قرآن رهاورد وحی است یا حاصل رؤیا؟!

آیا قرآن حاصل رؤیاهای پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است؟ [آیا] می توان گفت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نه مخاطب؛ بلکه ناظر و راوی آن چیزی است که پیروانش وحی می خوانند؟
پرسشهایی از این دست همه به یک سوال اساسی و کهن بر می گردد که «وحی چیست؟» و آنچه امروز به نام قرآن در بین ما حضور تاثیرگذار دارد از چه طریقی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسیده است؟
ما مسلمانان معتقدیم که پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) بوسیل وحی با خدای متعال ارتباط داشت و آنچه او از این طریق دریافت کرد همه سخن خدای یکتا بود و هست. قرآنی که امروز به یادگار از او در بین ما قرار دارد از آغاز تا انجام، همگی سخن خداست که حضرتش از راه وحی از خدای متعال دریافت کرده است.
قرآن کلام خداست
«وحی» عبارت است از: تفهیم ویژه یک سلسله حقایق و معارف از جانب خداوند به پیامبران از راهی غیر عادی (یعنی راهی غیر از راه تجربه و عقل و شهود عرفانی) برای ابلاغ به مردم و راهنمایی آنان
با استناد به همین قرآن که خود بر خدایی و معجزه بودنش اصرار دارد و این ادعا را بارها با هماورد طلبی(تحدی) اش از یک سو[1] و ناتوانی هر مدعی هم آوردی از سوی دیگر به اثبات رسانده است روشن می شود تمام آنچه را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نام دین و شریعت به مردم آموخت کلام خداست بی زیاده و کاست.
این را که پیامبر(صلی الله علیه و آله) چیزی از قرآن؛ بلکه هر آنچه مأمور به بیان آن بود نکاست آیه 24/تکویر ثابت می کند: و او نسبت به آنچه از طریق وحى دریافت داشته بخل ندارد(وَ ما هُوَ عَلَى الْغَیْبِ بِضَنینٍ)؛ یعنی همه را بى كم و كاست در اختیار بندگان خدا مى نهد.
و اثبات این را که آن حضرت چیزی بر قرآن؛ بلکه هر آنچه مأمور به بیان آن بود نیفزود و تنها آنچه را به او وحی شد به مردم عرضه کرد آیات 44-46/حاقة بر عهده دارند: اگر او سخنى دروغ بر ما مى بست ما او را با قدرت مى گرفتیم؛ سپس رگ قلبش را قطع مى كردیم(وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ).
در صدر این دو آیه هم به صراحت فرمود: این قرآن كلامى است كه از سوى پروردگار عالمیان نازل شده است. (تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ؛ حاقه/43)
دریافت وحی مهمترین فرق پیامبر(صلی الله علیه و آله) با دیگر مردم
در همین قرآن که خدایی بودنش را خود فریاد کرده و با آیاتی که ذکر شد ثابت می کند، خدای متعال به پیامبرش(صلی الله علیه و آله) دستور می دهد فرق خود با دیگر مردم را اینگونه بیان کند: بگو من انسانی همانند شما هستم با این فرق که بر من وحی می شود؛ اما به شما نه(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ یُوحى إِلَیَّ؛ کهف:110، فصلت:6)
آنچه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نام دین می گوید همگی سخن خداست
ارتباط وحیانی از چه جنسی است؟ این دقیقا پرسشی است که سبب شده برخی به دلیل ناتوانی از رسیدن به پاسخی منطقی و مستدل به آن گمان کنند که ارتباط وحیانی چیزی از جنس خواب یا رؤیاست و حال آنکه وحی، ارتباطی است به مراتب فراتر از این امور همگانی.
و نیز از قول خدای متعال درباره این پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمده است: سخنانش در آنچه كه شما را به سوى آن مى خواند و آنچه كه از قرآن برایتان تلاوت مى كند، ناشى از هواى نفس نیست و او به نظر شخصی خود چیزى نمى گوید؛ بلكه هر چه او در این باره مى گوید همگی آن چیزی است که خداى متعال به او وحی مى كند.(مَا یَنطِقُ عَنِ الهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْىٌ یُوحَى؛ نجم: 3 4)[2]
و آنگاه که از او خواسته می شود بی تکیه به وحی و از پیش خود، آیه ای بیاورد؛ مأمور می شود که چنین پاسخ دهد: من تنها از آنچه به سویم وحى مى شود پیروى مى كنم و جز آنچه خدا نازل مى كند، چیزى نمى گویم.(قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى إِلَیَّ مِنْ رَبِّی؛ 203/اعراف)[3]
حال که روشن شد آنچه پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نام دین عرضه می کند اعم از قرآن و غیر قرآن، بی زیاده و کاست، همه سخن خداست و طریق دریافت این معارف از خدای متعال هم از راه وحی است نوبت به این پرسش کهن می رسد که وحی چیست؟ و چگونه خدای متعال از این طریق با پیامبر(صلی الله علیه و آله) ارتباط برقرار می کند و دقیقا در این فرآیند چه می گذرد؟ و دیگر اینکه ارتباط وحیانی از چه جنسی است؟ این دقیقا پرسشی است که سبب شده برخی به دلیل ناتوانی از رسیدن به پاسخی منطقی و مستدل به آن گمان کنند که ارتباط وحیانی چیزی از جنس خواب یا رؤیاست و حال آنکه وحی، ارتباطی است به مراتب فراتر از این امور همگانی.
این نوشته را با تعریف وحی به پایان می بریم تا روشن شود این ارتباط بین خدا و پیامبرش چیست و چگونه تعریف می شود:
تعریف وحی و اقسام آن
و آنگاه که از او خواسته می شود بی تکیه به وحی و از پیش خود، آیه ای بیاورد؛ مأمور می شود که چنین پاسخ دهد: من تنها از آنچه به سویم وحى مى شود پیروى مى كنم و جز آنچه خدا نازل مى كند، چیزى نمى گویم
«وحی» عبارت است از: تفهیم ویژه یک سلسله حقایق و معارف از جانب خداوند به پیامبران از راهی غیر عادی (یعنی راهی غیر از راه تجربه و عقل و شهود عرفانی) برای ابلاغ به مردم و راهنمایی آنان.[4]
وحی اقسامی دارد. قرآن کریم در مورد اقسام «وحی» می فرماید: هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید، جز [از راه] وحی یا از فراسوی حجابی یا فرستاده ای بفرستد و به اذن او هر چه بخواهد وحی نماید. آری، او بلندمرتبه سنجیده کار است(وَ مَا کَانَ لِبَشَر أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِن وَرَاء حِجَاب أَوْ یُرْسِلَ رَسُولا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاء إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ؛ شوری/51)
نتیجه اینکه
آنچه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قالب قرآن و دیگر معارف دین به جامعه انسانی عرضه داشت همگی را از جانب خدای متعال دریافت کرد و سپس تمام آن را بی زیاده و کاست در اختیار انسانها قرارداد. آنچه او دریافت کرد از راه وحی بود؛ راهی که به مانند راههای عادی و رایج کسب علم و معرفت بین انسانها نیست؛ راهی است غیر از راه تجربه و عقل و شهود عرفانی و همین سبب شده تا هر کسی از ظن خود به تفسیر و بیان چگونگی آن اقدام کند که در این بین گاه به تفاسیری از وحی بر می خوریم که نتیجه اش انکار وحی و وحیانی بودن قرآن و معارف نبوی(صلی الله علیه و آله) است.

پی نوشت ها:

---------------------------------
1. مانند این آیات: و اگر در آنچه ما بر بنده خود [محمّد (صلی الله علیه و آله) ] نازل كرده ایم، شك دارید [كه وحى الهى است یا چیز دیگری است] پس سوره اى مانند آن را بیاورید، و [براى این كار] غیر از خدا، شاهدان و گواهان خود را [از ادیبان بزرگ عرب و دانشمندان نامدار به یارى ] فرا خوانید، اگر [در گفتار خود كه این قرآن ساخته بشر است نه وحى الهى ] راستگویید (بقره/23). آنها مى گویند: «او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است»؟! بگو: «اگر راست مى گویید، یك سوره همانند آن بیاورید و غیر از خدا، هر كس را مى توانید (به یارى) طلبید!» (یونس/38). مى گویند این آیات را به خدا افترا بسته (و ساختگى است) بگو اگر راست مى گوئید شما هم ده سوره ساختگى همانند آن بیاورید، و غیر از خدا هر كسى را مى توانید به كمك خود دعوت كنید، و اگر این دعوت را اجابت نكردند بدانید این آیات از طرف خدا است (هود/13-14).
2. تفسیر المیزان،ج19 ص29
3. تفسیر نمونه، ج7 ص68
4. محمّد عبده، رسالة التوحید، بیروت، دارالشروق، 1414 ق، ص 102 / جعفر سبحانى، الالهیّات على هدى الکتاب و السنّة، چ دوم، قم، المرکزالعالمى للدراسات الاسلامیه، 1412 ه .ق ج 3، ص 128 / توماس میشل، کلام مسیحى، ترجمه حسین توفیقى، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات و ادیان، 1377، ص 28 / محمّدهادى معرفت، التمهید فى علوم القرآن، چ دوم، قم، مؤسسة النشرالاسلامى، 1415 ه .ق، ج 1، ص 51. برگرفته از مقاله « نقش فرشته و پیامبر در وحی از نگاه قرآن و روایات»، مصطفی کریمی.

حجة الاسلام دکتر امید پیشگر