه با خويشتن روبرو مي شوند وبا امواج مقدس وجدان خويش، با خدا به راز و نياز مي پردازند.در هيچ يك از جايگاه ها و مسكن هايي كه بشر با دست خود مي سازد مصالح ساختماني از آنچه كه هستند، تغييري پيدا نمي كنند، مگر مصالح ساختمان معابد كه با آجر بالا مي رود و به روح و جان شفاف مبدل مي شود و انوار الهي را در دل ها منعكس مي سازد.اين معابد مانند چشمه سارهايي زلال، در ميان سنگلاخ ها و دشت هاي سوزان زندگي حيواني آدميان قرار گرفته است، انسان ها با شستشو در اين چشمه سارها طراوت و شادابي روح را باز مي يابند.بيت اللّه الحرام كه كعبه و مكه نيز ناميده شده است، اولين معبد جهاني است كه براي همه مردم با دست ابراهيم خليل  (عليه السلام) ساخته شده است.دومين خانه جهاني كه به عنوان معبد عمومي بنا شده، مسجد الأقصي است كه به وسيله حضرت سليمان در سال 1005 پيش از ميلاد، قرن ها پس از بناي كعبه ساخته شده است.البته پيش از كعبه و مسجد الأقصي معابد زيادي وجود داشته است; زيرا به گفته بعضي از انسان شناسان، تاريخ معابد مساوي تاريخ انسان هاست، خصوصيت اين دو معبد به جهت عمومي بودن و خالي بودن از رنگ و شكل محلي و خصوصيات نژادي و غيره است.در روايتي از اميرالمؤمنين  (عليه السلام) درباره اين كه كعبه اولين معبد الهي است، چنين آمده است:مردي از اميرالمؤمنين  (عليه السلام) پرسيد : آيا اولين خانه خدا كعبه بوده است ؟ آن حضرت فرمودند : نه، پيش از كعبه خانه هايي براي عبادت ساخته شده است ولي كعبه اولين خانه مبارك و وسيله هدايت و رحمت و بركت است و اولين كسي كه آن را بنا نموده است ابراهيم خليل بوده، سپس جرهم، يكي از قبايل عرب آن را تجديد بنا كرد و بار ديگر منهدم شد و عمالقه آن را بازسازي كردند.
2ـ جايگاه جغرافيايي كعبه
كعبه در جايگاهي بنا شده است كه هيچ گونه وسيله تفريح و مناظر طبيعي خوشايندي ندارد، سنگلاخي در ميان اقيانوسي از ريگزارها و ديدگاه هاي خشن كه مجالي به انديشه هاي گسترده و عميق و فوق ضرورت هاي زندگي معمولي نمي دهد.حكمت بالغه ايست كه كعبه را در اين جايگاه خسته كننده قرار داده است تا انسان ها از محيط هاي زيبا و خوش آب و هواي جهان روي به آن بياورند و هدفي جز چشيدن طعم تكليف نداشته باشند.
در حج خانه خدا هيچ يك از عوامل طبيعي، نفساني و اجتماعي دخالتي در انجام تكليف ندارد، بلكه در آن تكاپو، انسان است و خدايش كه رويارويش قرار گرفته است.اگر انسان همين نكته را در اين سفر ملكوتي بفهمد، به جايي مي رسد كه چشمي نديده و گوشي نشنيده، در آن صورت است كه تمام وجود انسان فرياد «دوست، دوست» سر خواهد داد.
من از سر همه عالم گذشتم الا دوست *** نعيم دنيي و عقبي تو را و ما را دوست
مراد هر دو جهان مي كنند بر ما عرض *** دل از ميان همه مي كند تمنا دوست
رسد به مرتبه اي اتحاد ما با او *** كه هيچ فرق نماند ميان ما با دوست
طواف كعبه دل كن كه هست خانه او *** نه هر كجا كه كني فرض باشد آنجا دوست
3 ـ وحدت و يگانگي در حج
شگفت انگيزترين حكمتي كه در حج بيت اللّه وجود دارد احساس وحدت و يگانگي است كه در حد اعلاي مفهوم انسانيت به وجود مي آيد.عالم و جاهل، كوچك و بزرگ، زن و مرد، سياه و سپيد، كسي كه عالي ترين مقام جامعه خويش را داشته باشد و كسي كه گمنام ترين فرد جامعه خود باشد، همه و همه با دو قطعه لباس سفيد با جدي ترين قيافه حيات مي جوشند و مي خروشند و مي روند و مي نشينند.تضادها و تنوعاتي كه انسان ها را از يكديگر جدا كرده ـ هر يك را مانند گرگي در برابر ديگري قرار داده، آنان را به جنگ و پيكار در كارزارهاي رنگارنگ وادار كرده است ـ مبدل به هماهنگي و وحدتي مي گردد كه تنها در شعر و سخنان مبلغان آرمان اعلاي انساني ديده مي شود.

اين احساس اگر ادامه يابد و مربيان جوامع آن را به طور جدي در تعليم و تربيت ها اجرا كنند، دردهاي بشري را كه هر روز با به سراغ افراد و جوامع مي آيد مداوا خواهد كرد.